Здарылася незвычайнае. У панядзелак 16 сакавіка ў Мінску адбыўся перадпрэм’ерны паказ новай карціны Нацыянальнай кінастудыі «Авантуры Пранціша Вырвіча», але прэм’еру, прызначаную на 19 сакавіка, раптам перанеслі на май. Прыгодніцкі фільм пра падзеі XVІІІ стагоддзя, дзе князі, шляхта, замкі, застоллі і алхімія, створаны па рамане Людмілы Рублеўскай, прычым цалкам беларускімі камандай і акцёрскім складам. Адзінае, за што праект стала крытыкавалі на працягу здымачнага працэсу — руская мова, у той час як літаратурная першакрыніца створана на беларускай. Як тлумачылі на «Беларусьфільме», ва ўмовах дзяржзакупкі, у рамках якой кінастудыя атрымала грошы на стварэнне карціны, мова, на жаль, ужо была прапісана — і ўсё, ні ўлева ні ўправа. Дык вось прычынай пераносу прэм’еры «Вырвіча» стала жаданне ўсё ж такі зрабіць яе на беларускай, дзеля чаго кінастудыя здзейсніць паўнавартасную пераагучку. Тым не менш першыя гледачы фільм ужо паглядзелі і ацанілі, а пакуль ён удасканальваецца, мы сустрэліся з Людмілай Рублеўскай, якая, уласна, і з’яўляецца аўтарам гэтага аб’ёмнага свету рэчпаспалітаўскай Беларусі ў прыгодніцкім сюжэце пра беднага шляхціца Пранціша Вырвіча і адукаванага доктара-няшляхціца Баўтрамея Лёдніка.

— Вы адмовіліся пісаць сцэнарый, але ўрэшце сталі актыўна ўдзельнічаць у працэсе здымак. Чаму вы ўсё ж вырашылі далучыцца да праекта?

— А як іначай? У свеце няшмат пісьменнікаў, якія могуць атрымаць прыжыццёвую экранізацыю, прычым дастаткова маштабную. Калі я ўпэўнілася, што фільм адбудзецца, што ён звязаны з маім імем і што людзі сапраўды дзеля яго стараюцца, падумала: заставацца ўбаку непрыстойна. І ў выніку атрымала шыкоўны досвед — я нават вяла дзённік аб здымках, з яго атрымаўся асобны твор. Да таго ж я хацела дапамагчы, бо для кінастудыі гэта быў абсалютна новы досвед: ніхто з тых, хто працаваў над фільмам, не меў блізкага знаёмства ні з XVІІІ стагоддзем, ні са стварэннем кіно пра гэтую эпоху, тым больш фэнтэзі і экшна. Не ведаю, як студыя адважылася на здымкі, але рэспект, што адважылася. Відаць, у краіне ёсць патрэба ў запаўненні гэтай нішы.

— У чым заключалася ваша дапамога?

— Сучасны чалавек, калі ён не чытаў хоць бы эсэ «Як жылі нашы продкі ў XVІІІ стагоддзі» Адама Мальдзіса, дрэнна ўяўляе сабе ментальнае адрозненне беларусаў таго часу, а з гэтага ўсё пачынаецца. Так, пачуцці чалавека, подласць, самаахвярнасць, здольнасць да шчырага сяброўства альбо схільнасць да інтрыг ва ўсе часы аднолькавыя, але каб ужыцца ў ролю жыхара Рэчы Паспалітай, трэба разумець адметнасць эпохі. Таму я адразу сказала, што кожны, у каго ўзнікаюць нейкія пытанні, можа да мяне звяртацца. З Вячаславам Паўлюцем у выніку мы гутарылі пра Гераніма Радзівіла па мянушцы Жорсткі, выканаўцу галоўнай ролі Гошу Пятрэнку я апавядала пра шляхецкія звычаі, а разам з Дзмітрыем Есяневічам мы прыдумалі біяграфію яго героя Германа Ватмана.

— Ці часта акцёры звярталіся да вас па кансультацыі?

— На шчасце, так. Па гэтым відаць і ўзровень артыстаў. Да мяне падыходзілі ў тым ліку выканаўцы эпізадычных роляў — адзін вядомы акцёр, нават ведаючы, што ў кадры не будзе бачна яго твару, распытваў, кім можа быць яго герой, і мы прыдумалі цэлую асабістую гісторыю. Мая задача была зрабіць так, каб артысты адчувалі сябе камфортна і мелі з чым працаваць. Нават у сцэне ў карчме кожны з яе наведвальнікаў на заднім плане павінен ведаць, хто ён.

— Як вы тлумачылі акцёрам, чым адметная беларуская свядомасць у XVІІІ стагоддзі?

