Вядома, у вандроўцы па містычных мясцінах Беларусі нельга абысці Мірскі замак… Сам выгляд ягоных магутных сцен з чорнымі вачніцамі байніц і чырванню цэглы ўспрымаецца як фон для здымак касцюміраваных фільмаў, з мячамі, шаблямі, стрэламі гармат… Дарэчы, для мяне так і стала — у Мірскім замку здымалі многія сцэны фільма па кнізе «Авантуры Пранціша Вырвіча» майго аўтарства, і менавіта па гэтым брукаваным дворыку ездзіла створаная на «Беларусьфільме» Жалезная Чарапаха — танк на паравым рухавіку па эскізах Леанарда да Вінчы. Тут па сігнале рэжысёра ўзрываліся ядры, стукаліся клінок аб клінок… А ўночы, у святле пражэктараў, па канаце, працягнутым высока над брукаванкай, ад акна да акна, караскаўся юны шляхціц Пранціш Вырвіч, выкрадаючы паланянку — прыгажуню Саламею Рэніч…

Праклятае возера

Вядома, кожнаму экскурсанту, які прыязджае сюды, расказваюць легенды пра мясцовых прывідаў. Абавязкова пакажуць на возера — яго, маўляў, загадаў выкапаць адзін з уладальнікаў замка, Мікалай Святаполк-Мірскі, а для гэтага давялося знішчыць квітнеючы сад, пасаджаны ранейшым арандатарам, Пуцятам…

Высякаць дрэвы ў квецені — грэх і дрэнная прыкмета… Сяляне адмаўляліся… Але сад усё ж быў знішчаны, і праклён лёг на створаны на тым месцы маляўнічы вадаём. Кожны год возера забірае ахвяр, і патануць у ім нібыта мусіць столькі людзей, колькі квітнеючых дрэў было ссечана. І адной з першых яго ахвяр аказалася дванаццацігадовая князёўна Сонечка. Яе пахавалі ў прыгожай капліцы, а паколькі капліцу ўвесь час затаплялі воды і рабавалі грабежнікі, дух Сонечкі паказваецца ў выглядзе Белай Дамы ў адной з вежаў замка.

Звычайна ў аповедах экскурсаводаў і шматлікіх «містычных» артыкулах у сеціве можна заўважыць некаторыя нестыкоўкі. Часта Сонечку называюць дачкой Мікалая Святаполк-Мірскага, радзей — унучкай. Сустракала і азначэнне «ўладальніца замка», што з прычыны дванаццацігадовага ўзросту князёўны выглядае дужа сумніўна.

Што ж хаваецца за легендай, якія гістарычныя факты?

Хто такая Сонечка?

Адразу скажу, што ў Мікалая Святаполк-Мірскага дачок не было, у радаводзе значацца сем сыноў. І яшчэ адзначу, што род Святаполк-Мірскіх да Мірскага замка да канца XІX стагоддзя дачынення не меў, хоць і мае беларускія шляхецкія карані. Проста генерал ад кавалерыі, вайсковы наказны атаман Войска Данскога Мікалай Святаполк-Мірскі з задавальненнем скарыстаўся магчымасцю набыць замак, які можна выдаць за ўласны маярат з прычыны супадзення прозвішча. Замак прадала княгіня Марыя Гагенлоэ-Шылінфюрст, якой ён дастаўся ў спадчыну ад брата, Пятра Вітгенштэйна, а той атрымаў замак ад сына Льва, а апошняму замак дастаўся ад жонкі, Стафаніі Радзівіл.

Затое ў аднаго з сыноў Мікалая Святаполк-Мірскага, Івана, сапраўды была дачка Сонечка, якая памерла ў 12-гадовым узросце. У аповедзе расійскай пісьменніцы Наталлі Рамодзінай так апісваецца гасцяванне ў Мірскім замку: «У гаспадароў замка нядаўна скончылася жалоба: маладая жонка другога сына старога князя, Варвара Міхайлаўна, хуткім чынам памерла, пакінуўшы сіратой гадавалую дачку з дзіўным імем Кіра. Усе ў маёнтку ведалі, што з прыўкраснай палячкай Іван павянчаўся таемна, знаходзячыся ў Варшаве, а родныя не прызналі гэтага шлюбу. Іван быў яшчэ занадта малады для сямейнага жыцця. Несуцешны ўдавец, Іван Мікалаевіч, 25 гадоў ад нараджэння, вінаваціў свайго бацьку ў тым, што той шэсць гадоў таму загадаў высечы шыкоўны яблыневы сад у квецені. Паводле падання, ссячы квітнеючае дрэва — значыць загубіць бязвінную душу. Па маёнтку хадзілі чуткі, што нібыта Мікалаю Іванавічу з’явілася адна з даўно памерлых (не сваёй смерцю) насельніц Мірскага замка і прадказала, што кожны год у маёнтку будуць ахвяры.

