• 03.10.2022 15:07
• • Аўтар:
  • Людміла Рублеўская
  • Фота:
  • Анатоль Кляшчук
• Культура, Літаратура

Калісьці Уладзімір Караткевіч з захапленнем пісаў: «Рэаліст у рэальным жыцці, беларус вялікі фантаст, рамантык і летуценнік у марах… Менавіта таму запісаныя фалькларыстамі беларускія казкі не ўлезлі б і ў сотню тамоў».

Спіс нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцяў таксама увесь час папаўняецца. Варта пачытаць яго, каб, як і Караткевіч, уразіцца нашым багаццем — ад традыцыі шчадравання «Конікі» ў Давыд-Гарадку да клёцак з душамі, ад Мацюкоўскага «Маслянага барана» да казак Лідзіі Цыбульскай з вёскі Магільна… Многае можна цяпер пабачыць на свае вочы, не выходзячы з хаты — кожны з элементаў спіса робіцца сюжэтам для выпуску перадачы «Жывая спадчына» канала «Беларусь 3». Праект сёлета перамог у конкурсе «Тэлевяршыня» ў намінацыі «Культурна-асветніцкая праграма». Пра тое, як сёння пачуваецца наша культурная спадчына, якія змены з ёю адбываюцца, мы сабраліся пагаварыць утрох — рэжысёр і сцэнарыст перадачы «Жывая спадчына» Надзея Габец, загадчык аддзела фалькларыстыкі і культуры славянскіх народаў Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі, доктар філалагічных навук Таццяна Валодзінаі я, пісьменніца Людміла Рублеўская.

---

Чаму студэнтка не можа праспяваць жніўную песню

Л. Рублеўская: На першы погляд здаецца, што матэрыяльная спадчына больш разбураецца — бо яе страты відавочныя. Вось стаяў млын — сёлета адзін падмурак… А песні, замовы, абрады — здаецца, павінны перадавацца лёгка…

Т. Валодзіна: Можа, нематэрыяльная спадчына, тыя ж песні, і больш трывалая, але ў нас няма ніякіх сведчанняў, якія ж яны былі пяцьсот гадоў таму. Гэта толькі наша рэканструкцыя.

Л. Р.: То-бок «еўравокны» «ўстаўляюць» і ў нематэрыяльную спадчыну? Мне распавядалі, як падчас збірання фальклору вясковыя бабулькі спявалі на дыктафон савецкую папсу ва ўпэўненасці, што гэта іхняе, спаконвечнае.

Н. Габец: Мы знялі ўжо дзевяноста праграм «Жывая спадчына», пяты год працуем… І часцей сутыкаюся не з такімі падробкамі, а з іншым. Сыходзіць чалавек-носьбіт. Ёсць, напрыклад, такі элемент, як казкі Лідзіі Цыбульскай з Магільна. Як іх зняць, калі казачніцы ўжо няма? Тут, праўда, знайшлі выйсце, далучылі сям’ю казачніцы, яе дачку, брата, суседку…

Т. В.: Многія нашы сучаснікі ўспрымаюць фальклор як нешта, што ўзнікла ў даўніну і мусіць быць у нязменным выглядзе. Фальклор развіваецца разам з жыццём. Часам студэнтка пераймаецца — як праспяваць жніўную песню? Чаму яна не гучыць з нашых вуснаў? А адказ вельмі просты: яна прагучыць, калі ты, дарагая, дзень прастаіш, угнуўшыся, у гарачыні ў полі, і ведаеш, што калі прыйдзеш дадому, там яшчэ свякруха пачне цябе прасаваць. Вось тады з’явіцца той надрыў, які мусіць быць у жніўнай песні, і мурашкі ад яе па скуры… Фальклор жыве і максімальна адпавядае таму, што было раней, калі гэта запатрабавана сёння. Трэба вылечыць рожу, якой урачы не даюць рады — значыць, замова будзе жыць. Няма столькі коней, як раней — і сродкі народнай медыцыны, звязаныя з коньмі, знікаюць.

Н. Г.: Часам змяняць элемент даводзіцца з-за абставін… Мы неяк запісвалі ў вёсцы Ельскага раёна элемент са спіса — мясцовы песенны стыль. Выканаўцаў засталося тры бабулькі. Глухая вёсачка, бабулькі апрануліся, падрыхтаваліся… І я разумею, што я іх утрох прыгожа не здыму, яны не спяюць, як трэба… Адна словы забывае, у другой голас недацягвае, разнабой… І я вырашыла запісаць усіх трох паасобку. Пра кожную бабульку знялі асобную гісторыю, папрасілі праспяваць па куплеце песні, наколькі хопіць дыхання.

Т. В.: Там такія спеўныя традыцыі, што зусім не абавязкова спяваць усім разам.