— Напрыклад, прорвай паміж шляхціцам і няшляхціцам, на якой, уласна, пабудаваны канфлікт майго рамана. Авантуры пачынаюцца з таго, што да збяднелага шляхцюка Пранціша Вырвіча ў поўнае ўладанне трапляе Баўтрамей Лёднік — дарослы, разумны, адукаваны чалавек, носьбіт прагрэсіўных гуманістычных ідэй, геній, але сын гарбара. Шляхціцам на Беларусі быў кожны чацвёрты альбо кожны пяты, то-бок любы з нас, калі пакапаецца, абавязкова знойдзе высакародныя карані. Шляхта лічыла, што паходзіць ад племені сарматаў, што заснаваў рымскі арыстакрат Палямон, які ў часы імператара Нерона разам са сваім атрадам уцёк ад пераследу і прыехаў у нашы пушчы. Пранціш выхаваны на сармацкім кодэксе, ён не мае нічога апроч гонару і хваліцца: «Я шляхціц! У мяне пярсцёнак з гербам Гіпацэнтаўр!» Але і Лёднік незвычайны чалавек. Урэшце яго выкупляюць з прыгону, таму што згодна са Статутам Вялікага Княства — самай прагрэсіўнай канстытуцыяй Еўропы таго часу — нават просты чалавек меў задэклараваныя правы, але прорва паміж шляхціцам і няшляхціцам застаецца.

— Вялікі гетман у выніку пасвяціў Лёдніка ў шляхецтва — ці зрабіла гэта іх з Пранцішам роўнымі?

— Адметнасцю эпохі стала тое, што ў апошнія гады праўлення Аўгуста ІІІ пачалі выдаваць патэнты на шляхецтва, прычым імі гандлявалі, то-бок багатыя купцы маглі стаць шляхціцамі за грошы. Але Лёднік атрымаў патэнт самым пачэсным чынам: ён вызначыўся на полі бітвы, а вялікі гетман у такіх выпадках меў права пасвяціць у шляхту. Доктар, тым не менш, быў прагрэсіўных поглядаў і на саслоўны падзел глядзеў вачыма адукаванага гуманіста. Шляхціцаў па патэнце ўсё роўна не шанавалі і не лічылі за роўню, пры гэтым Лёднік крычаў: «Я — сын гарбара і гэтым ганаруся!» Ён ішоў наперадзе сваёй эпохі.

— Як на погляд аўтара «Авантур», наколькі дакладна Георгій Пятрэнка і Іван Трус увасобілі вобразы, якія вы выпісалі ў кнігах?

— Адзін да аднаго ўсё роўна не можа быць, тут быў важны дуэт, каб Пранціш і Лёднік былі розныя і адначасова дапаўнялі адзін аднаго, і, мне здаецца, гэтая дзіўная парачка атрымалася. Лёднік дужы, крыху змрочны, патрапаны жыццём, такі Полацкі Фаўст, які стрымлівае сябе, калі ўнутры ўсё кіпіць, а Пранціш — шчыры хлопец, які сцягне булку ў гандляркі, а праз набіты грашыма кашэль пераступіць. Дарэчы, у шляхты быў такі звычай даказваць, што ты не даражыш сваім багаццем, — людзі рэальна спаборнічалі ў тым, каб прамантачыць больш дабра, дык вось бацька Пранціша перамог.

— Не магу не спытаць: як вы ставіцеся да таго, што карціна першапачаткова рускамоўная?

— Я ўвесь час спадзявалася, што фільм будзе зроблены на беларускай. Уся здымачная група была «за», беларуская мова тут проста напрошваецца, нават у рускамоўным варыянце шмат беларускіх слоўцаў і выразаў — усіх гэтых вашамосцяў і лабідудаў. Пытанне было ў фінансах. Дырэктар кінастудыі Уладзімір Карачэўскі казаў, што будзе шукаць сродкі на пераагучку, і я вельмі рада, што прэм’ера ўрэшце адбудзецца менавіта на беларускай. Мне здаецца, фільм нават успрымацца будзе па-іншаму.

— Ці дапамагалі вы ствараць на экране XVІІІ стагоддзе, у прыватнасці праз лексіку?

— Канешне, хто ж яшчэ ім скажа, што на полі бою ў нас крычалі «Рубон!» і «Гэй, ліцвіны, Бог нам радзіць!» Калі я трапляла на здымачную пляцоўку, маёй задачай таксама было папярэджваць ляпсусы, да мяне ўвесь час падбягалі і пыталіся, напрыклад, ці клаліся на княжацкія сталы падчас застолляў сурвэткі і як яны раскладваліся. Калі ўзнікалі пытанні, на якія я не ведала адказу, тэлефанавала знаёмым гісторыкам. Адзін да аднаго эпоху перадаць немагчыма — так, можна паўтарыць касцюмы і рэквізіт, але з ментальнасцю цяжэй. Засведчана, што Міхал Казімір Радзівіл «Рыбанька» на адным з застолляў у Нясвіжы ўбачыў, што пэўнай даме паставілі брудную срэбную талерку, — ён падышоў, выцер яе крысом свайго адзення і паставіў назад. Аказаў даме такую паслугу — уявіце, як такое зняць? Дарэчы, той жа «Рыбанька» забараняў мыць срэбны посуд, каб срэбра не сціралася.

