Лім, 20 лютага 1998
ЗА ГАРБАТАЙ
Памежжа на адной канапе
У гэтым годзе (1998) спаўняецца 40 гадоў з дня ўтварэння літаратурнага аб’яднання беларускіх пісьменнікаў Беласточчыны “Белавежа”. Не ведаю, наколькі юбілей – нагода для шчырай “гарбатнай” размовы, бо юбілей заўсёды прадзначае “мажорную” афарбоўку выказванняў. Але задума пагаварыць пра беларускую літаратуру суседняй Польшчы, дакладней, часткі Беларусі, што апынулася за нашай заходняй мяжой, узнікла даўно. Ды й наспеў час лімаўскай “гарбатні” пашыраць сваю геаграфію. На сённяшнюю гарбату завіталі прафесар Варшаўскага універсітэта, член Саюза польскіх пісьменнікаў, старшыня “Белавежы” паэт Ян Чыквін, а таксама беларускі філосаф, літаратуразнаўца Уладімір Конан, крытык і эсэіст Ала Сямёнава, крытык, літаратуразнаўца Міхась Тычына, паэтка, літаратуразнаўца Галіна Тварановіч. Сустракала гасцей, як заўсёды, гаспадыня “гарбатні”, рэдактар аддзела крытыкі “ЛіМа” паэтка Людміла Рублеўская. “Юбілейнай” размовы, здаецца, не атрымалася, тэмы ўздымаліся балючыя і сумныя…
Людміла Рублеўская. Пра існаванне беластоцкіх беларусаў, беларускамоўнай літаратуры на Беласточчыне, тэрыторыі сучаснай Польшчы, я даведалася ў Маскве, падчас навучання ў Літінстытуце. Памятаю, як была ўражана, як падтрымаў гэты факт маю стыхійную нацыянальную свядомасць. Здавалася, тамтэйшыя беларусы больш сапраўдныя беларусы, чым БССРаўскія, і літаратура, што ствараецца “там”, таксама незвычайная, больш еўрапейская, ці што… Цяпер культуру Беласточчыны мы ўспрымаем як дадзенасць, хаця для абсалютнай большасці беларусаў-нефілолагаў “метраполіі” яна па-ранейшаму “Terra inkognita”. А на лімаўскіх “гарбатах” Беласточчына згадваецца часта. Як праклад – урывак з адной размовы:
“- Калі б тут, на Беларусі, было б задумана ўсё беларускае, Беларусь была б на Беласточчыне. Сто дваццаць тысяч беларусаў, што жывуць там, намагаліся б працаваць за неіснуючыя дзесяць мільёнаў
– Але самі яны думаюць інакш і лічаць, што стваральныя імпульсы ідуць адсюль.
– А я нядаўна прачытала ў беластоцкай “Ніве”, што сотні тысяч беларусаў Беласточчыны, якія цікавяцца беларускай культурай, – міф. Іх там не сотні тысяч і нават не дзесяткі, а значна менш. І колькасць гэтая рэзка скарачаецца. І каб не было літаратурнай Беларусі тут – ці была б тая літаратурная Беласточчына?
– Калі б Беларусь знікла, сабраліся б пяць беластоцкіх беларусаў і стварылі б міф пра ідэальную Беларусь, раскруцілі б…”
Ян Чыквін. З апошняй фразай я абсалютна згодны.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Хоць і не хочацца пачынаць з інфармацыі, але варта было б – асабліва для тых чытачоў “ЛіМа”, хто не знаёмы блізка з літаратурнай Беласточчынай.
Я. ЧЫКВІН. Літаратурнае аб’яднанне было паклікана да жыцця 8 чэрвеня 1958 года. А да гэтага часу мы групаваліся вакол рэдакцыі газеты “Ніва”, і тут галоўную ролю адыгрываў яе рэдактар Георгій Валкавыцкі. Фактычна, Валкавыцкі – “хросны бацька” “Белавежы”. Нас сабралася тады надзіва шмат, самага рознага ўзросту. Напрыклад, Антону з Лепеля было за 70, Віктару Шведу – каля трыццаці, мне не было і васемнаццаці… Сёння, калі многія белавежцы маюцць свае кнігі, уступілі ў пісьменніцкія згуртаванні, бачыцца, як бы нейкі “касцяк” найбольш таленавітых і працавітых. Скажам, Сакрат Яновіч, Алесь Барскі, Віктар Швед, Уладзімір Гайдук, Мікалай Гайдук, Надзея Артымовіч, Міхась Шаховіч…
Галіна ТВАРАНОВІЧ. Ну і, зразумела, сам спадар Ян Чыквін. Дарэчы, за амаль сорак гадоў існавання аб’яднання выйшла, здаецца, ці не больш за сто кніжак белавежцаў.