Л. Р.: А як іх спадчына будзе перадавацца далей?

Н. Г.: Дырэктар мясцовага клуба забірае гэтых бабулек на сваёй машыне два разы на тыдзень, прывозіць у клуб, каб яны спявалі, тлумачылі, вучылі… Амаль увесь рэпертуар такім чынам перадалі.

«Клубніцы» і носьбіты: пра знікненне і адраджэнне абрадаў

Т. В.: Паездзіўшы па Беларусі, разумееш вельмі выразна: паняцце «беларускі фальклор» увогуле — абстракцыя. Ёсць фальклор Пасожжа, Усходняй Лепельшчыны і гэтак далей. Ёсць адзіны падмурак, светапогляд, але фармальнае ўвасабленне вельмі рознае, як розныя ліштвы, строі…

Л. Р.: А ці ёсць шанц, што гэтая адрознасць захаваецца, ці ўсё натуральным чынам змешваецца? Фальклорныя гурты ездзяць па фестывалях, чуюць іншых…

Т. В.: Так, нешта запазычваюць. Але калі з дзяцінства вывучыліся на пэўнай сістэме, яе вельмі цяжка змяніць. Гэта жа з дыялектамі. Я свой дыялект, Лепельшчыны, вельмі люблю, і загаварыць на іншым мне вельмі цяжка.

Н. Г.: Бачыла і такое: носьбіты сышлі, а ў вёску нехта прыязджае з іншай вобласці, нават краіны, займае, напрыклад, пасаду дырэктара клуба, і пачынае традыцыю рэаніміраваць, адраджаць. Вядома, нешта сыдзе, нешта набудзе новыя формы… Але адбываецца ж увесь час змешванне песень — нешта прыйшло з Украіны, з Расіі, Польшчы, Прыбалтыкі…

Т. В.: Толькі раней гэты працэс займаў сотні гадоў.

Л. Р.: У сеціве можна знайсці любыя фальклорныя запісы і пераняць… І не толькі сваёй краіны. Уніфікацыя фальклору — справа непазбежная.

Т. В.: Гэта балючая праблема для беларускай культуры. Прыязджае здалёк клубны работнік і пачынае вучыць мясцовых бабуль сваім прыёмам. Даводзілася сустракаць такіх актыўных «клубніц», як мы іх называем.

Н. Г.: Бывае, што абрад знікае і з іншых прычын… Вось ужо шмат гадоў не можам зняць адзін элемент у Глыбоцкім раёне — нашэнне намёткі. Святары забаранілі жанчынам тое рабіць.

Т. В.: Так, ведаю гэтую сітуацыю. Растлумачу сутнасць абраду: падчас паморку жанчыны ткалі рушнік-абыдзённік і, сабраўшыся разам, абносілі ім вёску. Фактычна, гэты абрад не знікаў. Толькі апошнім часам жанчыны не ткалі той абыдзённік, а скідваліся і куплялі разам белае палатно. У абрадзе вельмі прыгожыя дэталі. Намётку могуць несці толькі дзеці. Яны трымаюць палатно, усе вяскоўцы кладуць на яго грошы, зусім маленькіх дзяцей праносяць пад гэтай намёткай, каб былі здаровыя. Працэсія ідзе ў бок могілак, дзе адбываецца імша, затым усё ахвяруецца ў касцёл. Але святары вырашылі пакінуць ад гэтага абраду толькі імшу. Прытым што абрад мае статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці.

Н. Г.: Але мы не губляем надзеі. Кожны год тэлефануем тым бабулькам. Сёлета паабяцалі, што калі мы прыедзем, абрад правядуць, можа, у падкарочаным выглядзе.

Т. В.: Я ў гэтым бачу шкоду — калі ствараецца імітацыя абраду. Мы нават думалі ініцыіраваць працэс, якога яшчэ не было — выключэнне элемента са спіса культурных каштоўнасцяў, калі ён разбураны.

Н. Г.: Ёсць яшчэ абрад, звязаны з рэлігіяй — «Перанос Міхайлаўскай свячы» ў аграгарадку Валяцічы Барысаўскага раёна. Толькі сабраліся ехаць здымаць — аказалася, мясцовы святар забірае неабходны для абраду абраз на рэстаўрацыю. Я ўжо і так, і гэтак прасіла… Бабулькі плачуць… Мы ж, кажуць, і да вайны, і падчас вайны тую ікону насілі… І ўся вёска падрыхтавалася. А тую ж ікону арханёла Міхаіла перадаюць для захавання на год з хаты ў хату, ужо вызначылі, да каго яе несці… І неяк я ўсё ж угаварыла таго святара.

Т. В.: Яшчэ, каб абрад захаваўся, у вёсцы мусяць жыць людзі, не дачнікі. Узяць Давыд-Гарадок з абрадам шчадравання «Конікі». Шмат моладзі, усё буяе. А прыедзеш у вёску, дзе тры хаты засталося — якое там калядаванне?