— Вы напісалі серыю кніг аб прыгодах Пранціша Вырвіча — чаму вам было цікавае менавіта XVІІІ стагоддзе?

— Гэта класны час, прычым мала вербалізаваны, я даўно хацела там пажыць. XVІІІ стагоддзе вельмі прыдатнае да таго, каб даць волю сваёй фантазіі, бо гэта эпоха асветніцтва, вынаходніцтваў, баляў, інтрыг і вольнасці нораваў, якая спалучалася з кансерватыўнымі сармацкімі традыцыямі. У той час ладзіліся рэдуты, то-бок балі, дык вось на гарадзенскіх рэдутах у княгіні Агінскай па новай модзе танчылі ў празрыстых сукенках, праз якія ўсё было бачна, з аголенымі грудзямі, у сандалях з нанізанымі на пальцы ног пярсцёнкамі. А паралельна шляхцянкі адзяваліся па строгіх правілах, абавязкова насілі гарсэт, спалі ў вузкіх пальчатках, каб пальцы былі тонкія, і насілі вузкія туфлі. А прыходзячы дадому, шляхцічы бухаліся на калені і цалавалі рукі і ногі сваім бацькам — прывітанне такое, згодна з сармацкім кодэксам. Гэта вельмі разнастайная і багатая эпоха, і я выкарыстоўвала ўсё, што знаходзіла. У каханай Лёдніка Саламеі, напрыклад, адгукаецца Саламея Рэгіна Русецкая — беларуская лекарка, якая ездзіла па ўсёй Еўропе і лячыла князёў-каралёў.

— А Лёднік — гэта Скарына?

— Галоўныя героі — сінтэтычныя вобразы, але Францыск Скарына ў Лёдніку, канешне, адгукаецца, бо Баўтрамей — палачанін, сын рамесніка, скончыў два еўрапейскія ўніверсітэты. І, дарэчы, першадрукар таксама захапляўся алхіміяй, што было вельмі распаўсюджана сярод адукаваных людзей. Да таго ж Скарына, ёсць такая гіпотэза, як і Лёднік, спрабаваў здабыць філасофскі камень — тады гэта было накшталт духоўнай практыкі.

— Колькі вам трэба было сабраць гістарычнага матэрыялу, каб напісаць «Вырвіча»?

— Калі я напісала першую кнігу серыі, вырашыла скласці спіс крыніц, дзе брала інфармацыю для рамана, — у выніку кінула на двухсотай. Пісьменнік — як сарока: звівае гняздо і цягне ў яго ўсё бліскучае. Гэты працэс адбываецца пастаянна, хоць патрошку, але пішу я кожны дзень і кожны дзень нешта чытаю, удакладняю. Мае кнігі — не навуковыя манаграфіі, нават жанр «Авантур», каб у мяне ніхто не кінуў пантофлем, гучыць як прыгодніцка-фантасмагарычны раман. Тым не менш праўдападобнасць я захоўваю — думаю, менавіта таму некаторыя шукаюць у энцыклапедыях звесткі аб Пранцішу Вырвічу і Баўтрамею Лёдніку, упэўненыя, што яны — рэальныя персанажы.

— Ці можам мы шукаць у XVІІІ стагоддзі беларускую ідэнтычнасць?

— Мы павінны гэта рабіць і ўвогуле працаваць над стварэннем беларускага нацыянальнага міфа, у які, на маю думку, абавязкова павінны ўваходзіць Беларусь рыцарская, Беларусь шляхецкая эпохі ВКЛ, Беларусь інсургенцкая — гэта часы польска-беларуска-літоўскіх паўстанняў з цэлым пантэонам герояў-патрыётаў, і Беларусь рэпрэсаваная 1920-30-х гадоў, часоў «Узвышша» і «Маладняка». У нашай гісторыі шмат пасіянарыяў, пра якіх можна пісаць раманы і здымаць серыялы, даволі герояў з беларускімі адметнасцямі і мухамі ў галаве, і я паслядоўна ўвасабляю гэтыя свае ідэі. Серыя пра Вырвіча таксама працуе на беларускі нацыянальны міф, я ўпэўнена, і фільм, нягледзячы на некаторыя недахопы, будзе на яго працаваць. Ужо на перадпаказе людзі выходзілі з глядзельнай залы са здзіўленнем, што Беларусь была такая і ў Беларусі было такое.

