https://zviazda.by/be/news/20201230/1609344040-yak-belaruskiya-klasiki-sustrakali-novy-god
Васіль Быкаў сядзеў пад сціртай, Караткевіча шпурнулі на сцэну, Шамякін ехаў у цягніку і плакаў
Таямнічасць, чаканне цуду, надзея… Каляды і Новы год ствараюць асаблівую атмасферу, якую прыемна аднаўляць у словах і вобразах… Падымае келіхі з палёнкай шляхціц Завальня, спароджаны фантазіяй Яна Баршчэўскага, у аповесці Змітрака Бядулі «Салавей» над палацам пана Вышамірскага «У цёмнае неба імчаліся з грукатам, з шыпеннем, з парахавым смуродам агнёвыя змеі ракет, ляцелі высока-высока і рассыпаліся ва ўсе бакі снапамі рознакаляровых іскраў-зорак»… У «Каласах пад сярпом тваім» Уладзіміра Караткевіча «Роў над сумятнёй і калатэчай збор вясковых музыкаў. Гулі дзве скрыпкі, пявуча вохкаў бас, мядзведзем раўла дуда, пяшчотна сапла жалейка, звонка ўдаралі цымбалы, і, вышэй за ўсё іншае, узлятаў, заліваўся і ўздыхаў бубен».
Але не толькі героі адзначалі зімовыя святы — а і самі аўтары! Вось толькі не заўсёды іхнія сустрэчы Новага года былі святочныя… Пісьменнік жа мусіць перажываць трагічныя часы разам са сваім народам. І занатоўваецца ім не тое, што звыкла, а тое, што ўражвае. Давайце ж пагартаем старонкі ўспамінаў, мемуараў, дзённікаў і даведаемся, як па-рознаму сустракалі Новы год і Каляды класікі беларускай літаратуры.
Якуб Колас еў ламанцы і растрэсваў на стол сена
Новая зямля. Каляды
Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч, ён жа Якуб Колас, любіў шчырыя застоллі — яшчэ ад часоў сялянскага дзяцінства. Не заўсёды ж у ягоным пакручастым жыцці была магчымасць уволю пад’есці. Па ўспамінах малодшага сына Коласа, Міхася, на навагоднія святы, ужо ў пасляваенным Мінску (зразумела, што Каляды ўжо адзначаць не выпадала) у доме накрывалі стол, на якім была і верашчака, і халадзец, і бліны… Усё па-свойску… Колас жа пакінуў падрабязнае апісанне, як святкаваць па-беларуску — цэлы раздзел паэмы «Новая зямля» «Каляды». Паэма аўтабіяграфічная, адзін з сыноў лесніка Міхала, Кастусь, гэта і ёсць будучы класік.
Перад тым, як на стол ставіўся гаршчок з куццёю, на стол пад абрус Кастусь з братам натрасалі «сянца пахучага». На ялінцы віселі «валоскія арэхі» і цукеркі ў пазалочаных абгортках. Кожны, сеўшы за стол, клаў перад сабой аладку.
«І вось вячэра зачалася!
Спыніцца мушу я на квасе:
Ён колер меў чырванаваты;
Тут быў таран, мянёк пузаты,
Шчупак, лінок, акунь, карась,
Кялбок і ялец, плотка, язь,
Яшчэ засушаныя з лета.
Але не ўсё яшчэ і гэта:
Аздоблен квас быў і грыбамі,
Выключна ўсё баравічкамі;
Цыбуля, перчык, ліст бабковы —
Ну, не ўясісь, каб я здаровы!
Пільнуй, — цішком скажу між намі,—
Каб і язык не ўцёк часамі.
За квасам елі верашчаку,
А потым блінчыкі на маку,
А там ламанцы-праснакі
З пшанічнай добрае мукі.»