Варвара Міхайлаўна, лічыў Іван Мікалаевіч, стала адной з такіх ахвяр. Але гучна заяўляць пра тое бацьку — гэта сярод дваран лічылася «не камільфо», таму Іван Святаполк-Мірскі сычэў скрозь зубы, паглядаючы спадылба».

Не ведаю, якая тут доля аўтарскай фантазіі, але Іван Святаполк-Мірскі сапраўды рана ажаніўся, таемна павянчаўшыся ў Варшаве з чытальніцай адной старой княгіні, то-бок фактычна служанкай, прыгажуняй Барбарай Рудавай. Іх дачка Кіра пражыла доўгае жыццё, яна памерла ў 1968 годзе, пакінуўшы нашчадкаў. Барбара памерла ў Варшаве хутка пасля нараджэння дачкі, таму невядома, ці лічыў Іван датычным да яе смерці праклён Мірскага замка. Тым больш што праз чатыры гады пасля смерці Барбары ён, афіцэр кавалерыі, ажаніўся ў Новачаркаску з Надзеяй Васілеўнай Энгельгард. Відавочна, што гэта сваячка ягонай бабулі па маці Соф’і Энгельгард. Жылі яны ў сваім маёнтку пад Жытомірам, прыязджалі ў Мір гасцяваць… Менавіта там, у Жытоміры, нарадзілася ў іх пяцёра дзяцей, старэйшае — Сонечка. Год яе нараджэння — 1901, год смерці — 1913. Яе астанкі і сапраўды ў капліцы Мірскага замка, якую па загадзе бабулі Сонечкі, Клеапатры Міхайлаўны, пабудавалі ў 1910-м.

Захаваліся дакументы, якія сведчаць аб тым, што Соф’я Святаполк-Мірская была пахаваная ў гэтай капліцы 3 мая 1913 года. Няўжо князёўна і праўда патанула ў возеры каля сцен Мірскага замка? Але дакументы з Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі пра яе пахаванне сведчаць, што дзяўчынка патанула ў Балгарыі — напэўна, сям’я знаходзілася там на адпачынку. Труну прывезлі на станцыю Замір’е, дзе правялі паніхіду святар Хлябцэвіч і дыякан Занцэвіч, потым жалобная працэсія адправілася ў Мір, дзе маленькая нябожчыца спачыла ў радавым склепе.

Вядома, варта яшчэ пераправерыць, але, падобна, князёўна сапраўды патанула, хоць і далёка ад дому…

Дарэчы, шлюб Івана і Надзеі Энгельгард распаўся, яны развяліся ў 1915-м, Іван пераехаў у Мір.

На праклён спісвалі і смерць Клеапатры Міхайлаўны — яна лягла ў збудаваную ёю капліцу ў 1910-м, і самога Мікалая Святаполк-Мірскага, які памёр яшчэ ў 1898-м. Хаця ягоныя 65 гадоў на той час — узрост дастаткова паважны, каб не лічыць смерць заўчаснай. Астанкі чалавека, які ссек яблыневы сад, таксама былі перапахаваныя ў капліцы.

Дык ці праўда па Мірскім замку блукае прывід маленькай князёўны Сонечкі?

Мне здаецца, каб адшукаць падставу змрочнай легенды, варта паглыбіцца далей у часе, да першых уладальнікаў і будаўнікоў замка, Іллінічаў.

Нядружная сямейка Іллінічаў

Замак абавязаны свайму з’яўленню Юрыю Іванавічу Іллінічу.

Кажуць, менавіта яго і ягоных чатырох сыноў сімвалізуюць магутныя замкавыя вежы.

Сустрэла дзіўную версію, нібыта на будаўніцтве замка настаяла жонка старэйшага сына Юрыя Іллініча Івана, дачка князя Слуцкага Ганна, у якую нібыта быў закаханы ейны свёкар. Тая міфічная Ганна Слуцкая мела княжацкія амбіцыі, а для таго, каб сям’я Іллінічаў, часткай якой яна стала, таксама магла прэтэндаваць на статус княжацкай, патрэбны быў замак.