— А якія гэта беларускія адметнасці і мухі ў галаве?

— Мы — у цэнтры Еўропы, на яе скрыжаваннях, на сутыччы культур, пра што яшчэ Ігнат Абдзіраловіч пісаў. У маім рамане чоценька прасочваецца, што Беларусь мультыканфесійная і мультынацыянальная: у ім дзейнічаюць людзі розных канфесій — я паказваю складаныя ўзаемаадносіны паміж імі — і людзі розных нацыянальнасцяў. Напрыклад, адным з персанажаў, такім носьбітам мудрасці, з’яўляецца аптэкар-яўрэй Лейба. Культурная разнастайнасць сфарміравала ментальнасць беларуса: праславутая талерантнасць мае не толькі адмоўны сэнс, маўляў, «ешце мяне мухі з камарамі», як пісаў Уладзімір Караткевіч, але і станоўчы. Лёднік неяк агучвае словы Вальтэра: «Я не згодны ні з адным вашым словам, але гатовы памерці за ваша права яго гаварыць». Беларускае мястэчка — гэта касцёл, царква, сінагога і мячэць, і ўсе жыхары выходзяць гандляваць і святкаваць на адзін пляц. Не важна, якой чалавек канфесіі ці нацыянальнасці: калі ён жыве на гэтым месцы і гатовы яго абараняць, ён належыць народу, роўна як усе іншыя.

На сярэднім пальцы левай рукі – той самы “пярсцёнак з гербам Гіпацэнтаўр”, які ў фільме носіць Пранціш Вырвіч. Ён належыць Людміле Рублеўскай і зроблены па ўзоры пярсцёнка Рыгора Барадуліна.

— А як было з патрыятызмам у XVІІІ стагоддзі?

— Было. Называлі сябе па-рознаму — русінамі ці ліцвінамі, але супольнасць была, была Беларусь, беларуская мова гучала напоўніцу, і магнаты ёй карысталіся. Лухта, што князі не маюць дачынення да Беларусі: мы маем права на ўсё, што тут адбывалася, і на ўсіх людзей, якія тут жылі і працавалі, і нам трэба сцвярджаць гэтае права, збіраць і ствараць нацыянальны міф. І князі, і рыцары, і дамы, і шляхта, і простыя людзі — усё тут было, і не хадзілі беларусы ў лапцях. У фільме персанажаў у лапцях няма — нават простыя беларусы ў той час насілі скураны абутак, які называўся поршнямі.

— У сферы беларускай літаратуры вы вядомы аўтар — ці значыць гэта, што літаратурай вы можаце сябе забяспечыць?

— Я вас прашу, літаратура сёння амаль нікога не забяспечвае, а пісьменнікаў, якія могуць жыць за кошт сваіх кніг, не можа быць шмат у прынцыпе. Гэтаму трэба адразу скарыцца і ні на што не разлічваць, інакш, пакуль будзеш чакаць, што прыйдуць-дадуць, нічога не зробіш. Калі я бяруся нешта пісаць, то з устаноўкай, што гэта трэба толькі мне і яно можа трапіць «у стол», хоць, канешне, усё жыццё чакаю, што змагу нідзе не працаваць, а толькі пісаць мастацкія творы.

— Па вашых адчуваннях, наколькі шырокае чытацкае кола ў беларускамоўнай літаратуры?

— Кола чытачоў літаратуры, складанейшай за масавую, ніколі не будзе шырокае. У маім рамане «Сутарэнні Ромула» дзейнічае культавы беларускі пісьменнік — у яго ёсць прыхільнікі, ён падпісвае кніжкі, слухае пахвалы, а ўрэшце кажа: «Я ведаю, што мае чытачы могуць змясціцца на адной канапе». Ідучы ў літаратуру, трэба адразу разумець, што фанаты на вуліцы да цябе кідацца не будуць. Беларуская культура ўвогуле заўсёды стваралася высілкамі купкі энтузіястаў. Я пабачыла шмат цудоўных праектаў, зробленых за бясплатна, і людзі, гатовыя на такую працу, чамусьці не пераводзяцца.

— Ці будзе ў фільма «Авантуры Пранціша Вырвіча» працяг?

— Карціну варта ўбачыць ужо толькі для таго, каб паглядзець, як у ёй сыгралі нашы акцёры. Ролю Лейбы выканаў народны артыст Аляксандр Ткачонак — у адной сцэне яго дапытваюць, дзе Лёднік, і ён з такой хітрасцю кажа: «А вось гэтага ніхто не ведае». З’яўленне другога фільма будзе залежыць ад поспеху першага, але сцэнарый ужо існуе, і гэтым разам я напісала яго сама.

Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