РОМАН Л. РУБЛЕВСКОЙ «ДАГЕРРОТИП» : ЖАНРОВАЯ СПЕЦИФИКА, ПРОБЛЕМНО-ТЕМАТИЧЕСКОЕ ПОЛЕ
Я. А. Алексеенко
Белорусский государственный университет, г. Минск; Alexeenko_1999@mail.ru; науч. рук. – А. М. Бутырчик, канд. филол. наук, доц.
Роман современной белорусской писательницы Л. Рублевской «Дагерротип» является продолжением национальной литературной традиции (прежде всего, заметно влияние прозы В. Короткевича), в то же время он органично вписывается в рамки мирового литературного процесса. В романе присутствуют черты исторического, социально-философского и готического романов, элементы литературы young adult, объединенные авторским определением «декадансны раман», что позволяет говорить о жанровом синтезе как об одной из особенностей творчества Л. Рублевской. Среди центральных проблемно-тематических полей, затрагиваемых в произведении, можно выделить следующие : 1) белорусское национальное прошлое и его связь с настоящим; 2) положение белорусского языка в исторической перспективе и в современном обществе; 3) специфика формирования национальной идентичности и национального характера белорусов. Кроме того, писательница затрагивает вопросы сохранения историко-культурных ценностей и касается темы женской идентичности и сексуальности. Роман «Дагерротип» пронизан отсылками к мировому литературному канону.
Ключевые слова : Л. Рублевская; жанровый синкретизм; декадансный роман; готический роман; исторический роман; национальная идентичность; национальное прошлое.
Лариса Рублевская (р. 1965) – современная белорусская писательница, поэтесса и драматург, известный литературный критик, журналист и публицист. Широкому кругу читателей она известна в качестве автора многочисленных исторических романов, а также ряда произведений, относящихся к литературе фэнтези и young adult. В данный момент большой популярностью пользуется серия приключенческих романов «Авантуры Пранціша Вырвіча», состоящая из семи книг (2012–2022). Л. Олейник в статье «Художественная литература как фактор инкультурации» характеризует творчество белорусской писательницы следующим образом: «Белорусская писательница Людмила Рублевская
42
ориентируется в своем творчестве, прежде всего, на юношескую читательскую аудиторию. Об этом свидетельствует последовательность автора в объяснении и аргументировании этических оценок, выразительное присутствие в каждом произведении героя-идеала, стремление к остросюжетности, драматической напряженности и динамичности в показе событий. Проза Л. Рублевской отличается достаточно широким проблемно-тематическим диапазоном, жанрово-стилевым разнообразием, новаторскими поисками, экспериментальностью» [2, с. 135]. При этом писательницу, в первую очередь, интересует национальное прошлое и его связь с современностью. Роман «Дагерротип» (Дагератып, 2017) не является исключением.
Роман состоит из трех частей. Действие первой, озаглавленной «Книга внешнего круга», разворачивается в современном Минске. Герои – молодые люди, студентка журфака Симка, от лица которой ведется повествование, и биолог Гальяш (белорусский вариант имени Илья – деталь отнюдь не случайная), которые познакомились во время празднования дня рождения одного из их общих знакомых. Обстоятельства складываются так, что они снова встречаются : девушке нужна съемная квартира, а парень как раз собирается уезжать за границу и предлагает свое жилье. Оказывается, что стеснительная Серафима испытывает к молодому человеку романтические чувства, которые он поначалу не разделяет, так как у него есть девушка. На первый взгляд, перед нами начало романа в жанре young adult. В нем изображены молодые люди с характерными для них переживаниями, помещенные в соответствующий контекст. Первая книга наполнена многочисленными деталями, отсылающими к моде, массовой культуре и современным технологиям. Более того, передаются особенности речи молодежи : «Блін, толькі не дрыжэць… Не чырванець, не пацець, не зглытваць сліну і не адводзіць вочы, як гімназістка! А сэрца пад акампанемент званка ўсё прыспешвалася… Баязліўка, закаханая дурында» [4, с. 8]. Во время уборки и сбора вещей Симка и Гальяш находят старинную фотографию молодой девушки и ее дневник, датированный 1893-м годом. Они выясняют, что на дагерротипе изображена (по всей вероятности) прабабушка героя, Богуслава. Прочитав записи, молодые люди устанавливают, что Гальяш – представитель древнего шляхетского рода, потомок графа Симона Когонецкого. Симка и Гальяш решают поехать в Энгельсовку, расположенную недалеко от города Б* (он неоднократно появляется в творчестве белорусской писательницы), в котором выросла девушка, и отыскать родовое поместье.
Так, первая часть оказывается сюжетной рамкой, прологом ко второй главе романа «Дагерротип» – «Книге внутреннего круга». В этой части повествование ведется от третьего лица. В ней описываются события конца XIX века, предреволюционного периода, которые нашли отражение в найденном дневнике; упоминаются такие исторические личности, как
43
геолог И. Домейко (1802–1889), поэт и этнограф А. Янушкевич (1803–1857), поэт Александр Рыпинский (1809–1886), этнограф и фольклорист П. Шейн (1826–1900), поэт и революционер-демократ К. Калиновский (1838–1864), поэт Ф. Богушевич (1840–1900) и др. Происходит сдвиг жанровой парадигмы в сторону исторического романа. Однако такое определение нельзя назвать исчерпывающим. Сама Л. Рублевская назвала произведение декадансным романом. Прежде всего, это может быть обусловлено временем действия. В «Литературной энциклопедии» под редакцией А. Николюкина дается следующее определение термину декаданс : «ДЕКАДАНС (фр. decadence от лат. decadentia – упадок) – суммарное наименование явлений западной и русской культуры рубежа 19 –20 вв., для которых свойственна мифологизация “конца века” (фр. fin de siecle) как эпохи глобального кризиса, переоценки ценностей, “расставаний и ожиданий”. В этом смысле Д. многозначен и, скорее, является символом глубинного сдвига культуры, переходности, нежели буквальным обозначением упадка и вырождения» [5, с. 203]. Текст наполнен эстетикой декаданса : пессимизм, мрачность, страдания, любовь, мистика, смерть, внимание к прекрасному, размывание границ между реальностью и иллюзией – все это можно обнаружить на его страницах.
Стоит отметить, что в романе «Дагерротип» прослеживаются черты готического романа. На мой взгляд, их наличие – одна из причин популярности многих произведений современной писательницы. В лучших традициях В. Короткевича (1930–1984) Л. Рублевская объединяет мотив родового проклятия и белорусскую мифологию. Симон с детства верит, что каждое полнолуние превращается в оборотня, что является наказанием за грехи семьи. Как и в «Дикой охоте короля Стаха» (1964) этому находится рациональное объяснение : дядя мужчины (брат матери), желая упрятать его в лечебницу, заполучить поместье и тем самым отомстить за судьбу своего рода, преданного Когонецкими, внушает племяннику уверенность в реальности ликантропии с помощью таинственного снадобья, которое герой считает лекарством. В образе Симона-оборотня соединяются западная и белорусская традиции. С одной стороны, превращения графа, как он предполагает, связаны с полнолунием и с потерей человечности, бешенством. С другой стороны, согласно славянской традиции, в большинстве случаев волколак является жертвой, страдающим и несчастным существом.
Особого внимания заслуживает образ болота в романе, связанный как с готическим компонентом, так и с нациогенезом. Болото, место обитания нечистой силы, и расположенное на нем родовое гнездо – разновидность мрачного и замкнутого топоса, эквивалент отрезанного от остального мира и наполненного историей замка, характерного для европейской традиции. Его описание способствует нагнетанию атмосферы : «Толькі поўня часам цьмяна свяцілася, як бяльмо, праз хмары. І пад гэтым хворым паглядам,
44
падобным на пагляд са здымка пост-мортэ, варушылася ўнізе, як магільныя рабакі, чорнае голле дрэваў, і фыркалі коні, і выплывалі здані, звыродлівыя пародыі на жыццё… І апошняя ў вёсцы вядзьмарка, скурчаная і сцямнелая, як чарнакорань, дакладна ведала, што да наступнага маладзіка памрэ. Доўга і пакутліва. Бо ніхто не прыйдзе патрымаць яе за руку, каб пераняць згубную шатанскую сілу» [4, c. 163]. В то же время болото можно назвать одним из типичных литературных образов белорусской литературы, специфическим национальным топосом. Достаточно вспомнить повести «Дрыгва» (1934) Я. Коласа (1882–1956), роман «Людзі на балоце» (1962) И. Мележа (1921–1976) или то же «Дзікае паляванне» В. Короткевича. Это и неудивительно, ведь Беларусь – в равной степени и страна озер, и край болот. В контексте романа Л. Рублевской этот образ можно рассматривать и как символ национального прошлого, белорусских корней, и как воплощение духовного разложения народа, смерти, в том числе аллегорической, органично вписывающийся в контекст декаданса.
Одной из композиционных особенностей романов авторки является взаимодействие двух и более временных пластов. М. Рак в статье «Жанравая стратэгія творчасці Людмілы Рублеўскай» по этому поводу пишет : «Варта адзначыць яшчэ і тое, што ў апавяданнях, аповесцях і раманах пісьменніцы, нават сама “гісторыя” і “сучаснасць” знаходзяцца ў надзвычай цікавых стасунках : так, вызначальнай рысай многіх аповесцей, міфаў мастацкая інтэрпрэтацыя гісторыі заўсёды / амаль заўсёды пераплятаецца з сучаснасцю, выкарыстоўвае двусветавасць (а часам і шматсветавасць), як адзін з прынцыпаў арганізацыі тэкставай прасторы» [3, с. 191]. Примечательно, что в готическом романе, как правило, прошлое просачивается в настоящее (зачастую с помощью мотива тайны, семейной истории) и даже детерминирует будущее героев. В «Дагерротипе» присутствует третья часть – «Сокровенная книга», своеобразная исповедь отца Симона, Родослава Когонецкого, являющаяся, как отмечает в одном из интервью писательница, ключом к пониманию романа. Это третий временной пласт и одновременно связующее звено между прошлым, настоящим и будущим. В данной книге нарратор не просто размышляет о прошлом. Его волнуют вопросы о том, что же унаследуют потомки и каким будет будущее белорусов. Так, проблематика романа выходит на уровень национальный и универсальный, социальный и философский.