Я. ЧЫКВІН. Усё ж ад пачатку патэнцыял наш быў вялікі. У нашым асяродку былі людзі надзвычай таленавітыя, якія, на жаль, адыходзілі з яго, таму што магчымасці друкавацца па-беларуску амаль не было. У 60-70-х гадах з’яўлялася недзе адна беларуская кніжка ў два-тры гады. Цяпер – дзве-тры кніжкі штогод, дзякуй Богу.
Г. ТВАРАНОВІЧ. У якасных і колькасных паказчыках наробак “Белавежы” – з’ява унікальная. Вось жа цікава, што ні Смаленшчына, ні Віленшчына не маюць нечага падобнага. Як можна вытлумачыць на нашым культурна-гістарычным абсягу феномен “Белавежы”?
Я.ЧЫКВІН. Я падлічыў: у працэнтных адносінах колькасць беларускіх літаратараў Беласточчыны да колькасці яе насельніцтва гэткая ж як і ў метраполіі. Гэты паказчык сведчыць пра пэўную культурна-творчую норму беларускага этнасу, так мне здаецца. Значыць, не можа быць, каб 300-400-тысячнае беларускае насельніцтва Беласточчыны не мела сваіх пісьменнікаў, песняроў, летапісцаў. І яны якраз ёсць у нас. Цяпер справа – за вамі, крытыкамі, літаратуразнаўцамі, – увесці беластоцкую літаратуру у кантэкст усёй беларускай, бо да гэтага часу крытыка нас амаль не заўважае, а раней і ўвогуле ігнаравала.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Я перагледзела рэцензіі на дзейнасць “Белавежы” ў “Беларускім календары” за розныя гады і заўважыла цікавую супярэчнасць, Аляксандр Баршчэўскі ў “Календары” за 1897 год піша, напрыклад: “…пачынаючы сваю творчасць, рашучая большасць іх, (белавежцаў, – Л.Р.) не абапіралася на беларуска – беластоцкія літаратурныя традыцыі, бо іх у істоце не было… пачынаючы… літаратурную справу, белавежцы паспрабавалі сеяць на камені”. А вось Фларыян Няўважны ў “Беларускім календары” 1982 года сцвярджае, што “Беларускае літаратурна – мастацкае аб’яднанне “Белавежа”, настрайнейшая і творча актыўная літаратурная група ў Польшчы, не вырасла на цаліннай зямлі. Багатая літаратурная традыцыя сягае другой паловы XIX стагоддзя”…
Я.ЧЫКВІН. Усе ж такі мы ўзніклі не на пустым месцы. Мы распачыналі свае творчыя вопыты з хай сабе і невялікім, але бяспрэчным багажом ведаў нацыянальнай беларускай літаратуры. А гэта і ёсць наш падмурак.
А. СЯМЁНАВА. Але беластоцкая літаратура суадноіцца і з традыцыямі заходнееўрапейскай літаратуры. Між іншым, знаёмства з літаратурным жыццём Беласточчыны па друкаваных выданнях і з польскай літаратурай і перыёдыкай у многім жывіла думку і мастацкую свядомасць на Беларусі. Мы чыталі кнігі, “Ніву”, “Белавежу”. “Tworcrosc”, “Zucie literackie” – і мелі магчымасць дычаніцца да падобнага і не падобнага да нашага жыцця. Вельмі важны быў момант пазнавальна-асветніцкі, фактаграфічны – перакладны заходнееўрапейскіх філосафаў і літаратураў, дзеячаў культура. Гэта быў і незаменны мастацкі вопыт, які грунтаваўся на асабістым самаадчуванні пісьменнікаў Беласточчыны, на ўсведамленні безасабовай ісціны, што давала магчымасць наш гістарычны і культурны вопыт суаднесці з еўрапейскім і агульначалавечым.
На абшарахБеласточчыны быў менш прыкметны ідэалагічны ўціск, падпарадкаванне сацыяльнай семантыцы, залежнасць ад афіцыйных пастаноў і знакамітай трыяды: ідэйнсць, партыйнасць, народнасць (відавочна ўзятай ад стараімперскага: праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць). Павеў вольных літаратурных стыхій Захаду і ўсё ж трывалая, высокая мастацкая традыцая, нягледзячы на барабанны афіцыёз, на Беларусі і ў Расіі, не Украіне, яны далі адметны, своеасаблівы вопыт Беласточчыны.
Я.ЧЫКВІН. Сапраўды, так гістарычна склалася, што мы сядзім нібыта “на двух крэслах”.
У.КОНАН. Гэта ўласціва ўсёй беларускай літаратуры. Янка Купала першыя свае вершы пісаў па-польску, Якуб Колас – па-руску.