Навагодняе свята яшчэ і тым дарагое для сям’і Міцкевічаў, што менавіта на ёлцы ў Саюзе пісьменнікаў, яшчэ перад вайною, пазнаёміліся маленькі Міхась Міцкевіч і дачка Янкі Маўра Наталля. Бацька адмыслова звярнуў яе ўвагу на хлопчыка, які стаў галоўным героем яе любімай кнігі — «Міхасёвы прыгоды» Якуба Коласа. Пасля вайны Міхась і Наталля сустрэнуцца зноў, пажэняцца і пражывуць доўгае і шчаслівае сумеснае жыццё.
Васіль Быкаў начаваў у сцірце і рэзаў хлеб нямецкім штыхом
Васіль Быкаў
Каб даведацца пра навагоднія старонкі біяграфіі Васіля Быкава, пагартаем ягоныя мемуары «Доўгая дарога дадому». Што ж, нават на фронце заставалася месца для святкавання, хоць самага сціплага:
«Новы, 1944 год сустрэў пад сціртай у заснежаным полі. Як пацямнела, бой стаў сціхаць, — немцы таксама хацелі сустрэць навагоддзе. Старшына прынёс вячэру — пярловы суп. Той, хоць і пляскаўся ў тэрмасе, але даўно прастыў і быў сцюдзёны. Хлеб дык і наогул змерзлы — секлі нямецкім штыхом. Але нам, тром афіцэрам, менавіта пад новы год выдалі доппаёк — па жмені сухога пячэння і баначку шпротаў на трох. Жуючы з кішаня тое пячэнне, я і задрамаў пад сціртай, не дачакаўшыся запаветнага часу змены году.
А недзе на золку паднялі — батальён рушыў у наступ».
Алесь Адамовіч у бальніцы глядзеў тэлевізар
Алесь Адамовіч
Безумоўна, у Алеся Адамовіча, як ва ўсіх з яго пакалення, былі розныя святкаванні Новага года — і сумныя, і вясёлыя, і сціплыя, і шумныя… У кнізе «VІXІ», у дзённікавых запісах, мы чытаем пра сумнае навагоддзе:
«31.12.91 г. Ляжу з інфарктам, гляджу ў тэлевізар на тых, што ідуць па вуліцы напярэдадні 1992 г., і шкада не сябе, а іх. Госпадзе, што чакае гэтых людзей?»
Каляды таксама выдаліся так сабе:
«6.1.92 г.(з 5 на 6-га). Ноч на Каляды ў бальніцы № 7 жахлівая была. Паміраў чалавек. Калісьці (уласная) літаратура (і вайна) падказалі мне: непрыгожы чалавек, які памірае! Што б ні казала аб тым сусветнае мастацтва, як бы ні гераізавала (смерць) тысячы гадоў… Пасыпаліся «шасцідзясятнікі», і часцей за ўсё інфаркт — Каракін, Бурцін, Акуджава, Баткін, не злічыць.»
Згадваюцца пісьменніку і творчыя клопаты: «У «Сов. писателе» мая доўгапакутніца — кніга: «Мы — шасцідзясятнікі». Назваў, як чуў. М. б., выйдзе».
Новы, нялёгкі, год сапраўды прынёс Адамовічу і прыемны падарунак: кніга артыкулаў «Мы — шасцідзясятнікі» пабачыла свет.
Максім Лужанін пісаў ліст і гарэў ад цёмнага кахання
Максім Лужанін
Не аднойчы за навагоднім бяседным сталом у сям’і Якуба Коласа прысутнічаў і ягоны асабісты сакратар, Максім Лужанін, са сваёй жонкай Яўгеніяй Пфляўмбаўм.