Проблемно-тематическое поле романа «Дагерротип» довольно широкое. Как отмечается выше, Л. Рублевская в большинстве прозаических произведений так или иначе затрагивает темы исторического прошлого и памяти, неразрывно связанные с поиском национальной идентичности белорусов. Неслучайно действие разворачивается на рубеже XIX–XX веков, в последние годы существования Российской империи, в составе которой Беларусь была только одной из губерний. Неоднократно упоминается восстание 1863–1864 годов, значение которого сегодня
45
трактуется историками неоднозначно, и его последствия. Территория Беларуси на протяжении многих веков не имела суверенитета : то отходила к тому или иному государству в результате завоеваний, то объединялась с другой территорией с целью защиты от внешних угроз, как это было в случае с созданием Великого княжества Литовского и Речи Посполитой. Эти факторы не могли не отразиться на специфике формирования национального самосознания. Она проявляется в понятии «тутэйшыя». Можно говорить о том, что в условиях полиэтнического общества, в отличие от своих соседей, белорусы не идентифицировали себя как отдельная нация, а, скорее, ощущали свою причастность к определенной территории. Данная особенность находит отражение и в романе Л. Рублевской : «У кожным родзе, у кожным народзе закладзены ахоўны код : мова, вера, традыцыі, характар. – А дзе ж гэты код у тутэйшых? У беларусаў, як называюць жыхароў гэтай зямлі Калоцкі і Масевіч? – з горыччу спытала Багуслава. – Людзі мясцовыя нават не ведаюць, як сябе называць! Мая маці казала, што мы – палякі. Бацька – ведаю са слоў маці, якая яго абагаўляла – называў нас ліцвінамі. У пансіёне мне ўнушалі, што я руская. – І ўсё-ткі мы належым гэтай зямлі, – задумліва прагаварыў Каганецкі. – На нас – яе пячатка, яе блудных дзяцей, якія дораць свае здольнасці каму заўгодна, толькі не ёй» [4, с. 203]. Автор показывает, что, к сожалению, национальный нигилизм передался и многим потомкам тех, кто жил во времена Богуславы и Симона. Зачастую люди склонны открещиваться от того, что Я. Колас назвал «родны кут». Примечателен эпизод, в котором девушка Гальяша просит его привезти в США сувениров «из Беларуси». Для таких молодых людей национальная идентичность сводится к продукции в духе Советского Союза.
У вынужденного исторического сосуществования с различными нациями есть положительные стороны. К ним я отношу сегодняшнюю мультикультурную ситуацию в Беларуси. Известно, что для нашей культуры характерен синтез как западных, как и восточных элементов. Наша территория отличается разнообразием представленных на ней этнических и религиозных групп : «Тут было скрыжаванне культур, кожнае мястэчка – гэта царква, касцёл, сінанога, мячэць ды яшчэ і кальвінісцкі збор… Тут змешваліся розная кроў і розная вера, сустракаліся візантыйская дэспатыя і еўрапейскае вальнадумства…» [4, с. 204]. По мнению Л. Рублевской, белорусам нельзя отказываться от своего культурного наследия, нужно его принимать и гордиться им.
В романе «Дагерротип» поднимается вопрос, волнующий всех современных филологов. Симка, как и писательница, ратует за возрождение белорусского языка. Отказ от главной составляющей национальной идентичности она видит в страхе, который не одно столетие внушался белорусскому народу. Сейчас, в XXI веке, непросто вернуться к корням в силу различных причин, будь то воспитание, вопрос престижа и т. д.
46
Необходимо понимать, что «знікненне цэлай мовы, вялізнай жывой стыхіі» [4, c. 47] – настоящая трагедия для любой нации. Необходимо обеспечить будущее белорусскому языку и культуре в целом. Автор романа вырисовывает и белорусский национальный характер, в основе которого – толерантность, адаптационный потенциал, выносливость, терпимость к различного рода лишениям, замкнутость, скрытность, неуверенность, скромность : «Магчыма, у гэтым, у трывушчасці, у здольнасці прыстасавацца, выжыць, прытаіўшы сапраўдную сваю сутнасць, і ёсць наша асаблівасць, наш крыж, таўро, выпаленае на нас сотнямі войнаў, мільёнамі пакутаў?» [4, c. 204]. Риторический вопрос дает читателям возможность создать собственный собирательный образ белоруса.
Более того, в романе Л. Рублевская акцентирует внимание на недопустимости пренебрежительного отношения к историко-культурным ценностям, осуждает стремление к их разрушению, повсеместной модернизации и «обезличиванию» городов. Она рассуждает о различиях в положении города и деревни, их роли в сохранении исторического прошлого. Помимо этого, важно отметить, что с помощью образа Богуславы писательница вводит феминистские мотивы и обращается к вопросу о женской сексуальности. Будучи филологом, авторка не может обойти стороной падение уровня культуры в современном обществе, в том числе владением литературными кодами. Л. Рублевская насыщает «Дагерротип» многочисленными аллюзиями, превращая его в интертекст : присутствуют отсылки к поэме Гомера «Одиссея», средневековому германскому эпосу «Песнь о Нибелунгах», пьесе П. Кальдерона «Жизнь есть сон» (La vida es sueño, 1635), поэме Дж. Байрона «Шильонский узник» (The Prisoner of Chillon, 1816). Романы О. де Бальзака (1799–1850), Г. Флобера (1821–1880), Ф. Достоевского (1821–1881), Э. Золя (1840–1902) и Ги де Мопассана (1850–1893) упоминаются в числе произведений, которые наставник и опекун Богуславы Нихель предлагает ей в качестве так называемых романов воспитания в подростковый период. Наиболее частотными являются отсылки к трагедиям У. Шекспира (1564–1616), творчество которого считается одним из краеугольных камней западного литературного канона: 1) «Ледзі Макбеты, Атэлы, Ягі, Гамлеты местачковага разліву…» [4, c. 146]; 2) «Каганецкі як не чуў насмешак, а ўзяўся нервова і пільна разглядаць уласныя рукі, быццам думаў убачыць на іх, як ледзі Макбет, чыюсьці бязвінную кроў» [4, c. 165]; 3) «Госць пад’ехаў на двуколцы, запрэжанай сытай рудой кабылай. І нічогенька ў ім не нагадвала ні Яга, ні Макбета» [4, c. 177]; 4) «Крывавага фіналу ў гэтай амаль класічнай трагедыі не будзе. Вядома, Шэкспір ці Сыракомля перапісалі б усё па-свойму, але далучаць паліцыю было апошнім, на што б кожны з прысутных пагадзіўся» [4, с. 229].
Таким образом, роман современной белорусской писательницы Л. Рублевской «Дагерротип» является продолжением национальной
47
литературной традиции (прежде всего, заметно влияние прозы В. Короткевича), в то же время органично вписываясь в рамки мирового литературного процесса. В романе присутствуют черты исторического, социально-философского и готического романов, элементы литературы young adult, объединенные авторским определением «декадансны раман», что позволяет говорить о жанровом синтезе как об одной из особенностей творчества Л. Рублевской. Среди центральных проблемно-тематических полей, затрагиваемых в произведении, можно выделить следующие : 1) белорусское национальное прошлое и его связь с настоящим; 2) положение белорусского языка в исторической перспективе и в современном обществе; 3) специфика формирования национальной идентичности и национального характера белорусов. Кроме того, писательница затрагивает вопросы сохранения историко-культурных ценностей и касается темы женской идентичности и сексуальности. Роман «Дагерротип» пронизан отсылками к мировому литературному канону, в частности аллюзиями на трагедии У. Шекспира.
Библиографические ссылки
1. Гоўзіч, І М. Жанравая стратэгія творчасці Людмілы Рублеўскай / І М. Гоўзіч, М. С. Рак // Труды БГТУ. – 2016. – № 5. – С. 190 – 194.
2. Олейник, Л. В. Художественная литература как фактор инкультурации / Л. В. Олейник // София. – 2018. – № 1. – С. 133 – 139.
3. Рак, М. С. Жанрава-тэматычны дыяпазон прозы Людмілы Рублеўскай : традыцыі і наватарства / М. С. Рак // Весці БДПУ. – Серыя 1. – 2019. – № 1. – С. 118 – 123.
4. Рублеўская, Л. Дагератып : дэкадансны раман / Л. Рублеўская. – Мінск : А. М. Янушкевіч, 2017. – 246 с.
5. Толмачев, В. М. Декаданс / В. М. Толмачев // Литературная энциклопедия / А. Н. Николюкин [и др.]; РАН, Ин-т научн. инф-и по общ. наукам; под общ. ред. А. Н. Николюкина. – Москва : НПК Интелвак, 2001. – С. 203 – 209.
CТРАТЭГІІ РЭМІФАЛАГІЗАЦЫІ Ў РАМАНЕ Л. РУБЛЕЎСКАЙ «ЗАБІЦЬ НЯГОДНІКА, АЛЬБО ГУЛЬНЯ Ў АЛЬБАРУТЭНІЮ»
Ю. А. Афанасьева
Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, г. Мінск; 5902053@mail.ru; навук. кір. – Г. М. Бутырчык, канд. філал. навук, дац.
Мэтай дадзенага артыкула з’яўляецца выяўленне стратэгій рэміфалагізацыі ў рамане Л. Рублеўскай «Забіць нягодніка, альбо гульня ў Альбарутэнію» (2012). У выніку даследавання даказана, што працэс рэміфалагізацыі ў творы адлюстроўваецца ў выбары
48
гульнявога фармату рамана (наяўнасць трох светаў, у якіх адбываецца ўзаемадзеянне герояў, цыклічнага часу і прасторы, фантастычных падарожжаў у часе, выкарыстанне постмадэрнісцкага інструментара, які адзначае шматвектарнасць развіцця беларускай нацыі), наданні традыцыйнай сімволікі іншага значэння (груша і абраз як сувязь паміж мінулым і сучасным, узаемадзеянне пакаленняў), стварэнні персанажаў у развіцці, паступовай змене іх ўспрымання (вобразы пяці галоўных герояў, В. Саковіча), выкарыстанні аповеду ад першай асобы. Закранаюцца актуальныя для нацыянальнага дыскурсу праблемы гістарычнай праўды, карыстання беларускай мовай, пераемнасці пакаленняў і ролі асобы ў гісторыі. Асэнсаванне беларускай нацыі ў якасці ўяўнай супольнасці дазваляе ў гульнявым фармаце мастацкага твора вызначыць працэс яе стварэння, завастрыць увагу на пэўных момантах нацыянальнай гісторыі і перадаць веды будучым беларусам.