А.СЯМЁНАВА. Тады была зусім іншая сітуацыя. Пасля паўстання 1863 года польская культура ўжо не мела вызначальнага значэння ў нас. Не забывайце, што тады на тэрыторыі Беларусі зніклі ўсе польскія школы.
У.КОНАН. З чаго палякі не надта перажывалі. Яны – моцная нацыя, і асіміляцыя ім не пагражала.
Л.РУБЛЕВСКАЯ. Думаю, самі палякі іншага меркавання.
А.СЯМЁНАВА. Каб была іншая палітычная сітуацыя, Янка Купала мог бы паехаць вучыцца не на Чарняеўскія курсы ў Санкт-Пецярбург, а, скажам, у Варшаву, і невядома, як развівалася б тады наша літаратурная сітуацыя.
М.ТЫЧЫНЫ. А як успрымаюць беларускамоўную літаратуру Польшчы самі палякі?
Я.ЧЫКВІН. Ведаюць, як ні дзіўна, чытаюць, перакладаюць. На вывучэнні беларускай літаратуры ў Польшчы спецыялізуецца польская даследчыца Тэрэза Занеўская. Звесткі пра некаторых белавежцаў уключаны ў такія выданні, як “Слоўнік пісьменнікаў свету”, “Новая энцыклапедыя” ў 6-ці тамах, кніга Леслава Бартэльскага “Польскія пісьменнікі”. Такім чынам, нашая прысутнасць даўно і заўважана, і адназначна ў спецыяльных даведніках.
Л.РУБЛЕЎСКАЯ. Іван Пятровіч Шамякін неяк на пытанне, як увесці беларускую літаратуру ў кантэкст сусветнай, адказаў: праз пераклады на рускую мову. Бо на іншыя мовы будуць перекладаць толькі з рускай. Мне здаецца, Беласточчына ўвасабляе альтэрнатыву такой пазіцыі, і літаратары Беларусі, асабліва маладыя бачаць у супрацоўніцтве з беластоцкімі выданнямі прамы выхад на Захад.
Г.ТВАРАНОВІЧ. Мабыць, часткова гэта так. Апошнім часам беларускія літаратары займелі магчымачць пабачыць свае творы на польскай мове ў “Святаянскай серыі”, якую пачаў выдаваць у 1996 годзе Саюз польскіх пісьменнікаў у Беластоку. Ці надоўга хопіць рэдактарам сэрыі імпэту, зацікаўленасці намі, цяжка прадбачыць…
У.КОНАН. Мне здаецца, літаратуры Беласточчыны бракуе прафесіяналізму – у сацыянальным, а не ў мастацкім сэнсе…
Л.РУБЛЕЎСКАЯ. Мяжа між прафесійным і непрафесійным мастацтвам такая тонкая, што яе амаль немагчыма дакладна вызначыць. Нядаўна я пазнаёмілася з творчасцю паэта з Беласточчыны Уладзіміра Гайдука. Ён – селянін, калі не памыляюся…
Г.ТВАРАНОВІЧ. Так, усё жыццё жыве у сваёй вёсцы.
Л.РУБЛЕЎСКАЯ. Вершы немудрагелістыя, наіўныя чаргуюцца ў яго з інтэлектуальнымі, філасофскімі. Мне цяжка ўявіць селяніна “метраполіі”, які так мысліць, а галоўнае, умее так выказаць свае думкі.
Г.ТВАРАНОВІЧ. Ва Уладзіміра Гайдука – сапраўдная хрысціянская свядомасць. Ён адкрыты і зямлі, і небу…
Л.РУБЛЕЎСКАЯ. Знайшла я ў “Беларускім календары” яшчэ адну “характарыстыку” беластоцкай літаратуры – немагчымасць класіфікаваць яе, бо кожны з пісьменнікаў – індывідуальнасць.
У.КОНАН. Гэта проста наступствы іх малалікасці. У мяне такое ўражанне, што прафесіянал пачынаецца з вучэння. Той, хто хоча зрабіць адкрыццё у літаратуры, толькі пачуўшы ў ёй першыя крокі, наўрад ці гэта выяўленчага мастацтва, так і для літаратуры.
Л.РУБЛЕЎСКАЯ. Калі вы маеце на ўвазе так званую літаратурную адукацыю, дык у “ЛіМе” ўжо была дыскусія на гэтую тэму, і выказваліся думкі наконт таго, што літаратурная адукацыя – міф, і кожны сам робіць сябе пісьменнікам.
У. КОНАН. Я меў на ўвазе, што на Беласточчыне няма настаўніцтва ў літаратуры.
Я.ЧЫКВІН. Да мяне, да іншых, здараецца, падыходзяць маладыя людзі, просяць пачытаць іх тэксты, але мабыць, прамой сувязі “настаўнік – вучань” тут няма.