У 2011 годзе, у №№ 6 і 7 часопіса «Нёман» было надрукаванае ліставанне паміж Максімам Лужаніным і Яўгеніяй Пфляўбаўм. Абое былі паэтамі «Маладняка», іх сумеснае жыццё аказалася доўгім і адлюстравала ўсю эпоху. Лужанін, чыё сапраўднае імя Аляксандр Каратай, у 1933-м быў арыштаваны і сасланы. Яўгенія, «Жэнь», як зваў ён яе, паехала за сваім «Алем» у высылку… Потым нейкі час жылі з Яўгеніяй у Маскве, дзе былі яе бацькі, потым Аль трапіў на фронт… У іх лістах неверагоднай моцы пачуцці выказваюцца ў неверагоднай прыгажосці словах. На сутыччы 1942-га і 1943-га Лужанін ачуньваў пасля цяжкага ранення, атрыманага пад Сталінградам. Навагоднюю ноч ён прысвяціў напісанню ліста да жонкі:
Яўгенія Пфляўмбаўм
«Я маю права гаварыць проста ў гэтыя апошнія дні майго апошняга года, таму што не маю ўжо ніякіх правоў, як і ўсё, што стаіць па той бок. Не даў мне бог кахання да цябе простага, ціхага і празрыстага, якое патрэбнае цяпер, «каб адпачыць», а разарваў, бязлітасны, душу і ўсыпаў у яе вуголлі, але не спакойныя і ласкавыя, як у маленькай пячурцы тваёй, а з сінім агнём, дымныя і курныя, — узнагародзіў мяне каханнем цёмным, злым, не даруючым, з болем, пакутай, рэўнасцю. Не даў ён мне добрага таго кахання, як не даў начам маім сну, апошнім дням спакою. Ноч. Стары, выпрабаваны спосаб — ліст. Раней не хапала дыхання для патрэбнага слова, зараз — нельга сказаць яго тады, калі гэта неабходна, калі яно асабліва яснае і гарачае. Таму пішу сёння, — словы пачалі ўскіпаць толькі ў гэтую навагоднюю ноч, сумеснасць якой прадказала ноч 1941 г., што сустрэнем мы бутэлечкай віна толькі ўдваіх. Забылася? Прадказала, а спакою не прынесла. Што ад яго, ад блукання з кута ў кут, калі валіцца кніга з рук, на шматкі разрываецца папера, і ўсё звернутае да цябе адскоквае, як ад брані. А ўнутры агонь, трывожны, ні на імгненне не згасае, які ператварае ў попел волю да жыцця, любоў да яе. Як і некалькі год таму, ён нічога не пакідае, акрамя сябе ды вось такіх жа напружаных, скрываўленых лістоў».
Можаце быць пэўныя, што каханне Жэнь да Аля, нягледзячы на такое вось экспрэсіўнае пісьмо, вытрымала ўсе выпрабаванні — пераканайцеся, прачытаўшы лісты самой Пфляўмбаўм. Да канца свайго доўгага жыцця яна была побач з каханым мужам, пісала вершы ў стол, дапамагаючы яму ў літаратурнай працы.
Андрэй Макаёнак ішоў у наступленне
Андрэй Макаёнак
Часам пра навагодняе свята няма як і ўспомніць. Драматург Андрэй Макаёнак падчас вайны апынуўся на Крымскім фронце. Калі пагартаць яго дзённік таго часу, знойдзем запіс ад 3 студзеня 1942 года.
«У ноч на 31 снежня высадзіліся ў Феадосіі. Пачалі наступаць. Перад намі дзейнічала марская пяхота. Яна гнала немцаў без аглядкі. Ледзь развіднела, пачалася бамбардзіроўка парта з паветра».
Вайсковая аперацыя скончылася ўдала, Макаёнак, відаць жа, добра расцэньваў такі пачатак года. Ён не ведаў, што ў тым жа 1942-м будзе цяжка паранены, яго мабілізуюць, і застанецца яшчэ сорак гадоў на тое, каб стаць класікам.
Уладзіміра Караткевіча жанчына кульнула за ногі на сцэну
Уладзімір Караткевіч
У кнізе Адама Мальдзіса «Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча» апавядаецца незвычайная навагодняя гісторыя, пра тое, як ён запрасіў сябра на Новы год у свае родныя мясціны.