Ключавыя словы : рэміфалагізацыя; нацыягенез; канструкт; гульня; памяць.
Рэміфалагізацыя як сацыякультурны феномен характарызуе сучаснае грамадства, занятае глабальным пераглядам каштоўнасцяў у эпоху інфармацыйнага панавання. Крызіс пазнання, які суправаджаецца адчуваннямі няўстойлівасці індывідуальнага быцця і ўяўнасці грамадскай бяспекі, спараджае цікавасць да цыклічных тэорый міфа і, як следства, жаданне прымяніць знаёмыя метады аналізу да навакольнай рэчаіснасці. Рэміфалагізацыя дапамагае ўсвядоміць базавую ролю міфа ў структураванні чалавечага вопыту як сродку цэласнага, інтуітыўнага, комплекснага разумення свету. Як адзначае вядомы савецкі філолаг і гісторык культуры Е. М. Меляцінскі, феномен рэміфалагізацыі, які цыклічна выяўляецца ў сусветнай культуры, выклікае наступныя зрухі ў разуменні міфа: 1) прызнанне яго вечна жывым пачаткам; 2) вылучэнне ў ім сувязі з рытуалам і канцэпцыяй вечнага паўтарэння; 3) максімальнае збліжэнне ці нават атаясненне міфа і рытуалу з ідэалогіяй і псіхалогіяй, а таксама з мастацтвам [5, с. 28].
Рэміфалагізацыя як сучасная сусветная тэндэнцыя асэнсавання міфа ва ўсіх сферах чалавечага жыцця ўяўляецца асабліва актуальнай у кантэксце (рэ)фарміравання беларускай нацыі. Канцэпцыя «ўяўных супольнасцяў», створаная брытанскім сацыёлагам і палітолагам Б. Андэрсанам у 1983 г., не губляе сваёй актуальнасці і сёння – нацыі вызначаюцца ў якасці палітычных канструктаў, абмежаваных і суверэнных, якія свядома ствараюцца людзьмі, якія па сваёй думцы належаць да адной нацыі, віртуальнай супольнасці [7]. З даследчыкам згаджаецца і беларускі філосаф В. Акудовіч : «Нацыя – гэта нішто іншае, як міф пра Нацыю» [2, с. 53]. Нацыя вызначаецца як культурны артэфакт, універсалія, якая суправаджае быццё таго ці іншага народа. Беларускі міф на працягу доўгіх гадоў фармуецца знешнімі сіламі ва ўгоду чужых захопніцкіх амбіцый і ідэалогіі; ён напоўнены стэрэатыпамі і белымі плямамі зрэпрэсаванай генетычным страхам калектыўнай памяці. Рэміфалагізацыя можа быць разгледжана як стратэгія ў пошуку вытокаў беларускай нацыі, пераадоленне фрагментацыі яе светапогляду і самаідэнтыфікацыі, бо, па словах даследчыцы А. С. Міхалеўскай, «масавая
49
рэміфалагізіраванасць практычна ўсіх структур сучаснага грамадства з’яўляецца следствам нерэалізаванай патрэбы асобы ў цэласнай карціне свету» [6, с. 20] (тут і далей пераклад з рус. мой. – Ю. А.). Рэміфалагізацыя спрыяе аднаўленню нацыянальнага культурнага кода і (рэ)фарміраванню нацыянальнага міфа, павышэнню кошту беларускага культурнага капіталу [8].
Як паказвае кандыдат гістарычных навук А. А. Бікетава , «на працягу 1991–2020 гг. мы назіраем змены ў калектыўнай памяці беларусаў, якія характарызуюцца пераацэнкай асноўных момантаў гісторыі, паступовым “забыццём” савецкага перыяду і выцясненнем яго з калектыўнай памяці, успрыманнем нацыянальнай гісторыі як лакальнай гісторыі ў “еўрапейскім кантэксце”» [4]. Масавая свядомасць, дастаткова міфалагізаваная і падпарадкаваная маніпуляцыі, на сённяшні дзень працягвае перажываць «посткаланіяльны сіндром», таму патрэбна рэканструкцыя міфалогіі. Савецкі міф карыстаецца многімі міфалагемамі (роля партызанскай Беларусі ў перамозе над нацызмам, братэрства ўсіх з ўсімі, адна народнасць, якая насамрэч вызначаецца як дамінантная руская, і інш.), аднак многія факты рэчаіснасці, пераасэнсаваныя ў рамках архетыпічнага мыслення, глыбока схаваныя ў калектыўным падсвядомым, што ўплывае на сучасную нэаміфалагічную свядомасць беларусаў. З дапамогай творчасці міф пачынае дзейнічаць як ахоўны механізм, які перашкаджае распаду соцыуму ва ўмовах інфармацыйнай перагружанасці «глабальнай вёскі», надае цэласнасць нацыянальнай супольнасці.
Рэміфалагізацыя нацыянальнай гісторыі і яе складнікаў у рамане беларускай пісьменніцы Л. Рублеўскай «Забіць нягодніка, альбо гульня ў Альбарутэнію» (2012) адбываецца ў рамках постмадэрнісцкага наратыву рамана-інструкцыі. Неагістарычная проза, якая спрыяе выкарыстанню новых пунктаў гледжання для аналізу гістарычнага наратыву і фарміраванню больш шматграннага нацыянальнага міфа, дазваляе творча пераўтварыць мінулае ў свядомасці сучаснага чытача. Нацыянальнаму патрэбна гістарычнае, бо яно рэалізуе ўяўную супольнасць у паўсядзённым жыцці. Як пазначае В. Акудовіч : «Само гістарычнае не ёсць падставай (прынамсі, непасрэднай) нацыянальнага, але праз упісанасць гістарычнага ў “астральную” фігуру нацыі, апошняя набывае цялеснасць у прасторы і часе, а з гэтага і легітымацыю ў ментальным дыскурсе» [2, с. 10–11]. Злучаючы ў творы масавае і элітарнае, Л. Рублеўская дае чытачу мноства альтэрнатыўных канцовак і аўтарскую рэфлексію з нагоды гістарычных падзей і іх вынікаў у папулярным фармаце інтэрнэт-рамана. Кожныя часткі – «Удзельнік…» (5), «Абсталяванне для гульні», «Гульня» (6), «Па-за гульнёй» (8), «Фінальная гульня» (2), «Эпілог» (5) – складаюцца з некалькіх варыянтаў ці фрагментаў, якія ствараюць адпаведную паліфанію галасоў калектыўнага беларускага досведу.
50
Зменлівая Беларусь-Альбарутэнія (лац. Albaruthenia), асацыятыўна звязаная з Вандэяй А. Адамовіча і беларускай Касталіяй В. Акудовіча – гэта кіраўніцтва да выкарыстання, гульня, заяўленая ў назве рамана. Істотнасць ўжывання канцэпта да тлумачэння працэсу нацыягенезу вызначае неабходнасць разумення правілаў і мэты дадзеннага дзеяння : «Так, гульня не надзяляе цябе ніякімі правамі, але яна і не патрабуе ад цябе ніякіх абавязкаў, апрача абавязку прытрымлівацца правілаў гульні. Яна нічога табе не абяцае, акрамя магчымасці гуляць у тую гульню, якая табе падабаецца, бо праз яе ты можаш кампенсаваць тое, чаго пазбаўлены ў рэальным жыцці» [2, с. 157]. Гістарычная дакладнасць, новыя факты, пошук правільнага рашэння і высвятленне механізмаў палітычнай гульні іншых народаў, якія ствараюць свае нацыі, – тое, чаго не хапае сучаснаму беларусу. Сучасная гісторыя беларускай нацыі пачатку XXI ст., напоўненая міфамі масавага спажывання, сплятаецца з гісторыяй выжывання беларушчыны падчас рэпрэсій 1920-х – 1930-х гг., задакументаванай іншымі «гульцамі» ў выгодным ім святле. Падарожжы ў часе выкарыстоўваюцца Л. Рублеўскай для спробы пошуку вытокаў, каранёў сучаснага жыцця, таму што нацыянальную культуру трэба адваёвываць у самога Часу [2, с. 145]. Правядзенне пастаяннай паралелі паміж сучаснасцю і тым перыядам, які лічыцца пунктам адліку беларускай дзяржаўнасці, з’яўляецца спосабам парадкавання следча-прычынных сувязяў у гістарычным наратыве, спробай надаць нацыі форму і значэнне. З дапамогай уяўлення ў Альбарутэніі змяняецца ўспрыманне часу і прасторы (цыклічнасць змены мінулага і цяперашняга часу, сувязь «пазачасавых» лакацый і гістарычных падзей), адчуваецца рэальная рухомасць мяжы паміж жыццём і смерцю, фактамі з рэчаіснасці і сфабрыкаванымі дакументамі, сапраўдным патрыятызмам і здрадай.
Удзельнікаў гульні, сапраўдных homo ludens беларускай нацыі, усяго пяць : Дар’я / Даліла, Генусь / Тэрмінатар, Макс, Эдзік / Едрусь, Руслана Палынская. Кожны герой прыходзіць да Альбарутэніі пэўным чынам : Даліла пачынае цікавіцца гісторыяй свайго роду, часта разглядаючы могілкі каля месца працы, Генусь праз заечую губу замыкаецца ў сабе і цікавіцца віртуальнай прасторай, дзе і знаходзіць віртуальную супольнасць, Макс сустракае яе ў кнігах і на сайце Генуся, Едрусь знаёміцца з ёй праз свае песні і Далілу, а Руслана «проста нарадзілася ў абдоймах Альбарутэніі» [3], хоць і прыходзіць у гульню праз Едруся і не адразу прымае ўдзел у падарожжах ў часе. Пералічаныя героі ўяўляюць сабой напалову міфалагічныя сутнасці : Даліла, падобная да кобры, асацыюе сябе з Плачкай Я. Баршчэўскага, Генусь з-за сваёй дзіцячай хваробы параўноўваецца з ваўкалакам, пра якога спявае Едрусь у сваім рок-гуртку і якіх малюе Руслана, чый першы ўспамін – Купальскія вогнішча, на вокладцы іх дыска. Аўтсайдэры па сваёй сутнасці, якія маюць нешта аднолькавае ў сэрцы (прыхільнасць да роднае мовы), таму выступаюць як аснова Нацыі.
51
Альбарутэнія існуе не толькі ў сучаснасці, але і ў мінулым, звязвае лёсы пяці маладых людзей і прадстаўнікоў старэйшых пакаленняў – Разаліі Іванаўны, Валяр’яна Скаловіча і др. Знікненне герояў у Альбарутэніі, іх трыксцерскія пераходы ў рамках фэнтэзійнага двусвецця можна апісаць і як «код адсутнасці» беларусаў, ажыццяўлены на практыцы, і як своеасаблівае паломніцтва, вызначанае ў якасці асновы нацыянальнага будаўніцтва Б. Андэрсанам. Займаючыся даследаваннем мінулага, аналізам цяжкіх сітуацый выбару, у якіх аказваецца беларуская інтэлектуальная эліта пачатку XX ст., малодшае пакаленне паступова праходзіць працэс рэміфалагізацыі. Гэтаму спрыяе, па-першае, той факт, што героі часта наведваюць месцы памяці (могілкі, каля якіх знаходзіцца партал у Альбарутэнію), удакладняючы забытае нацыяй, цікавяцца падзеямі мінулага, пра якія распавядае старая гаспадыня дому, дзе гульня пачынаецца ўпершыню, і, па-другое, асоба В. Скаловіча, знаёмства з якім паступова трансфармуе пачуцці абыякавасці да Радзімы, непрыязнасць да некаторых фактаў яе гісторыі ў любоў (дынаміка адносін феміністкі-амазонкі Далілы і выкладчыка Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта В. Скаловіча).