У. КОНАН. Адносіны між настаўнікам і вучнем не ёсць адносіны між тым, хто дыктуе, і тым, хто канспектуе. Гэта – праблема аўтарытэту ў літаратуры, яна заўсёды была і будзе.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Вы хочаце сказаць, што на Беласточчыне няма літаратурных аўтарытэтаў?
У. КОНАН. Калі там усяго, здаецца, разам дзевяць паэтаў і празаікаў. Яны не могуць скласці розныя школы.
Я. ЧЫКВІН. Дзевяць – усё ж гэта толькі членаў Саюза польскіх пісьменнікаў.
М. ТЫЧЫНА. Мне здаецца, мы забываемся на розніцу між літаратурай у метраполіі і ў рэгіёне, ды яшчэ разделенымі і мяжою, і духоўнымі бар’ерамі. Спадар Ян выказваў тут думку пра тое, што на метраполіі нібыта не заўважалі, не чыталі беластоцкую літаратуру. Афіцыйныя структуры сапраўды не заўважалі, рабілі выгляд, што няма такой з’явы. А вось што тычыцца прафесійных літаратуразнаўцаў, літаратараў, філолагаў, – тут мая калега Ала Сямёнава згадвала, – дык яны проста рвалі адзін у аднаго з рук беластоцкую “Ніву” ў 60-70-я гады. Гэта была незвычайная для нас з’ява, уражваў нават сам шрыфт. Я міжволі звязаў “Ніву” з “Нашай Нівай” пачатку стагоддзя. Я лічу, што ў Беластоку не было перарванай сувязі, як у нашай літаратуры, з тым перыядам. Там усё ішло больш натуральна, эвалюцыйным шляхам. Што яне захапляла ў “Ніве”, і ў “Беларускіх календарах”, што зрэдку траплялі сюды, дык адчуванне той беларускасці, якую я згубіў падчас навучання ў інстытуце, аспірантуры, той, што мне была ўласцівая ў дзяцінстве, калі я жыў у вёсцы сярод лесуі балотаў. Гэта адчуванне нават не са свядомасці, а з падсвядомасці. Глыбінная беларускасць і ёсць, на мой погляд, тое, што дазваляе беластоцкай літаратуры выстаяць у гэтым свеце, дзе, з аднаго боку, націскаюць інтэлектуалы Польшчы, а з другога боку – Расіі. Невядома, што найперш – жыццё ці думка пра жыццё… Але я б адказаў, найперш – адчуванне жыцця. Гэтае адчуванне пакуль што не знікла ў беластоцкай літаратуры, наадварот, робіцца усё больш разнастайным. Люстэрка разбілася на кавалачкі,і кожны глядзіць на свой фрагмент. А потым у свядомасці чытача, даследчыка з гэтых фрагментаў складваецца нешта агульнае. Можа, адсюль ідзе індывідуалізацыя, персаналізацыя гэтай літаратуры. Генетычная, гістарычная памяць выяўляюцца і ў Міколы Гайдука, і ў Сакрата Яновіча, у спадара Яна Чыквіна, у Міры Лукшы – праўда, у яе больш мякка, лірычна, больш светла, па-дзявочы.
Г.ТВАРАНОВІЧ. Дарэчы, Валкавыцкі ў сваіх “Вірах”, у “Дзённіку рэдактара” піша, што віленская “Наша Ніва” пачатку стагоддзя стала прыкладам для “Нівы” беластоцкай.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Ну, так, яна бліжэй па стылі да яе, чым тая “Наша Ніва”, што выдаецца цяпер.
Я. ЧЫКВІН.Мы выпрацавалі як бы своеасаблівую паэтыку прамаўчання. За выключэннем пэўных твораў 50-60-х гадоў, у якіх аддавалася даніна Леніну, партыі, рэвалюцыі, і гмінным ідэалам, у нас усё-ткі ідэалагізаваных твораў няма. Мабыць, тут, на метраполіі, пісьменнікам таксама варта было б пакарыстацца такой паэтыкай прамаўчання. Зараз гэта асабліва відаць.
М.ТЫЧЫНА. Але ж той самы Сакрат Яновіч і па радыё выступае і ў друку на “вострыя” тэмы…
Я. ЧЫКВІН. Гэта іншая справа. Мы гаворым пра мастацкую лiтаратуру, а не пра публіцыстыку, дзякуючы якой пісьменнік можа зарабiць на хлеб штодзённы.
А. СЯМЁНАВА. А ўсё ж яна была, гэтая паэтыка прамаўчання. Дастаткова згадаць хаця б творчасць Мiхася Стральцова, Уладзіміра Караткевiча… Ды нават у такога афiцыйна заангажаванага пісьменніка; як iван Чыгрынаў, у творчасцi (падкрэсліваю — у творчасцi) услаўлення прапагандысцкiх iдэалаў няма.