«А аднойчы, калі мы прыехалі ў Гудагай разам сустрэць Новы год, з ім здарыўся такі анекдатычны выпадак. Назаўтра вечарам усе мы пайшлі ў клуб, каб паглядзець купалаўскіх «Прымакоў». Хтосьці з самадзейных артыстаў пазніўся, і Валодзя, стомлены чаканнем і папярэдняй бяссоннай ноччу, ціха прыдрамнуў. Перапоўненая зала гучна выказвала незадавальненне ўсёй затрымкай вядучай вечара, дачцэ гудагайскага ўчастковага міліцыянера Голубева, і яна, даведаўшыся ад маці, удзельніцы ўчарашняй сумеснай сустрэчы Новага года, аб прыездзе пісьменніка, выйшла на сцэну і гучна абвясціла:
— Таварышы! Сярод нас прысутнічае вядомы беларускі паэт Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч! Просьба на сцэну.
Зала заапладзіравала. Хтосьці штурхнуў Караткевіча: цябе! І ён з яўным незадавальненнем выйшаў уперад. Але на сцэну не ўзышоў, а толькі прысланіўся да яе. Пачаў пакрыўджаным голасам:
— Людзі добрыя! Учора быў Новы год, сёння таксама свята. Вы стомленыя, я змораны… То якога ж яшчэ выспятка ад пана бога вам трэба?!
Нейкая развясёлая і дзябёлая жанчына, што сядзела ў першым радзе, рашыла, што чалавек такім чынам крыўляецца, смяшыць публіку. І, каб было яшчэ смяшней, падбегла да Караткевіча, схапіла яго за ногі і кульнула на сцэну. Валодзя ўзняўся і неяк безнадзейна махнуў рукой:
— Калі так, то не трэба! — і вярнуўся на сваё месца.
Праўда, у канцы вечара, каб рэабілітаваць сябе і Голубеву, усё ж прачытаў пару вершаў, у тым ліку пра зайца, што варыць піва.
Назаўтра мы пачалі фантазіраваць на тэму, які цяпер душэўны стан у той жанчыны.
— Разумееш, Валодзя, а раптам яна ўсвядоміла, якога чалавека кульнула. Ці яе разыгралі адпаведна. Пасмяяліся, што ў гісторыю ўвойдзе, пакарана будзе… І яна сёння пакутуе. Думае, канчаць жыццё самагубствам ці не…
— Што ж мне рабіць? — Караткевіч яўна не зразумеў жарту.
— Узяць паўлітэрка і пайсці да яе. Вывесці з трансу… Вунь, праз акно відаць яе дом.
І трэба ж такому здарыцца, што, ступіўшы пару крокаў на вуліцу, Валодзя сутыкнуўся з той жанчынай. Разыграная кімсьці, мусіць, участковым, яна ішла да нас «мірыцца з пісацелем», несучы з сабой сумку з прыпасамі… Расчулены Караткевіч спыніўся, пацалаваў яе ў лоб. Увогуле Валодзя не крыўдаваў за цікавыя розыгрышы«.
Іван Шамякін ехаў у цягніку на пахаванне
Розныя сустрэчы Новага года былі і ў жыцці Івана Шамякіна — і ў вясковым дзяцінстве, і на фронце, і сярод шумлівай творчай грамады… У кнізе ўспамінаў «Роздум на апошнім перагоне» пра 1982 год Шамякін піша:
«Для мяне ён пачаўся чадам. Я пачаў баяцца сам сябе: куды ні кінуся — выпіўка. Напярэдадні Новага года сабраліся «генералітэтам» БелСЭ. Выпілі. Сустрэча Новага года — бралі патроху да 4 гадзін раніцы. Першага трымаўся, хоць паўшклянкі кабернэ выпіў».