Траўмы пасля кожнага падарожжа ў Альбарутэнію рэальныя – спробы змяніць калектыўнае мінулае нацыі ўплываюць не толькі на ментальнае адчуванне сябе, але і на здароўе: «І плата за знаходжанне Там была высокая. Як за знаходжанне ў любым чужародным асяродку – у вадзе, агні, на лютым марозе ці страшэннай вышыні. Стан трохі падобны на ліхаманку пры высокай тэмпературы… Хвіліны забіралі гады» [3]. Посткаланіяльны сіндром, які ўсё яшчэ перажываецца сучасным беларусам, фрагментаваная і палітызаваная культурная памяць, экзістэнцыяльнасць існавання на мяжы паміж Захадам і Усходам, спробы пабудовы «еўрапейскай ідэнтычнасці» на постсавецкай прасторы – траўма, якую неабходна лячыць. Наўмысная гераізацыя некаторых беларусаў або іх ачарненне выцясняе ментальную траўму на другі план, але ніколі назаўжды – як болі ў сэрцы, якія атрымлівае Генусь напрыканцы рамана, нагадваюць аб сабе і шнары мінулага ў жыцці многіх, хто належыць памежнай нацыі.
На ўзроўні сімволікі можна казаць аб пэўнай ступені рэміфалагізацыі вобраза грушы, цесна звязанага з ідэяй беларускага нацыягенезу. Пладовае дрэва, якое асацыюецца з радзімай у рамане Ў. Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім» (1965) і деканструюецца ў постмадэрнісцкім рамане С. Балахонава «Імя грушы» (2005), які ў сваю чаргу адсылае да рамана аб сімулякрах «Імя ружы» (1980) У. Эка, у творы Л. Рублеўскай звязвае мінулае і сучаснасць, дае пачатак вандраванняў у часе. Галіна дзедаўскай грушы, з-за якой пачаліся крывавыя падзеі ў адной з беларускіх сем’яў, – тое, што жадае забраць з Альбарутэніі Разалія Іванаўна, якая «ўпарта спрабавала выправіць лёс свайго роду, скручаны, як жалезны крыж, у які ўдарыла маланка» [3]. Пошук грушы старая жанчына перадае Даліле, але
52
іранічнае стаўленне моладзі да «палітычна няправільнага» дрэва пераходзіць у раскрыццё абставінаў смерці беларускай інтэлектуальнай эліты пачатку XX ст. і спробу выратаваць чалавека, звязанага з рэпрэсіўным механізмам. Вяртанне доктара Скаловіча назад у свой час сведчыць аб тым, што рэфармаванне сучаснасці павінна праходзіць разам з усведамленнем і прыняццем мінулага.
Рэміфалагізацыя асобы В. Скаловіча, адной са шматлікіх ахвяр катаў, адбываецца паступова і агаляе прыём канструявання ролі асобы ў гісторыі : у свой час мужчыну выкарыстоўваюць у якасці прынады для выцягвання палітычна небяспечных прызнанняў звязаных з ім «непажаданых элементаў». У сувязі з гэтым згадваюцца жахлівыя смерці беларускіх прадстаўнікоў эліты і сумна вядомая Ноч расстраляных паэтаў. Для прадстаўнікоў улады герой паўстае ў якасці здрадніка – падобная сітуацыя паўтараецца ў свеце маладых герояў. Даліла па-рознаму абвінавачвае чалавека, якому толькі падчас допытаў даюць нармальную вопратку, што затуляе шнары на целе, і якога непрыкметна прывязваюць да крэсла. Двухаблічнасць героя з вострым розумам нагадвае архетыпічную постаць трыксцера (дзяцінства ў цырку і вандроўны лад жыцця; выклікае нянавісць і катаў, і былых сяброў, застаецца заўсёды на памежжы, паміж трох светаў Альбарутэніі, свайго часу і часу апошняй групы гульцоў), тады як смерць героя ў мінулым і яго «адраджэнне» ў сучаснасці звязана з міфам, у якім бог памірае і ўваскрасае. Сын Далілы, Валерка, – ён носіць сучасны варыянт імя яго бацькі, Валяр’яна – увасабляе сапраўднае дзіця нацыянальнай гісторыі, біялагічны саюз мінулага і сучаснасці, стратэгію выжывання сучаснага беларуса. Такім чынам у рамане разглядаецца спроба ўкаранення новага пакалення беларусаў у гісторыю, актуалізацыя формы перадачы культурнага капіталу па спадчыне.
Адносна хуткая акліматызацыя В. Скаловіча да сучасных умоў жыцця ў Беларусі паказвае на падобны стан сацыякультурных працэсаў мінулага і сучаснасці. Іх ўзаемаўплыў і змешванне ў працэсе рэміфалагізацыі звяртае ўвагу на ролю мовы ў фарміраванні ўяўнай супольнасці Беларусі. Мова як спосаб уяўлення, звяно, якое аб’ядноўвае індывідуальных носьбітаў пэўнага светапогляду ў калектыў, прадугледжвае сумеснае яе выкарыстанне ва ўсіх сферах, у якіх задзейнічана нацыя, у тым ліку і ў дыскурсе ўлады : «Сказана – хочаш даведацца, чыя ў краіне ўлада, паслухай, на якой мове вучаць дзяцей у школе» [3]. Важнасць адукацыі на роднай мове для канструявання беларускай нацыі і яе рэальнае ігнараванне ў процівагу рускай мове ўвасабляе прыклад з Русланай і яшчэ некалькімі вучнямі, якія жадаюць вучыцца цалкам на беларускай, але не маюць мажлівасці. Стаўленне беларусаў да ўласнай мовы як да знаку бяды становіцца перашкодай для кансалідацыі грамадства. Карыстанне «мовай аўтсайдэраў», якое і сёння нагадвае «грамадзянскую акцыю ці мастацкі перформанс» [2, с. 105], у пачатку Гульні з’яўляецца адзіным элементам,
53
які аб’ядноўвае пяцярых удзельнікаў. Такім чынам сцвярджаецца думка пра тое, што быць беларусам, як і карыстацца мовай, – гэта выбар. Істотным здаецца той факт, што сярод герояў ёсць прадстаўнікі гістарычнага (Макс) і філалагічнага факультэтаў БДУ (Руслана), якія карыстаюцца беларускай мовай у межах навуковага і мастацкага гуманітарных дыскурсаў. Акрамя таго, дзяўчына стварае твор-дакумент пра Альбарутэнію, які чытач успрымае як сведчанне, – апавяданне ад першай асобы можа разглядацца як вопыт ініцыяцыі носьбіта міфалагічнага мыслення. Гэта спрыяе пашырэнню кола гульцоў у Альбарутэнію сярод зацікаўленых у мінулым сваёй радзімы і сцвярджае патэнцыял мастацкай літаратуры, якая мае магчымасць сканструяваць цэласнае бачанне нацыянальнага міфа.
Змена міфалагічнага базісу нацыянальнай свядомасці звязана з вызначэннем месца пачуццёвага вопыту ў жыцці асобнага чалавека. Актуалізацыя рэлігіі ў сучасным свеце выступае ў якасці спробы асобным індывідам гарманізацыі залішне рацыянальнага свету інфармацыйных патокаў. У рамане назіраецца важнасць рэлігійнага міфа ў жыццях герояў абодвух светаў. Рэлігійнае пытанне ў 1920-х–1930-х гг. ставіцца вельмі востра – за яго можна паплаціцца жыццём. Так, айцец Мікалай пахаваны жыўцом, разам з абразом, які доктара Скаловіча папрасілі таемна перадаць паміраючаму ў бальніцы. Цяжкае выпрабаванне на могілках не вынішчае веру героя. У часе малодшага пакалення гульцоў ён доўга моліцца на абраз, які захоўваецца ў доме Далілы, – «Маленне аб Чашы» – той жа абрад выконвае Руслана Палынская перад тым, як у апошні раз апынуцца ў Альбарутэніі. Вядомая сцэна, у якой Ісус, прадчуваючы смерць, кажа : «пранясі чару гэтую міма мяне; але не чаго я хачу, а чаго Ты» (Мк. 14 : 36), сімвалічна пазначаючы лёс беларускага народа, які яму не падуладны, з’яўляецца толькі маскай. За плёнкай з малюнкам хаваецца абраз з мінулага доктара – Маці Божая Адзігітрыя, якая паказвае шлях, што суадносіцца са сцвярджэннем вядомага беларускага філосафа І. Абдзіраловіча аб самастойнасці пошуку беларусам сябе : «Трэба шукаць на іншых шляхох» [1]. Абраз, як і вобраз грушы, звязвае мінулае і сучаснасць, увасабляючы важнасць надзеі на лепшае ў складаных умовах самавызначэння : «Кожны народ мае права ведаць, хто ён ёсць» [3].
Такім чынам, у рамане Л. Рублеўскай «Забіць нягодніка, альбо гульня ў Альбарутэнію» працэс рэміфалагізацыі ў творы адлюстроўваецца ў выбары гульнявога фармату рамана (наяўнасць трох светаў, у якіх адбываецца ўзаемадзеянне герояў, цыклічнага часу і прасторы, фантастычных падарожжаў ў часе, выкарыстанне постмадэрнісцкага інструментара, які сцвярджае шматвектарнасць развіцця беларускай нацыі), наданні традыцыйнай сімволікі іншага значэння (груша і абраз як сувязь паміж мінулым і сучасным, узаемадзеянне пакаленняў), стварэнні персанажаў у развіцці, паступовай змене іх ўспрымання (вобразы пяці галоўных герояў, В. Саковіча), выкарыстанні аповеду ад першай асобы.
54
Закранаюцца актуальныя для нацыянальнага дыскурсу праблемы гістарычнай праўды, карыстання беларускай мовай, пераемнасці пакаленняў і ролі асобы ў гісторыі. Асэнсаванне беларускай нацыі ў якасці ўяўнай супольнасці дазваляе ў гульнявым фармаце мастацкага твора вызначыць працэс яе стварэння, завастрыць увагу на пэўных момантах нацыянальнай гісторыі і перадаць веды будучым беларусам.
Бібліяграфічныя спасылкі
1. Абдзіраловіч, І. Адвечным шляхам. Даследзіны беларускага светагляду / І. Абдзіраловіч. – Менск : Навука і тэхніка, 1993. – Спосаб доступу : https://knihi.com/Ihnat_Kanceuski/Adviecnym_slacham.html. – Дата доступу : 24.01.2022.
2. Акудовіч, В. В. Код адсутнасці (асновы беларускай ментальнасці) / В. В. Акудовіч. – Мн. : Логвінаў, 2007. – 216 с.
3. Рублеўская, Л. Сутарэнні Ромула. Раманы / Л. Рублеўская. – Мінск : Кнігазбор, 2012. – 520 с. – Спосаб доступу : https://kamunikat.org/download.php?item=58832-1.epub&pubref=58832. – Дата доступу : 24.01.2022.
4. Бикетова, Е. А. Политика памяти в Беларуси : особенности национального дискурса / Е. А. Бикетова // Дневник Алтайской школы политических исследований № 36. Современная Россия и мир : альтернативы развития (Глобальные исторические события XX века и национальные варианты политики памяти) : сборник научных статей / под ред. Ю.Г. Чернышова. – Барнаул : Изд-во Алт. ун-та, 2020. – С. 49 – 59.
5. Мелетинский, Е. М. Поэтика мифа / Е. М. Мелетинский. – М. : Наука, 2000. – 407 с.
6. Михалевская, А. С. Миф и наука : проблемы взаимодействия в современном обществе: дис. канд. филос. наук : 09.00.11 / А. С. Михалевская – Иваново, 2015. – 142 с.
7. Anderson, B. Imagined Communities : Reflections on the Origin and Spread of Nationalism / B. Anderson. – London, N. Y. : Verso, 2006. – 240 p.
8. Guillory, J. Cultural Capital : The Problem of Literary Canon Formation / J. Guillory. – University of Chicago Press, 1995. – 408 p.
ЖАНРОВЫЕ ЧЕРТЫ ПРИТЧИ В РОМАНЕ Я. МАРТЕЛЛА «ЖИЗНЬ ПИ» А. С. Василевич Белорусский государственный университет, Минск; vasilevich.anna98@mail.ru; науч. рук. – Н. М. Шахназарян, канд. филол. наук, доц. Данная статья нацелена на выявление жанровых черт притчи в современном романе канадского писателя