Л. РУБЛЕВСКАЯ. Алесь Барскi адзначаў жанравую нераспрацаванасць беластоцкай літаратуры — амаль няма лiтаратурнай крытыкі, драматургіі, мала прадстаўлена дзiцячая лiтаратура, не ўсе жанры прозы асвоеныя…
Г. ТВАРАНОВІЧ. У нейкай ступені самі ўмовы дыктуюць з’яўленне i развіццё лiтаратурных жанраў. Здаецца, дарма чакаць драматычныя творы, калi ix няма дзе ставіць.
М. ТЫЧЫНА. У нас цяпер жанр рамана знік, бо няма дзе друкаваць.
Я. ЧЫКВІН. Мы былi ад пачатку “абмежаваныя” друкавальнай плошчаю, адзiнай нашай газетаю “Ніва”. Сакрат Яновiч, напрыклад, з-за такіх ўмоў пачаў як бы спецыялiзавацца ў лiрычнай прозе, а калі пісаў нешта большае па форме, то гэта друкавалася ўжо па-за беларускiмi выданнямi, найчасцей адразу ў перакладзе на польскую мову. А каб былi на Беласточчыне, скажам, беларускія прафесійныя тэатры, мелi б мы, несумненна, i сваю драму, камедыю…
А. СЯМЁНАВА. А вы не спрабавалi ставіць радыёп’есы?
Я. ЧЫКВІН. Беларускае радыёвяшчанне ў нас было раней, доўгі час, раз на тыдзень па 15 хвілін, а ўжо ў 90-х гадах маем штодзень па 15 хвiлiн. Але ж i гэта вельмi мала, каб можна было думаць пра пастаноўку радыёп’ес.
А. СЯМЁНАВА. А тут не прапаноўвалi свае драматургічныя творы?
М. ТЫЧЫНА. Звычайна аўтару прапаноўваюць, а не аўтар.
Я. ЧЫКВІН. Мусіць, менавіта па вышэйназваных прычынах у нашай беларускай лiтаратуры ў Польшчы дамінуе паэзiя. Гэтым я не хачу сказаць, што проза белавежцаў нецікавая.
М. ТЫЧЫНА. У дачыненні Міры Лукшы я гэта сабе так i не вызначыў — яна больш паэт цi празаік, i па колькасцi кніг гэта не вызначыш…
Л. РУБЛЕВСКАЯ. Дарэчы, як тыя кніжкі нараджаюцца на свет? За кошт аўтараў?
Я. ЧЫКВІН. Да 1990 года мы былi секцыяй Галоўнага праўлення Беларускага грамадска-культурнага таварыства. Усе нацыянальныя меншасцi Польшчы да 1989 года знаходзіліся “пад шапкаю” Міністэрства ўнутраных спраў.
М. ТЫЧЫНА. Я чакаў, што асветы… Культуры…
Я. ЧЫКВІН. Як бачыце, не. І ўсе нашы творы праходзілі праз падвойную цэнзуру: спачатку МУС, а калi яны давалі згоду на друк — агульнадзяржаўную цэнзуру. Так што ў параўнанні з польскай лiтаратурай наша становішча было няроўнае. У новых палітычных умовах пачатку 90-га лiтаратурнае аб’яднанне “Белавежа” было зарэгістравана ў судзе i атрымала статус аўтаномнай юрыдычнай адзінкі. Зараз мы маем свой статус i банкавы рахунак, хоць не маем сваіх фiнансаў. Але ў Польшчы, дзякуй Богу, ёсць разумныя людзі. У Мінiстэрстве культуры існуе Бюро па справах меншасцяў, якое, згодна польскаму закону, дапамагае нам: выдаць кнігу, правесцi канферэнцыю i г.д. Фінансавыя сродкi прызначаюцца талькі на канкрэтныя мэты. Дзякуючы падтрымцы польскага Мiнiстэрства культуры, стварылася магчымасць больш планава выдаваць кнігі белавежцаў. Пачала выходзщь бiблiятэчка Беларускага лiтаратурнага аб’яднання “Белавежа”, у якой ужо апублікавана 20 кнiжак.
У. КОНАН. Для прафесійнага пісьменніка важна жыць за кошт літаратуры. Ці ёсць магчымасць выплачваць ганарары пісьменнікам?
Я. ЧЫКВІН. Ганарар прадбачваецца, а як жа. Ганарары, вядома, невысокія.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. А як адносна нашых — меншыя за ix ці большыя?
Я. ЧЫКВІН. Думаю, у нас большыя.
Л. РУБЛЕВСКАЯ. Дарэчы, лiтаратараў прафесіяналаў у тым сэнсе, як разумеў Уладзімiр Міхайлавiч, i ў нас няма, бо пражыць за ганарары ў нас немагчыма.