А яшчэ ў той жа кнізе класік успамінае, як у снежні 1965 года яго бацька трапіў у добрушскую бальніцу.
«У пераднавагодні вечар я, вясёлы, радасны, пайшоў у ГУМ — купляць дзецям падарункі. Хадзіў доўга — навагоднія чэргі. Вярнуўся і з парога, па тым, як ціха сядзелі дзеці, пачуў, што нешта здарылася. Глянуў на Машу — здагадаўся. «Бацька?» «Бацька». І зрабілася мне вельмі балюча. Я зарыдаў. Ехалі з Машай у пустым вагоне. Праваднікі страчалі Новы год, у вагоне было холадна, няўтульна. Спаць не мог. Боль прытупіўся, але наплыў, як туман, апатычны смутак, здавалася, што я хаваю палавіну ўласнага жыцця, а другая палавіна — у тумане невядомасці».
А 31 снежня 2003 года хворы Шамякін з горкай іроніяй запісвае ў дзённік: «3 Новым годам, Іван, сын Пятроў. Трымайся, дзядуля!
Максім Танк сачыняў віншаванне Якубу Коласу
Максім Танк
Калі пачалася вайна, Максім Танк разам з іншымі пісьменнікамі адправіўся ў эвакуацыю, каб пасля далучыцца да працы ў вайсковых выданнях. 31 снежня 1941 года ён пакідае ў дзённіку запіс:
«Нешта наша машына, як загнаны конь, пачынае прыставаць. Каля нейкага згарэлага пасёлка заечы след перасек нам дарогу. Мо як у тую памятную ноч пад Бранскам, калі ледзь не трапілі ў варожую пастку, зноў мы збіліся з дарогі. На прыпынку М. Лынькоў з К. Крапівой нешта звяраюць па карце.
А вецер мяце, як у блокаўскай паэме «Дванаццаць», і мы ўсё больш і больш аддаляемся ад сваёй Радзімы, і ніхто з нас не ведае «Што там наперадзе?» (А. Гарун)».
Было тады марозна і завейна… А вось 1952-гі прыходзіў зусім іначай:
«Новы год сустракалі ў Лыньковых. Віншавальныя тэлеграмы ад Пракоф’ева, Сіманава, Браўна, Камісаравай, Кабзарэўскага. Перадрукаваў напісаны ўчора верш «У Рандальсволе». Ідзе густы мокры снег. Быў з Любашай на прэм’еры оперы С. Манюшкі «Страшны двор», лібрэта якой калісьці ўгаварыла мяне перакласці Л. П. Александроўская. Збіраюся паглядзець кітайскі ансамбль, які прыехаў да нас на гастролі. Цяжка захварэў Пімен. Трэба будзе яго наведаць у лечкамісіі, дзе ляжыць і А. Вялюгін. Чытаю дзённікі Дэлякруа. Увесь вольны час забірае партвучоба. Добра, што ў нас цікавыя і выдатныя выкладчыкі Г. Якоб, Шуцкі…
А на дварэ няспынна імжыць і імжыць дождж».
Наступны, 1953, год Максім Танк сустракаў у Доме творчасці ў Каралішчавічах. І напярэдадні свята быў заняты тым, што сачыняў віншаванне для Якуба Коласа:
«Паколькі настала з снягамі зіма,
А ў доме яшчэ тэлефона няма,
У светлае ў навагодняе ранне
Фотатэлеграмнае шлю прывітанне.
Жадаю ад сэрца здароўя і сілы,
Каб з чаркаю, а не з лякарствам дружылі,
І так, як у песні, якую Вы пелі,
Гадоў не лічылі Вы і не старэлі».
Жадаю ж вам, шаноўныя чытачы, каб вашы зімовыя святы апынуліся светлымі і спраўдзілі самыя цудоўныя надзеі. І хай кнігі беларускіх класікаў стануць для вас найлепшымі сябрамі і дарадцамі.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