Дзмітрый Бугаёў

БЕЛАРУСКІ  ДЭТЭКТЫЎ  ЛЮДМІЛЫ  РУБЛЕЎСКАЙ

Людміла Рублеўская працуе ў літаратуры актыўна і плённа. Яна выдала шэсць зборнікаў паэзіі, а цяпер перайшла і на прозу. У 2005 годзе ў яе выйшла кніга «Пярсцёнак апошняга імператара», у якой найбольш цікавым мне ўяўляецца дэтэктыўны раман «Золата забытых магіл». Дэтэктыўная літаратура карыстаецца прыхільнасцю многіх чытачоў. Добра зычліва ставяцца да яе і выдаўцы. Пра гэта сведчыць перадрук твораў У. Караткевіча з дэтэктыўнай сюжэтнай асновай, выхад зборніка «Сучасны беларускі дэтэктыў. Карона Вітаўта Вялікага». Сюды ўвайшлі дэтэктыўныя раманы М. Адамчыка, М. Клімковіча, А. Глобуса, В. Праўдзіна, Л. Рублеўскай (яна змясціла тут містычны дэтэктыў «Дзеці гамункулуса»), Т. Сабоцкай, У. Сакалова, У. Сіўчыкава, С. Трахімёнка, М. Чаргінца, а таксама некалькі аповесцей. Адметнай асаблівасцю дэтэктыўных твораў тэарэтыкі (Л. Цімафееў і іншыя) лічаць тое, што гэтыя творы прысвячаюцца раскрыццю метадам лагічнага аналізу складанай заблытанай тайны, найчасцей звязанай са злачынствам. Цэнтральнае месца ў дэтэктыўнай літаратуры належыць персанажу, які вядзе расследаванне крымінальных спраў, сышчыку (яго называюць дэтэктывам), які шукае злачынцу, высвятляе абставіны злачынства, яго характар, небяспеку для грамадства і асобных людзей. Узорам такога дэтэктыва стаў славуты Шэрлак Холмс, створаны класікам дэтэктыўнай літаратуры Артурам Конан-Дойлам. Ён часта дзейнічае ў звязцы з доктарам Уотсанам (Ватсанам), ствараючы мноства камедыйных сітуацый. Але такая звязка для дэтэктыўнай літаратуры не абавязковая, бо праніклівы сышчык можа паспяхова дзейнічаць і без трохі абмежаванага напарніка з камедыйнымі рысамі. Затое тыповым у добрых дэтэктывах з’яўляецца напружаны дынамічны сюжэт з нечаканымі паваротамі дзеяння, вострай інтрыгай, наогул віртуознасць апавядання, якая заклікана паказаць вынаходлівасць сышчыка і выкрутлівасць злачынцаў, якіх яму трэба абясшкодзіць. Тыповым можна лічыць і патрабаванне, каб дэтэктыўны твор даваў чытачу інтэлектуальнае задавальненне ад разгадкі таямніцы менавіта лагічным шляхам. Адсюль вынікае пастулат, што дэтэктыў (сышчык) павінен валодаць строга лагічным мысленнем, пазбягаць у сваёй працы лагічных памылак. «Логіка, апранутая ў белетрыстычную вопратку», – вось аснова дэтэктыўнага сюжэта, настойваў Р. Осцін Фрымен, прадаўжальнік традыцый Конан-Дойла ў англійскай літаратуры. «У аснове дэтэктыва ляжыць тайна, якая раскрываецца работай розуму, разумовым намаганнем», – пагаджаўся і знакаміты аргенцінец Хорхе Луіс Борхес. Раскрыццё гэтай тайны – галоўная задача дэтэктыва. А раз яна павінна вырашацца інтэлектуальным напружаннем, лагічным шляхам, дык трэба пазбягаць варажбы, спірытычных сеансаў, усялякай містыкі, увогуле звышнатуральных сіл, уздзеянне якіх не паддаецца лагічнай разгадцы. Не пажадана адхіляцца і на падрабязныя апісанні, паказ любоўных прыгод і на іншыя рэчы, калі яны непасрэдна не звязаны са злачынствам, якое раскрывае дэтэктыў. У дэтэктыўным рамане «не павінна быць любоўнай лініі. Размова ж ідзе пра тое, каб аддаць злачынцу ў рукі правасуддзя, а не пра тое, каб паяднаць вузамі Гіменея засумавалых закаханых», – сцвярджаў амерыканскі пісьменнік С. С. Ван Дайн. Але практыка літаратурнага развіцця паказала, што любоўная інтрыга хоць і рэдка, але бывае арганічнай часткай дэтэктыўнага сюжэта. Такую арганічнасць Борхес бачыў у любоўнай лініі з шырокавядомага рамана Уілкі Колінза «Месяцавы камень». Дэтэктыўныя творы Л. Рублеўскай сведчаць, што яна добра знаёмая з галоўнымі патрабаваннямі, якія прад’яўлялі аўтарытэтныя тэарэтыкі і пісьменнікі да дэтэктываў, і ў галоўным канцэптуальным падыходзе не парушае гэтых патрабаванняў. У яе таксама ёсць свой сышчык (дэтэктыў), які займаецца разгадкай таямніц. У такой ролі выступае Паліна Ведрыч, выкладчыца гісторыі ў мінскай беларускай гімназіі. Яе лічаць «вучонай дамай», бо яна займаецца і навуковымі даследаваннямі. Пісала і дысертацыю пра паўстанне Кастуся Каліноўскага. Але да абароны не дайшла «з-за сваёй «недатыкальнасці». Проста ў пэўны момант зрабілася брыдка: арганізатарская беганіна, бясконцыя перамовы, намёкі на тое, што Кастусь Каліноўскі – асоба супярэчлівая». Увогуле ж Паліна як быццам належыць да няўдачніц – яна ў свае 28 гадоў развядзёнка. Мужчыны паглядалі на яе з прыхільнасцю, але блізка знаёміцца асцерагаліся, бо пабойваліся яе крутога характару, маўляў, «штучка». Дык вось гэтая «штучка», захопленая беларушчынай, апантаная ёю, імкнецца, як і належыць дэтэктыву, разгадаць таямніцу беларускай гісторыі, звязаную з лёсам некаторых удзельнікаў паўстання 1863 года. А ў выніку дзеянне з сучаснасці перакідваецца ў ХІХ стагоддзе, а потым зноў і зноў вяртаецца ў наш час. У падзагалоўку твора даецца жанравае вызначэнне – паралельны раман. Тэорыя літаратуры пакуль што не фіксавала такой раманнай формы. У Рублеўскай гэтая форма атрымалася. У яе паслядоўнае чаргаванне раздзелаў пра сучаснасць з раздзеламі гістарычнымі і праўда стварае двухпланавую раманную структуру са складаным, драматычна напружаным і зай мальным сюжэтам, з мноствам большых і меншых загадак. Раней гаварылася, што Л. Рублеўская ўлічвае каноны дэтэктыўнай літаратуры, вызначаныя многімі тэарэтыкамі і практыкамі. Але найбольш яна абапіраецца на нацыянальную, караткевічаўскую традыцыю ў гэтым жанры. Свае сімпатыі да Караткевіча Рублеўская падкрэслена дэманструе ў рамане, шмат разоў згадваючы асобу гэтага выдатнага майстра і яго творы, асабліва «Каласы пад сярпом тваім». Абмяркоўваецца, напрыклад, ці быў працяг рамана, ці сапраўды той працяг (калі ён усё ж існаваў) у пісьменніка ўкралі… Сама рамантызаваная стылістыка рамана «Золата забытых магіл» таксама збліжае Рублеўскую з Караткевічам. Ды і выхад на беларускую гістарычную праблематыку, а тым больш на пераломныя гістарычныя падзеі ХІХ стагоддзя, не мог быць хоць колькі-небудзь паспяховым без моцнай апоры на зробленае Караткевічам у мастакоўскім спасціжэнні нашай гісторыі, у рэабілітацыі яе самых яркіх, гераічных старонак. Рублеўская ж дамаглася значнага поспеху. Сваю двухпланавую апавядальную плынь яна разгарнула так, што ў ёй добра адчуваецца і абавязковае для дэтэктыва інтэлектуальнае напружанне, і займальнасць інтрыгі, падпарадкаванай разгадцы цэлага шэрагу таямніц. Раманістка свабодна, раскована піша і пра сучаснасць, і пра мінулае. Пераканальнасць аўтарскага пісьма забяспечваецца найперш дакладнасцю дэталізацыі, тых непаўторных штрыхоў, за якімі праглядваецца воблік часу, яго атмасфера. А яна ў рамане ўзнаўляецца пазнавальна і праўдзіва. Чытаючы згадку, што на месцы ўзарванага касцёла пабудаваны Дом культуры, мы адразу ўяўляем варварства тых часоў, калі ўлады бясконца трубілі пра культурную рэвалюцыю, а практыкавалі дзікунства ў яго непрыхаваным выглядзе. Або вось сказана пра стаўленне беларусаў да роднай мовы: «Нават маці сваю Паліна не магла пераканаць, каб гаварыла па-беларуску. “Позна мне перавучвацца”, – казала тая, ды ўсё. Сустрэць у іх горадзе чалавека, які валодае роднай мовай, – усё роўна што земляка на чужыне». Горкая праўда, якая стала вынікам шматгадовага трэціравання беларускай мовы на самых розных узроўнях. І ўжо зусім дробная дэталь. Паехаўшы ў Вільню, Паліна купляе там бохан хлеба, «чорнага, як урадлівая зямля, цяжкога… А цяпер яго пякуць і з семкамі – хочаш, з гарбузовымі, хочаш – са сланечнікавымі. Паліна ўзяла цэлы каравай – падзеліцца з маці, занясе па акрайцу сяброўкам… Хто б з продкаў мог падумаць, што хлеб зробіцца некалі сувенірам…». Сёння і ў нас, прынамсі ў Мінску, выбар добрага і вельмі смачнага хлеба самы багаты, купляй любы, абы грошы былі. А ў рамане раздзелы пра сучаснасць – гэта часы перабудовачныя, калі сапраўды з Вільнюса прывозілі такі хлеб, пра які згадвае Паліна. Не перабольшвае пісьменніца і там, дзе гаворыць пра запусценне беларускай вёскі ў перабудовачныя гады. «Вёска Гарнушкі калісьці бачыла лепшыя часы. Меліся школа, амбулаторыя, крама, у якую час ад часу можна было зайсці», – прыгадвае Паліна, завітаўшы ў колішняе родавае гняздо Вінцэся Рашчынскага. (Гэта той паплечнік Каліноўскага, які зацікавіў Паліну). Але цяпер яно ў куды горшым стане, бо «палова хатаў пазірала на свет сляпымі вачыма забітых вокнаў. За вёскай святлеў самотны двухпавярховы дом з белай цэглы – чорныя прагалы на месцы выбітых шыбаў надавалі яму падабенства з чэрапам волата. Гадоў пяць таму тут паспрабаваў адзін узяцца за фермерства». Аднак гарнушкаўцы не далі яму разгарнуцца, палічыўшы, што з ініцыятыўнага гаспадара можа вырасці новы пан. За гэтым стаяў добра вядомы спрадвечны сялянскі кансерватызм, які можа адыгрываць і станоўчую ролю, калі ён супрацьстаіць рызыкоўным валюнтарысцкім эксперыментам, а можа выступаць і як фактар адмоўны, калі перашкаджае зменам у лепшы бок. Дакладная Л. Рублеўская і там, дзе яна гаворыць, як не ў ХІХ стагоддзі, а ў савецкія часы ў нас вялася барацьба з так званымі антысаветчыкамі, да якіх у краіне залічалі невінаватых людзей. Такі лёс напаткаў і Палінінага бацьку Генадзя Рагманава. Ён вучыўся на рэжысёрскім факультэце ў тэатральным інстытуце і для курсавой работы ўзяўся ставіць п’есу заходнебеларускага пісьменніка, аб’яўленага потым ворагам народа. А яшчэ «і поўху замдэкана адвесіў. А той з органаў – усе ведалі». Дык Рагманава асудзілі «на прымусовае пасяленне ледзь не ў тундру». Маці ж, тады камсамолку, прымусілі публічна «каяцца, выкрываць антысаветчыка», фактычна толькі ўяўнага. Так і вырасла дачка без бацькі, з матчыным прозвішчам (каб нішто не нагадвала пра адыёзнага па савецкіх мерках бацьку). За ўсім гэтым зноў горкая праўда. І Л. Рублеўская сумленна напісала пра яе.