Н. Г.: Мне вельмі спадабаўся горад Іванава. Моцная перадача і захаванне элемента — школы бондарства. Сотня навучэнцаў — падлеткаў, дзяцей, нават дзяўчаты ёсць — спасцігаюць тое майстэрства. Нам паказалі гатовую прадукцыю — цэлыя стэлажы драўлянага дабра…

Л. Р.: Калі на нечым можна зарабіць, яно і перадаецца.

Т. В.: Калі ў спіс нематэрыяльнай культуры ўносяцца такія элементы, як бондарства, валенне, ткацтва, маюцца на ўвазе не вырабы, а тэхналогіі, веды. На Беларусі сёння ўсё, што звязана з рамёствамі, не пад пагрозай. Не пад такой, як песня. Якую перадаваць нашмат цяжэй, чым навучыць ткаць. Ёсць эканамічны складнік, выраб можна прадаць. А дзе і хто прадасць казкі Лідзіі Цыбульскай? Для захавання трэба, каб абрад служыў для чагосьці канкрэтнага. Вось веткаўскае «Ваджэнне стралы»… Стралу вядуць і хаваюць для таго, каб не было навальніцы, каб не балела спіна. А каб спіна не балела — кожны асабіста зацікаўлены. Ці калі Русалку водзяць, разрываюць вянок. Я калі першы раз паглядзела, здзівілася. Вядуць Русалку, яна ўся ўбраная ў зеляніну. Даходзіць да пэўнай кропкі… І на яе накідваецца ўся вёска, каб ухапіць з яе ўбору галінку. Чаму? Бо гэтая галінка надзяляецца ўласцівасцю выганяць з гарода мядзведку. Як у мяне мядзведка з’ела сёлета ў гародзе ўсё, дык і я русалку б растрыбушыла!

Ці маюць каштоўнасць «жорсткія рамансы» і дзявочыя школьныя «анкеты»?

Т. В.: Лічыць, што нашы продкі прымхлівыя, а мы такія гарадскія, прагрэсіўныя — неправамерна. Яшчэ ў студэнцтве здзівілася, колькі ў горадзе правілаў: як вернешся, паглядзі ў люстэрка, грошы ў рукі не давай, а толькі кладзі на стол.

Л. Р.: Вы закранулі тэму, якая мяне даўно хвалюе — сучасны гарадскі фальклор. У Беларусі я амаль не знайшла работ пра гэта. У той жа Расіі даўно выходзяць цікавыя даследаванні — пра фальклор і абрады турыстаў, парашутыстаў, студэнтаў, праграмістаў, бальніц, турмаў, каляхрамавага асяродка — усё падлягае фіксацыі і вывучэнню. Памятаю, як мяне ўразіў артыкул расійскай даследчыцы Белаусавай пра фальклор у сучасным радзільным абрадзе. На падставе сведчанняў з радзільных дамоў постсавецкай прасторы вымалёўваецца карціна, у якой можна пазнаць архаічны абрад ініцыяцыі. Для мяне заўсёды было відавочна, што фальклор ствараецца тут і цяпер.

Т. В.: Па вялікім рахунку, і ў нашым аддзеле мусілі б даследаваць гарадскі фальклор. Але няма каму. Мы яшчэ не ўсё запісалі ад бабуль. А яны паміраюць, ковід зноў жа падкасіў іх. Хоць і працаваць з гарадскім фальклорам вельмі трэба!

Л. Р.: Вельмі трэба… Ён жа вось, побач… Набыла аб’ёмістае навуковае выданне «Рукописный девичий рассказ», пазнала шмат што са свайго дзяцінства.

Т. В.: Я нават хацела стварыць суполку ў «Фэйсбуку», каб сабраць матэрыял — бо ў многіх, напэўна, захоўваюцца сшыткі-»анкеты», якія раней запаўнялі дзяўчынкі ў кожным класе.

Л. Р.: Там жа дзяўчаты паказвалі ўсё, што ўмелі. Трэба было размаляваць, нешта ўклеіць, напісаць тэкст прыгожай песні, верш… І не толькі Алы Пугачовай ці Сафіі Ратару, але і жорсткі гарадскі раманс. Гэта ж таксама частка фальклору.

Т. В.: Якую мы, беларусы, таксама «прашляпілі».

Л. Р.: Памятаю, як некаторыя абураліся, калі ў папулярны музычны альбом уключылі песню пра Надзеньку — жорсткі гарадскі раманс на трасянцы. Прафанацыя, маўляў, ніякі не фальклор…

Т. В.: Я сама толькі апошняе дзесяцігоддзе стала актыўна збіраць тыя жорсткія рамансы. Раней калі мне ў экспедыцыі пачыналі такое спяваць, я рабіла выгляд, што слухаю, але не запісвала. Лічыла — ганьба… А цяпер глядзіш — якое гэта багацце! Сабралі мы іх няблага. Цэлая кніжачка выдадзена, уклала Алена Кукрэш.