Думаецца, каханне да нявесткі — домысел, Юрый Іллініч і сам спаў і сніў сябе князем. Таму і ўклаў усе запасы ў будаўніцтва замка, у тым ліку давераныя яму каралём Жыгімонтам «10 тысяч залатых вугорскіх чырвоных» памерлага падскарбія Аўрама Езафовіча.

Зрэшты, справа з тымі дукатамі дужа заблытаная — ці то пазыка была, ці нахабнае прысвойванне… Але дакладна ў гісторыі зафіксавана, што адносіны Юрыя Іллініча з сынамі былі вельмі напружаныя. Прынамсі, калі ён паміраў, завяшчаў распараджацца сваёй маёмасцю «экзекутарам», давераным асобам. А сыны маглі скарыстацца спадчынай толькі пасля таго, як выплацяць свае даўгі. Старэйшы сын Іван, у жонку якога нібыта быў закаханы Юрый, увогуле быў пазбаўлены спадчыны, «иж он мне отцю своему жалости и прикрости великие чинил».

Пасля смерці Юрыя сыны так апантана пачалі біцца за ягоныя багацці, што… забыліся пахаваць бацьку. У шляхты, дарэчы, доўгія пахаванні былі справай звычайнай, цела нябожчыка бальзамавалі і ўчынялі працяглыя пышныя провады… Вялікага гетмана Радзівіла Рыбаньку сын, Пане Каханку, гэтак хаваў цэлы год, поячы-кормячы цэлае княства. Але тут справа была іншая. Давялося ўмешвацца каралю, каб прымусіць спадчыннічкаў успомніць пра абавязкі сыноўскія.

Вядзьмарка Навіцкая

Другі сын, Мікалай, памёр у наступны год пасля смерці бацькі. І ўладальнікам замка зрабіўся сярэдні сын, Станіслаў. Чатыры гады ён валодаў замкам, а потым быў атручаны проста за бяседным сталом. У некаторых крыніцах гаворыцца, што гэта было ягонае вяселле. За следства ўзяліся старэйшы брат Іван і малодшы, Шчасны. Хутка знайшлі і вінаватага: жонку сотніка па прозвішчы Навіцкая. Нібыта яна раней знаходзілася ў свіце жонкі Івана.

Каб усё было праўдападобна, няшчасную Навіцкую абвінавацілі ў вядзьмарстве. Здабылі і прызнанне: «Без жадного каранья, сама вызнала, иж она з направы некоторых неприятелей своих трутизну п(а)ну Станиславу дала, якъ он у ихъ дому на учсте был…»

Чула жаласлівую гісторыю, што Навіцкая была закаханая ў князя Станіслава, які стаў яе палюбоўнікам… А магчыма, ён яе згвалціў, і яна адпомсціла. Але, думаю, сапраўднасць больш празаічная — грошы і змаганне за маёмасць «некоторых непріятелей», і ці не братоў шчаслівага ўладальніка замка?.. Па патрабаванні Івана і Шчаснага «ведзьму» Навіцкую Наваградскі трыбунал асудзіў да спалення на вогнішчы, што надзвычай рэдка практыкавалася ў Вялікім княстве Літоўскім.

Дарэчы, пасля пакарання Навіцкай Фелікс Шчасны атрымаў ва ўладанне замак, а старэйшаму брату, Івану, кароль вярнуў права на спадчыну, і той забраў іншыя ўладанні. Гісторык Андрэй Янушкевіч, які даследваў гэтую гісторыю, дадае: «Страціўшы жонку, Навіцкі патрабаваў ад гаспадара спагнаць са Шчаснага Юр’евіча Іллініча галоўшчыну, аднак Жыгімонт Стары 28 кастрычніка 1533 г. таго цалкам апраўдаў».

У Шчаснага, які сканцэнтраваў у сваіх руках усё багацце роду, быў адзіны сын. Ён памёр бяздзетным, пакінуўшы Мірскі замак стрыечнаму брату Радзівілу Сіротку.

Прывід спаленай Навіцкай можа блукаць па галерэях Мірскага замка ці, напрыклад, лётаць у выглядзе белага голуба… А Сонечка Святаполк-Мірская? Што ж, фантазію абмежаваць немагчыма, а муры старажытнага замка здольныя змясціць шмат, вельмі шмат легендаў, паданняў і… зданяў.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