М. ТЫЧЫНА. Бродскі, Нобелеўскi лаўрэат, чытаў лекцыі i жыў за гэта.
А. СЯМЁНАВА. Сяргею Даўлатаву плацілі дзесяць долараў за слова. Ды i Хемінгуэй меў магчымасць адмовіца ад журналістыкi.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. А як беларуская кніга на Беласточчыне знаходзiць свайго чытача? Бо тут з гэтым вялiкiя праблемы…
А. СЯМЁНАВА. Прычыны, я думаю, перш за ўсё эканамiчныя. Усё-ткі была ўнас раней вялiкая заваёва — танная кніга.
М. ТЫЧЫНА. Думаю, з’яўленне рэгіянальнай кнігі — у Наваполацку, Полацку, Лiдзе, Гародні, Слуцку — уратаванне беларускай кнігі, i рэгіянальныя выданні будуць пашырацца. У гэтым жа шэрагу — i беластоцкая кніга. Да таго ж, я не лічу, што кнігу адразу павінныў чытаць. Літаратура, як усе духоўныя ідэі, спачатку захоплівае невялікае кола людзей, потым яе ўплыў пашыраецца, i недзе на вяршыні таго ўплыву ператвараецца ў банальнасць.
Я. ЧЫКВІН. Думаю, мы падлягаем тым самым законам, што існуюць усюды. Ёсць такі польскі паэт Анджэй Васкевіч, два гады таму ён выдаў сваю кніжку накладам… 14 паасобнікаў. Бо падлiчыў, што на гэты час мае такое кола чытачоў. Польскія паэтычныя кніжкі маюць невялікія тыражы. Паэзiя выходзіць для вузкага кола, пра што сведчыць гісторыя літаратуры. Масавы чытач — дзе ён? Xi6a што паэзiя агiтацыйная, пралетарская, вершаваная публіцыстыка знаходзіць шырокую аўдыторыю…
М. ТЫЧЫНА. Аляксандр Блок прыйшоў чытаць лекцыю, яму кажуць: “У зале ўсяго адзін слухач. Ці будзеце вы чытаць?” Блок адказаў, што для гэтага слухача i будзе чытаць.
А. СЯМЁНАВА. Праблема, аднак, ускладняецца тым, што гэта беларускі чытач. Сённяшняе (i ўчарашняе) становiшча мовы выключае з ліку чытачоў вялiкую частку людзей, інтэлектуальна i духоўна падрыхтаваных да ўспрымання высокай i складанай матэрыі паэзіі. Нават “бур i націск” нашых паэтаў праз эстрадную папулярызацыю свайго слова — а праз яго i беларускага — дачыняюць не зусім тыя эстэтычныя “фалангi”.
Дарэчы, а як трактуюць беластоцкiя паэты суадносіны музыкі i паэзіі?
Я. ЧЫКВІН. Задужа складанае пытанне. Я лiчу, што для паэта пачынаецца няшчасце, калi на яго тэксты кладуць музыку.
А. СЯМЁНАВА. Поль Валеры казаў некалі, што напісаць музыку на вершы — гэта ўсё роўна, што падсвечваць палатно вiтражамі сабора.
Я. ЧЫКВІН. Мова лiтаратуры i музыкі, як вядома, розныя мовы. I калі адну мову перакрыць адначасна другою — то што атрымлiваецца? Адна другую або заглушае, або найчасцей пачынае дамінаваць асемантычная музычная хваля.
А. СЯМЁНАВА. Аднак я маю на ўвазе i такія шчаслiвыя выпадкi, як рамансы “Я помню чудное мгновенье…”, “Я встретіл вас, і все былое…”. Як знакаміты раманс Свiрыдава да “3aвipyxi” Пушкiна. Хаця гэта, мабыць, асобная тэма…
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Складваецца ўражанне, што між белавежцамi i нашым Саюзам пiсьменнікаў нейкія двухсэнсоўныя адносіны.
Я. ЧЫКВІН. Чаго ж хацець? У Саюз беларускiх пісьменнікаў прыняты Алесь Барcкi, Мікалай Гайдук, Васіль Петручук, Mipa Лукша. Але ёсць пэўныя складанасцi. Калісь я прапанаваў, каб у дачыненні да беларускіх пiсьменнікаў замежжа ўвесцi ў статут саюза пункт, які забяспечваў бы гэтым асобам ганаровае членства. Звычайнае членства, на маю думку, у гэтым выпадку — бяссэнсіца. Уявіце сабе, што, напрыклад, шаноўнага Масея Сяднёва выбiраюць старшынёй Саюза пісьменнікаў Беларусі — тэарэтычна гэта магчыма. Але ж ён жыве ў Нью-Йорку. Парадокс, які вынікае з “нармальнага” членства. Ганаровае званне зняло б гэту праблему, а замежнікам была б сатысфакцыя ix прызнання.