Карэктная яна і ў пастаноўцы іншых грамадскіх праблем той пары. Адна з іх – барацьба з алкагалізмам, якая ніколькі не страціла актуальнасці і цяпер. Яна ставіцца ў творы востра, з паказам трагічнага лёсу чалавека, які не здолеў вызваліцца ад згубнай цягі да спіртнога. Гутарка ідзе пра таленавітага выкладчыка беларускай літаратуры ў сталічным інстытуце Артура, які з-за п’янства страціў працу і жонку, а потым і жыццё: «Два тыдні ў моргу праляжаў… Падабралі на сметніцы». Пазней высвятляецца, што памёр ён «не сваёй смерцю», а фактычна быў забіты: «Нехта пачаставаў клафелінчыкам», які і забіў Артура, бо ў яго слабое сэрца. Так паяўляецца труп, характэрная з’ява дэтэктыўнага жанру. Але не пошукі віноўнікаў Артуравай смерці кладуцца ў сюжэтную аснову рамана «Золата забытых магіл». Ніхто тут не шукае забойцаў Артура. Вырашальны штуршок для крутога сюжэтнага закручвання паспявае даць яшчэ ён сам, зацікавіўшы Паліну загадкавай фігуркай жабкі з надмагілля Вінцэся Рашчынскага, аднаго з паплечнікаў Кастуся Каліноўскага. Той Рашчынскі атэстуецца як паўстанцкі філосаф і вялікі дзівак. Пасля падаўлення паўстання ён здолеў уцячы за мяжу, а калі былым паўстанцам дазволілі вяртацца на радзіму, выкарыстаў гэтую магчымасць. Ды праз год памёр загадкавай смерцю. Як высвятляецца ўжо ў канцы рамана, яго забілі ў ягоным жа доме сяляне, свае людзі. З-за золата, якога Рашчынскі тады не меў, і ўжо быў ён небагатым чалавекам, бо ўсю сваю маёмасць паадпісваў тым з суседзяў і сваякоў, каго глыбока паважаў. Але забойцы былі ўпэўнены, што золата Вінцэсь Рашчынскі мае. «Табе цмок золата носіць. Ты ў магіле прадзеда Чорную Кнігу адкапаў. Цмок вылупляецца з яйка пеўня. Вынасіў яго пад пахай… Ён табе яшчэ прынясе… Дабром просім – аддай золата! А то абыдземся, як з ведзьмаком і чарнакніжнікам належыць!» Вось і абышліся, закатавалі высакароднага чалавека да смерці. Між тым золата ў Рашчынскага было, толькі раней. І не цмокава, а паўстанцаў. Вінцэсь Рашчынскі схаваў яго так, каб знайсці маглі толькі разумныя і здагадлівыя нашчадкі. Шлях да таго золата зашыфраваны праз надмагілле, пабудаванае на немалыя сродкі Вінцэсем Рашчынскім для самога сябе яшчэ пры жыцці. Тое надмагілле шмат разоў разбуралася, але ў яго руінах капаюцца і сучасныя пінкертоны ды шэрлакхолмсы. І скарб яны як быццам знаходзяць. Але ён аказаўся падманным – замест золата, як у Ільфа і Пятрова, знайшлі чыгунныя балванкі. Дзе дзелася сапраўднае паўстанцкае золата, адказу няма. Так што крута закручаная сюжэтная загадка ў рамане застаецца неразгаданай. Адна з галоўных ідэй рамана – адказнасць нашчадкаў за справы продкаў. Калі Вінцэся катуюць, ён думае, што сваімі пакутамі, магчыма, сплаціць  «грахі свайго роду, увесь боль, які спарадзіў яго род». І гэтых грахоў у Вінцэсевым родзе набіраецца багата. Галоўны з іх – жорсткае абыходжанне з сялянамі. А пры чым тут Паліна? Яе як гісторыка цікавяць гістарычныя карані знакамітых беларусаў – барацьбітоў за свабоду. Ды і сама яна мае родавыя сувязі з паўстанцамі Каліноўскага, асабліва з Рагманавымі, бо яе ж бацька таксама быў Рагманаў. Таму яна так апантана капаецца ў загадках забытых магіл, шукаючы там карані і сваёй радаслоўнай. Урэшце высвятляецца, што яна нашчадак не толькі Рагманавых, але і Рашчынскіх, бо Вінцэсь Рашчынскі меў тое, пазашлюбнае, дзіця ад Вальжыны Рагманавай, дзяўчыны, да яго яшчэ цнатлівай, вельмі прывабнай і надзвычай высакароднай. Але ў яе ўчынках, здаецца, ёсць залішняе і для дэтэктыўнага сюжэта. Шмат разоў гаварылася, што Вальжына кахае не Вінцэся, хлопца маладога і прыгожага, а ваўкалака з пакалечаным тварам, намнога старэйшага за дзяўчыну, амаль равесніка яе бацькі. Ды аддаецца дзяўчына ўсё ж не ваўкалаку, а Вінцэсю, з якім праводзіць цудоўную ночку (адзіную за ўсё сваё жыццё). «Наша адзіная ноч – не падман. Хутчэй сон, мроя», – патлумачыць Вальжына ўжо ў старасці Вінцэсю Рашчынскаму, усе нашчадкі якога ідуць пад прозвішчам Рагманавых (дзіця ж ад яго ў Вальжыны пазашлюбнае). А гэтаму дзіцяці і наканавана працягваць род жанчыны і яе каханка на адну ноч. З каханнем у рамане Л. Рублеўскай нейкая нескладуха творыцца скрозь. У раздзелах аб мінулым прапаноўвала сябе Вінцэсю закаханая ў яго багатая і таксама вельмі прыгожая Хрысціна. Ды ён адмовіўся ад той прапановы з-за кахання да Вальжыны, што ўвогуле зразумела. Рамантыкі сваё каханне на багацце не мяняюць. Затое ў раманнай сучаснасці нагрувашчана ў гэтым плане шмат. Тая ж Паліна яшчэ кахае свайго былога мужа Стася, які пасля разводу з ёю добра ўладкаваўся ў Амерыцы. Цяпер, наведаўшы Беларусь, ён гатовы развесціся з амерыканскай жонкай і зноў ажаніцца з Палінай. А яна, яшчэ кахаючы былога мужа, цягнецца ўжо да скульптара Валянціна, які абяцаў ажаніцца з другой, ды ўрэшце ўсё ж звязаў свой лёс з Палінай. І гэта адзіная шчаслівая развязка любоўнай гісторыі, бо высвятляецца, што і Паліна горача кахае гэтага скульптара, хоць на адным сюжэтным вітку згаджалася адмовіцца ад яго дзеля магчымасці працягваць свае раскопкі ды пошукі на зруйнаваным надмагіллі Рашчынскага. Самую Паліну вельмі моцна кахае былы штурман-падводнік Сымон Пятровіч, які кажа, што можа бязмежна доўга чакаць яе згоды на шлюб з ім. Жонка ў яго ўжо была. Яна так кахала скульптара Валянціна (не таго, з якім мае справу Паліна, а яго нахабнага двайніка), што з-за кахання ўрэшце