Л. Р.: Па савецкай міфалогіі таксама не знайшла нічога ў беларускай навуцы…

Т. В.: Так, гэту дзялянку мы таксама ўпусцілі. І мне не падабаецца, калі фальклор зводзяць толькі да танцаў, песень і казак. Фальклор — гэта ўсё. Уяўленні, звязаныя з ежай, адзеннем, распарадкам дня, гігіенай, сяброўствам, каханнем… Паглядзіце, як на нашых вачах разбурыўся такі моцны кансерватыўны пласт, як культура пахавання. Яшчэ дзесяць гадоў таму было звычайна — нябожчык у хаце, усе збіраюцца, развітваюцца. Безліч прыкмет — гэта можна, тое нельга, пастаў, запалі, падкладзі… Па паверхах ходзім, збіраем грошы. Людзі стаяць унізе каля пад’езда, чакаюць, калі вынесуць нябожчыка. Сёння нябожчыка забіраюць, і з ім развітваюцца ў рытуальнай зале. А які быў магутны сродак кансалідацыі! Збіралася ўся сям’я, суседзі. Няма перасцярог — вось тое зрабілі няправільна, гэтага не зрабілі, бяда будзе.

Л. Р.: Можа, і лепей, што няма? Разам з усімі страхамі, што як няправільна зробіш, нехта яшчэ памрэ. Час ідзе, з’явілася зручная рытуальная служба. Як у свой час бальніцы і радзільныя дамы. Хіба ў кожнага памерлага сёння столькі сваякоў, сяброў, добрых суседзяў, каб сваімі сіламі зрабілі ўсё «па традыцыі»?

Т. В.: Сэнс быў у тым, каб чалавек не заставаўся сам-насам са сваім горам. Ёсць шмат даследаванняў, як чалавек традыцыі перажывае гора. Каб гэта адбывалася без разбурэння асобы, усё было вельмі рэгламентавана. Калі можна плакаць, калі не, з кім гаварыць. А сёння — колькі дэпрэсій! Чалавек ведаў, што калі ён трымаецца правілаў, усё рухаецца, як належыць, а беды — ад парушэння гэтых правілаў.

Л. Р.: Цяпер традыцыі змешваюцца. Калі гэта на Беларусі ў якасці вясельнага атрыбута былі падвязкі для панчох? А сёння — амаль абавязкова, іх шырокі выбар. І букеты кідаюць… Падгледзелі ў амерыканскіх рамантычных камедыях.

Н. Г.: Хэлаўін святкуецца шырэй, чым Каляды. Інвазійная культура, якая прыжылася, як баршчавік.

Т. В.: А я няблага стаўлюся да Хэлаўіна.

Н. Г.: Дык у нас сваё цудоўнае свята ёсць — Дзяды. Толькі што без гарбуза.

Т. В.: Моладзі яно незразумелае, таму што бацькі не выхавалі цікавасці. А Хэлаўін відовішчным кампанентам маладых захапляе.

Н. Г.: З любога абраду хочуць зрабіць шоу…

Л. Р.: Зрэшты, любы абрад можна зрабіць актуальным. На суполцы «Літаратурнае прадмесце» мы кожны год адзначалі Літаратурныя Дзяды — збіраліся, запальвалі свечкі, прыносілі фотаздымкі памерлых літаратараў і ўспаміналі пра сваіх папярэднікаў, чыталі іх творы.

Т. В.: Элементы набываюць іншыя формы. Замест анекдотаў — мемы, бо слова ўжо мала, трэба карцінка. Аўтэнтычны фальклор, як і опера, стаў элітарным мастацтвам. Мы ж не ўсе ходзім у оперны тэатр. Любоў да класічнай музыкі выхоўваецца. Трэба вучыць успрымаць і фальклор. І гэта нармальна.

Н. Г.: Спадзяюся, нашы перадачы гэтаму якраз вучаць. Цяпер хочам закончыць тэму саломапляцення, збіраемся ў Магілёўскую вобласць. Пасля паедзем на Прыпяць, зняць перадачу пра новы элемент, які нядаўна ўвайшоў у спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў, — «Палескі човен». А далей — абрад «Конікі» ў Давыд-Гарадку, а яшчэ «дранік-тур», як мы жартуем… Перадача пра дранікі. Вясной, калі здымем сотую праграму, вядома, прыдумаем што-небудзь адметнае на «Беларусь-3». Думаю, работы хопіць гады на два — бо спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі працягвае папаўняцца.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Фота Анатоля КЛЕШЧУКА