Л. РУБЛЕВСКАЯ. А колькi белавежцаў — члены Саюза польскіх пісьменнікаў?
Я. ЧЫКВІН. Дзевяць асоб, пра якіх можна сказаць, што ix творчасць належным чынам не засвоена беларускім лiтаратурным кантэкстам. Пра нас, здаецца, усё ж мала ведаюць.
У. КОНАН. Пра”Белавежу” ведаюць тыя, хто хоча ведаць. Часам на мiжнародных канферэнцыях мне гавораць замежнікі: ах, якія вы, беларусы, сціплыя, нічога мы пра вас з-за вашай сціпласцi не ведаем. А я адказваю: дастаткова пайсцi ў любую бiблiятэку i паглядзець адпаведныя энцыклапедычныя выданні. Інакш гаворачы, на Беларусі ёсць элiтарная меншасць, якая i ёсць — Беларусь. Яна i ведае.
Л. РУБЛЕВСКАЯ. Але лiтаратура Беласточчыны, як я зразумела з прачытанага, арыентавана не столькі на элiту, колькі на вясковага чытача?
Я. ЧЫКВІН. У нас столькі ж вясковага, колькi i гарадскога, чытача. Праблема ў iншым — на нас абрынулася залева інфармацыі. На паліцах кніжных крам мноства ўсялякай лiтаратуры, i беларускiм кнігам цяжка з ёй канкурыраваць.
М. ТЫЧЫНА. Мне здаецца, што выбар кнігі — справа індывiдуальная. Нягледзячы на тое, што рынак насычаны кніжнай прадукцыяй, я ўсё-ткі перш за ўсё бяру кніжкі на беларускай мове, тыя, што мне да душы.
У. КОНАН. Хачу яшчэ заўважыць, што танныя кнігі нідзе не цэняцца. I кнігі не чытаюць не таму, што яны — дарагія, а таму, што ix не хочуць чытаць. Урэшце — ёсць бiблiятэкі.
А. СЯМЁНАВА. Вы абодва — прафесійныя літаратары, прафесійныя навукоўцы. Бi6лiятэка вам — што родная хата. А шараговы чытач — інжынер, урач, рабочы — у біблiятэку хадзiць не мае часу. Асаблiва калi мець на ўвазе чытальню — з яе навінкамi, з яе прадуманым падборам “кніжнай прадукцыі”.
У. КОНАН. Калі сёння зрабіць кнігі таннымі, яны будуць у асноўуным iсці на абгортку.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Выбачайце, я не згодная. Я сама вымушана выбіраць кніжкі па кошце.
А. СЯМЁНАВА. Безумоўна. Асаблiва зараз. I дарэчы — у Еўропе, увогуле на Захадзе звычайны клерк нiколі не меў магчымасці далучыцца да вяршынь сусвётнай культуры. Ды нават прафесар універсітэта ў Еўропе не можа, да прыкладу, дазволіць сабе набыць білет на канцэрт знакамiтага выканаўцы: занадта дорага. Гаворка ўсё ж не пра танныя кнігі i танную культуру, а пра даступную культуру i даступныя кнігі. Таму што багацце i iнтэлект, а тым больш творчыя здольнасцi не так часта супадаюць.
Я. ЧЫКВІН. Мы на Беласточчыне адчуваем недастатковасць у той лiтаратуры, якая называецца масавай. Тут згадвлпі імя Івана Шамякiна. Гэты пісьменнік выконвае вельмi iстотную функцыю. Cваімі творамi Шамякiн спрыяе таму, каб народ увогуле чытаў па-беларуску. Мы ж не маем такіх чытэльных кнiг. Мы маем або “высокую” паэзiю i прозу, або нічога. Адным словам, не тое, што заахвочвала б шараговага чытача да чытання.
А. СЯМЁНАВА. Але Уладзімір Караткевіч мог рабіць твор i для шараговага чытача, i адначасна для інтэлектуала.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Дык ён жа i вучыў маладых пісьменнікаў карыстацца займальнай формай, пісаць дэтэктывы, прыгодніцкія аповесці, бо ў любой форме можна выказаць свой інтэлектуальны, творчы патэнцыял.
М. ТЫЧЫНА. Шамякін, канечне, далучае да беларускай лiтаратуры, але я думаю, яго больш чыталі на рускай мове, як, дарэчы, i Быкава.
Я. ЧЫКВІН. Гэта нацыянальная драма.
М. ТЫЧЫНА. Шамякін жа казаў некалі, што ён адзiн перакладамi сваіх твораў на мовы народаў Савецкага Саюза зарабляў дзяржаве столькі ж, колькі Мінскі трактарны завод.