130

звар’яцела і закончыла свае дні ў псіхушцы. Чуллівы Сымон Пятровіч так кахаў жонку, што нават збіраўся скульптара-нягодніка «расшукаць і за ручку да яе прывесці». Крутыя вузлы атрымліваюцца. Яшчэ больш нагрувашчана такой круцізны ў дачыненні да гандляркі Дзіны, якая таксама кахае скульптара Валянціна, сапраўднага, а не яго нахабнага двайніка, і робіць самыя неверагодныя заходы, каб трымаць хлопца каля сябе. Так што выдаткі і празмернасці ў гэтым плане відавочныя. А калі і пры гэтых выдатках твор застаецца цікавым і значным, дык дзякуючы яго інтэлектуальнай заглыбленасці і выяўленчаму майстэрству раманісткі, высокай агульнай культуры яе пісьма, якая не перакрэсліваецца і залішне ўжо крутымі паваротамі дэтэктыўных хітраспляценняў, і праколамі ў паказе інтымных стасункаў. Інтэлектуальная заглыбленасць твора найбольш ярка выяўляецца ў спрэчках розных персанажаў і ў аўтарскіх разважаннях пра самыя высокія матэрыі – пра сувязь мінулага, сучаснага і будучыні, гістарычныя карані беларусаў, свабодалюбства і тыранію, поўнае самапрыніжэнне рабоў, якія канчаткова страцілі самую мару пра вызваленне і ўжо гатовы ўслаўляць тыранаў, што ўладараць над імі, і інш. У гэтым жа кірунку ідуць сентэнцыі наконт жахлівасці братазабойчых раздораў ці таго, што ў паваротныя моманты гісторыі гінуць лепшыя прадстаўнікі народа, найбольш самаахвярныя, разумныя і сумленныя. Так нараджаецца адмоўная селекцыя, бо асцярожныя палахліўцы не ўключаюцца ў барацьбу за вартую чалавека будучыню і выжываюць, плодзячы цярплівых палахліўцаў, гатовых мірыцца з вялікім злом і пастаянным прыніжэннем. Прываблівае ў рамане Л. Рублеўскай і пейзажнае майстэрства. Яна ўмее літаральна некалькімі штрыхамі ўражліва акрэсліць прыродны фон падзей. Вось некалькі характэрных прыкладаў: «Адлютавала зіма, адплакала адлігамі вясна, адспявала птушкамі лета» і надышоў «цьмяны лістападаўскі дзень». Так хораша гаворыцца пра рух часу, пра звыклую змену пораў года, вядомую кожнаму чалавеку, гаворыцца выразна і ёміста, аднак гранічна сцісла, паэтычна. Такая паэтычнасць выразная і ў наступных штрыхах: «Восень прыйшла без дазволу, як цыганка, і адразу раскінула свае стракатыя спадніцы на зжоўклай траве, расселася гаспадыняй, пазвоньваючы залатымі маністамі». Часта пейзажныя штрыхі суадносяцца з пачуццямі, настроем персанажаў, узмацняючы выразнасць іх агульнай абмалёўкі. «Вецер ударыў у твары, і быў ён вільготны, як зрэзаныя на золку кветкі. Ды яшчэ з сасны пасыпаліся дробныя кроплі-слёзы, і ўсмешка сусвету стала трохі сумнай». Адпаведна сумным становіцца і настрой героя, тут чуллівага Сымона Пятровіча.

Гаваркія і трапныя ў Л. Рублеўскай шматлікія параўнанні. Яны звяртаюць на сябе ўвагу не толькі ў пейзажных штрыхах, але і на працягу ўсяго рамана. Пра панылы настрой аднаго з герояў (скульптара Валянціна, таго, што не падманны, а сапраўдны) у скрушлівую для яго хвіліну сказана, што хлопец «сядзеў такі сумны, нібыта зазірнуў ва ўласную магілу». Згушчэнне фарбаў максі мальнае. Але для рамантызаванай стылістыкі рамана Л. Рублеўскай гэта натуральна. Нармальна ўспрымаюцца ў гэтым стылі і наступныя кідкія параўнанні. У гандляркі Дзіны пагляд на саперніцу па каханні да скульптара «быў вастрэйшы ад касінерскага ляза». Вінцэсь Рашчынскі цалуе Вальжыну Рагманаву «вуснамі, гарачымі, як апошняя надзея». «Хрысціна рэзала голасам паветра, як лязом шаблі». У аднаго з дэманічных герояў пагляд чорных вачэй, як «сама нянавісць». Ёсць і «страла, кароткая, нібы апошні ўздых». Арыгінальна гучыць характарыстыка перарывістай размовы двух узаемна насцярожаных персанажаў: «Яна, як рэчка ў афрыканскай саване, якая то перасыхае, то зноў выблісквае». За кідкасцю трапных параўнанняў і агульнай яркасцю пісьма ў рамане «Золата забытых магіл» адчуваецца вопыт працы Л. Рублеўскай у галіне паэзіі. Бывае, што гэткі вопыт ідзе і на шкоду празаічнаму пісьму, калі аўтар збіваецца на сентыментальнае сюсюканне ў эпічным жанры. А Рублеўская такіх збояў не дапускае. Яна тонка адчувае магчымасці слова, ведае, як яго трэба павярнуць, каб дабіцца максімальнай выразнасці. Яе раман «Золата забытых магіл» – цікавая і значная з’ява ў сучаснай беларускай прозе.

2005 г.

АСАБЛІВАСЦІ ТВОРЧАГА САМАВЫЯЎЛЕННЯ Ў ПАЭЗІІ ЛЮДМІЛЫ РУБЛЕЎСКАЙ

Т. П. Хоміч Кандыдат філалагічных навук, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка, г. Мінск, Беларусь

Summary. The processes of artistic myth thinking of a modern Belarussian poetess with many-sided talent Ludmila Rubleuskaya are researched in the article. By means of detailed analysis of lyrical plot and poetics, the author of the article distinguishes the system of images and ideas and the ways of their realization in Rubleuskaya poetic world. Postmodernist space of a new book of verses “The appearance of infanta” (2015) is examined with special attention. Keywords: poetic world; myth; myth thinking; history; modernity; national selfdetermination; image; allusion; game; irony.

Сучасная беларуская пісьменніца Людміла Рублеўская, у творчым актыве якой на сённяшні дзень значнае месца займаюць празаічныя творы (толькі сёлета выйшаў асобнай кнігай раман “Дагератып”, а ў часопісе “Дзеяслоў” (№ 89, 2017) ужо з’явіліся першыя раздзелы новага рамана “Пантофля Мнемазіны”), пачала свой творчы шлях з паэтычных шуканняў. У 1990-м годзе ўбачылі свет дзве першыя кнігі лірыкі – “Адукацыя” і “Крокі па старых лесвіцах”. Наступнымі дасягненнямі ў паэзіі сталі зборнікі “Замак месячнага сяйва” (1992), “Застаюся” (1996), “Балаган” (2000), “Рыцарскія хронікі” (2001), “Над замкавай вежай” (2003). У 2007 годзе пад вокладкай серыі “Беларуская паэзія ХХІ стагоддзя” выйшла кніга вершаў і эсэ “Шыпшына для Пані”, якая аб’яднала лепшыя паэтычныя набыткі Л. Рублеўскай у адно канцэптуальнае цэлае, схаванае за аўтарскім вобразам “сад”. Кожны з дзесяці раздзелаў гэтага зборніка ўяўляе сабой мастакоўскую інтэрпрэтацыю частак вялікага “саду” – быцця чалавека, якое паўстае на старонках кнігі ў розных сваіх іпастасях, прычым у яскравай міфапаэтычнай аправе: “Сад камянёў”, “Сад скрыжавання”, “Сад храма”, “Сад агню” (гэтыя і іншыя назвы раздзелаў). Міф стаў сродкам вытлумачэння навакольнай рэчаіснасці ва ўсёй творчасці Л. Рублеўскай. Паэтычны свет аўтаркі населены вобразамі паганскай, грэчаскай, біблейскай міфалогіі (Плачка, вужыная каралева, Пярун, Вавілонская вежа, Харон, Сфінкс, Гефсіманскі сад, зорка Палын, Эдэм, херувімы, анёлы, інш.), а таксама літаратурнымі персанажамі