А. СЯМЁНАВА. Іван Пятровіч заўсёды геніяльна адчуваў павеў моманту i чытацкі попыт. Ведаў, як рабіць бестселер. Па сутнасцi, ён даўно i трывала працуе на масавую культуру. Але такую, што мае пэўныя iдэалы i прынцыпы.
Л. РУБЛЕВСКАЯ. A цi бываюць у беластоцкiх пісьменнікаў аўтарскія сустрэчы з чытачамi, семінары? Бо ў нас xi6a што навукоўцы маюць магчымасць сустракацца на канферэнцыях, а ўпісьменнікаў, акрамя з’ездаў, ніякіх мерапрыемстваў. Семінары маладых лiтаратараў сышлі на нішто, нават сустрэчы з чытачамі вельмі рэдкiя.
Я. ЧЫКВІН. У нас такія сустрэчы — зараз прыватная справа самога пісьменніка. Ён можа прыйсцi, скажам, у ліцэй i папрааць: “У мяне выйшла новая кніжка. Цi дазволіце з гэтай нагоды сустрэцца з вучнямi?” Што тычыць семінараў, то цяпер арганізуюцца яны толькi па волi заціктаўленых такой сустрэчай калег.
М. ТЫЧЫНА. А няма гуртоўкі, як у нас, вакол рэдакцый, па творчых сiмпатыях?
Я. ЧЫКВІН. У нас ёсць дзве рздакцыi — “Ніва” i “Часопіс”. Але яны не выконваюць той ролi, што адыгрывала “Ніва” Валкавыцкага. Валкавыцкі быў чалавек літаратурна таленавiты, адчуваў унутраную патрэбу дапамагчы маладым лiтаратарам. А новая рэдакцыя “Нівы” гэтым, здаецца, не надта зацікаўленая. Там у асноўным працуюць гісторыкі.
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Я ведаю, што на Беласточчыне ёсць літаратары, якія пiшуць не на літаратурнай беларускай мове, а на мясцовай гаворцы, адна з ix — Зося Сачко. Як расцэньваеце вы гэтую з’яву?
Я. ЧЫКВІН. Пад маёй рэдакцыяй выйшаў зборнiк 3oci Сачко “Шчэ одна вясна”. У мяне адносіны да яе паэтычнай мовы амбiвалентныя. 3 аднаго боку, хацелася дапамагчы паэтцы рэалiзавацца, з другога ж — ёсць вялікая небяспека ўпашырэнні дыялектнай мовы, якая хоча сябе выдаваць за літаратурную. Kaлi б гэта адбывалася ў польскай мове, небяспекі, пэўна, не было б. А даваць свой дазвол на разбурэнне знутры беларускай літаратурнай мовы на этапе гicтарычнай яе “незавершанасцi” — недапушчальна. Я згодны з тым, што сказаў у свой час Ніл Гілевiч у дачыненні да Міколы Шаляговiча: недаравальна, каб беларус ішоў на такую правакацыю ў адносінах да беласрускай мовы.
А. СЯМЁНАВА. Я таксама з гэтым цалкам згодная. Некалi давялося катэгарычна адмовіцца ад напісання прапанаванага матэрыялу ў адну з салідных “саюзных” газет. Менавiта з гэтай прычыны. Нам пакуль не да такой лінгвістычнай раскошы.
М. ТЫЧЫНА. Я некалі падтрымліваў рух Шаляговiча, як праяўленне свабоды творчасці. Але я ведаю, што ён ездзiў у Маскву да некаторых pycкix палітыкаў “за ініцыятывай” i фінансавай падтрымкай.
Я. ЧЫКВІН. Вельмі прыгожа напісаў у сваіх “Зацемках з левай кiшэнi” Галубовіч: “Мне прысніўся сон на тарашкевіцы”…
Л. РУБЛЕЎСКАЯ. Напрыканцы нашай гаворкі мне хацелася б працытаваць заключны абзац з даклада Алеся Барскага на навукова-папулярнай cecii з нагоды 30-й гадавiны БГКТ i “Нівы”: “Заканчваючы свае разважаннi аб творчасцi белавежцаў, хочацца падкрэсліць, што, нягледзячы на ўсе хібы, недахопы, аднабаковасцi, наш літаратурны рух з’яўляецца найпрыгажэйшым праявам штэлектуальнай патэнцыі беларускай нацыянальнасці ў Польшчы. Нягледзячы на ўсе плыткасці і падманы, якiя спадарожнічаюць кожнаму лiтаратурнаму руху, заўсёды стараўся ён служыць не богу сiлы, але богу праўды. Хочацца верыць, што таксама будзе i ў будучым”.