7

(шляхціц Завальня, Гамлет, крошка Цахес, Трышчан, інш.), праз якія раскрываецца характар лірычнай гераіні і яе разуменне быцця. Асноўныя матывы і тэмы лірыкі: жыццё і смерць, мастацтва і яго стваральнікі, стасункі паэта з народам, адчужанасць чалавека ва ўмовах абсурднага свету, жыццёвыя выпрабаванні жанчыны, гераічныя і трагічныя лёсы славутых беларусаў, гісторыя і сучаснасць – усё адлюстравана ў працэсе асэнсаванага міфамыслення. Л. Рублеўская не хавае мэтанакіраванасці сваіх творчых пошукаў, падкрэсліваючы, што “толькі тая літаратура ўплывае на чалавека, якая звязана з падсвядомым, з архетыпамі, і сама з’яўляецца міфам” [4, с. 10]. Імкненне пісьменніцы да міфалагізацыі выяўляецца і ў стварэнні паэтычнага вобраза Беларусі. У гэтым плане творчасць Л. Рублеўскай працягвае традыцыі пісьменнікаў пачатку ХХ стагоддзя (Я. Купалы, А. Гаруна, В. Ластоўскага і інш.), а таксама наследуе вопыт У. Караткевіча ва ўменні зацікавіць мінуўшчынай. У вершы “Драздовіч хадзіў па палях тваіх цёмных, Айчына…” вобраз Беларусі паўстае ў шырокіх міфалагічных часава-прасторавых абрысах: Драздовіч хадзіў па палях тваіх цёмных, Айчына, І падалі зоры, і Папараць-кветка палала, І Чорная Плачка, найлепшая ў свеце жанчына, Над ім нахілялася, ціха яго цалавала.

Хадзіў Караткевіч па цёмных палях Беларусі, І з кожнай крыніцы ўсплывала маленькая знічка, І заяц смяяўся, былі туманы як абрусы, І проста па іх каралеўскі скакаў паляўнічы.

Хадзіў Ермаловіч сцяжынкамі цёмнымі краю… [7, с. 42]

У казачнасці гэтых радкоў, у самім іх гучанні, у паўторах праглядваецца думка аб знітаванасці розных гістарычных часоў. Нельга не звярнуць увагу на апошнюю страфу паэтычнага твора, дзе аўтарка ад мінуўшчыны скіроўвае позірк на сучаснасць, сцвярджаючы, што рух часу працягваецца, хоць новыя пакаленні і не гэтак ярка асвятляюць шляхі роднага краю: “Мы ходзім штодня па дарогах абранай краіны. / Мы ходзім, нібыта балотны агеньчык слізгае” [7, с. 42]. Катэгарычнае супрацьпастаўленне “залатога” мінулага і абяздоленай сучаснасці ў паэзіі Л. Рублеўскай наогул адсутнічае, бо вытокі сённяшняга нацыянальнага раўнадушша пісьменніца бачыць і ў самым далёкім часе. У рэцэнзіі на кнігу “Замак месячнага сяйва” А. Бадак слушна адзначыў: “Для Рублеўскай гісторыя гэта боль, яна мільёнамі тоненькіх капіляраў звязана з сённяшнім часам, і па гэтых капілярах у нашы душы – у спадчыну – разам з мужнасцю, памяркоўнасцю нам перадаюцца і нацыянальны нігілізм, і

8

бяспамяцтва” [2, с. 251]. Паэтка асэнсоўвае наступствы адрачэння ад сваіх каранёў у вершы “Могілкі Роса”, дзе выяўлены душэўныя перажыванні лірычнай гераіні, боль і жаль за страчанае народам, бо на могілках Роса ў Вільні, былым цэнтры нацыянальнай культуры, спачывае слаўная і забытая гісторыя беларускіх герояў: Запозна сюды мы прыйшлі на паклон. Заместа магіл – толькі рэха імён… Разбіліся нашы легенды на друз… У кожным каменьчыку – ёсць Беларусь, Ды імі пасыпаны сцежкі даўно Да помнікаў іншых гісторый і сноў. [7, с. 15]

Інтанацыі суму ў грамадзянскай лірыцы Л. Рублеўскай спалучаюцца з публіцыстычнай пафаснасцю, калі ў паэтычных радках гучыць не толькі трывога за будучы лёс Беларусі, але і вера ў трываласць нацыянальнай культуры. У вершы “Наваградскі замак” невясёлы малюнак былых муроў (“Камяні апусцелага замка спаўзаюць з гары”) выклікае не толькі жалобныя пачуцці, але і вялікія спадзяванні на адраджэнне “былых муроў” Бацькаўшчыны: “Сны князёў наваградскіх, я веру, паўстануць калісь / Гэткай явай – якая не снілася тым, хто не верыў. / І муры апусцелага замка пацягнуцца ўвысь, / І за вежу зачэпіць сузор’яў бурштынавы нерат” [7, с. 16]. Адметнае месца ў мастацкім свеце паэткі займае “Балада пра драўлянага Хрыста” – відавочная алюзія на раман У. Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. У вершы ўзнята праблема неразумення нацыяй сваёй самабытнасці, адрачэння ад сваёй культуры. Калі “стары калгасны пастух” сякерай змайстраваў нязграбнага драўлянага Хрыста, то атрымаў адзіную ацэнку ад суайчыннікаў: “Страхоцце адно глядзець…”, у той час як “замежны пан” [7, с. 66] захапіўся аўтэнтычнасцю гэтага твора мастацтва. І колькі годнасці, самасці выявілася ва ўчынку дзеда: ён не спакусіўся на даляры замежніка! Хрыстос, “драўляны, каструбаваты”, “гаротны”, як сама Беларусь, застаецца ў родным краі, “а значыць – будзе жыць Беларусь…” [7, с. 67]. Сярод творчых набыткаў Л. Рублеўскай цэлая галерэя партрэтаў легендарных продкаў, славутых пісьменнікаў, невядомых беларускіх ваяроў. У кнізе “Замак месячнага сяйва” вылучаецца партрэтны баладны цыкл, дзе ў святле драматычных выпрабаванняў лёсу паўстаюць постаці нашых выбітных суайчыннікаў – Рагнеды, Еўфрасінні, Скарыны, Савіча і інш. Рамантычным, гераічным арэолам у паэзіі Л. Рублеўскай ахінуты вобразы Яна Баршчэўскага, Вінцэся Каратынскага, Вінцэнта ДунінаМарцінкевіча, Цёткі, Максіма Багдановіча, Зоські Верас, Сяргея Палуяна і іншых пісьменнікаў, культурных дзеячаў, хто зрабіў неацэнны ўклад у станаўленне і развіццё беларускага слова, культуры. Справядліва заўважыў

9

А. Бельскі: “Хараство рамантычнага ідэалу – вось чым прывабнапрыцягальная паэзія Л. Рублеўскай” [3, с. 18]. Творы пісьменніцы сапраўды напоўнены рамантычнай сімволікай (месяц, двабой, рыцарскія конь і меч, замкі, вежы, келіхі, вэлюмы, мармуровыя анёлкі, свечкі ў крышталёвых кубках і г.д.), а таксама вобразамі рамантычных герояўваяроў, рыцараў, інсургентаў (вершы “Стары інсургент”, “Ноч перад двабоем”, “Два рыцары”, “Рыцар”, “Аблога” і інш.). Часам нават узнікае адчуванне перанасычанасці рамантычным антуражам, асобамі шляхецкага, рыцарскага паходжання. Гэта, відаць, і выклікае адпаведную рэакцыю крытыкаў: “Аўтарская канцэпцыя гісторыі пэўным чынам супярэчыць жывой рэальнасці, эпічныя малюнкі дэманструюць эпізоды, уласцівыя, хутчэй, заходнееўрапейскай гісторыі прыкладна ХV – ХVІ стагоддзяў” [1]. Пісьменніца ж не лічыць падобныя свае творы гістарычнымі і сама задаецца пытаннем: “Хіба ёсць у мінулым адпаведнікі таму свету, які ствараю я? <…> Цяпер я сапраўды пішу пра сябе – у любым гісторыкасімвалічным антуражы” [4, с. 4]. Відавочна, што рамантызаваныя вобразы мінуўшчыны ў лірыцы Л. Рублеўскай – гэта сродак аўтарскага самавыяўлення, раскрыццё “зрухаў душы, якія адбываюцца па сваіх складаных законах, незалежных ад часу і прасторы” [4, с. 5]. У вершы “І нас забудуць непапраўна рана…” паэтка дакладна вызначае рамантызм як аснову сваіх стасункаў з гісторыяй: “Я Памяці служу, як служаць храму. / Між мною і мінуўшчынай – не тло, / А лёгкі дождж і агароджа брамы – / Архангела празрыстае крыло” [7, с. 136]. Прайшоў значны адрэзак часу, перш чым Л. Рублеўская выдала наступны паэтычны зборнік – “З’яўленне інфанты” (2015, серыя “Бібліятэчка часопіса «Дзеяслоў»”). Васьмігадовы прамежак – ад “Шыпшыны” да “Інфанты” – аказаўся больш багатым на празаічныя творы: раманы “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” (2007), “Сутарэнні Ромула” (2010), тэтралогія “Авантуры Пранціша Вырвіча” (2012–2015). Як і ў прозе, так і ў новай паэтычнай кнізе, складзенай з вершаў, што друкаваліся на старонках часопісаў “Маладосць” і “Дзеяслоў” (2008, 2009, 2012 гг.), Л. Рублеўская не збочыла з аднойчы абранага шляху – мастацкае тварэнне нацыянальнага міфа. “Мае зацікаўленасці не змяняюцца, колькі жыву”, – прызнаецца пісьменніца ў адным з інтэрв’ю 2015 года. “Рыцары, дамы, вандроўныя артысты… Уласна кажучы, усё тое, што пішу я, – гэта мой варыянт таго самага нацыянальнага рамантычнага міфа” [5]. Шчырае прызнанне ў пастаянстве падмацоўваецца мастацкім тэкстам, кампазіцыйнай арганізацыяй зборніка “З’яўленне інфанты”. Паэтычныя вобразы з ранніх кніг арганічна пераходзяць у новыя вершы, сцвярджаючы адметны мастакоўскі свет, населены ўсё тымі ж інсургентамі, рыцарамі, ваярамі, нерэалізаванымі паэтамі і паэткамі, самаахвярнымі мастакамі, анёламі, “замкнёнымі”, як

10

ствараецца ўражанне, у замках, апусцелых фальварках, кляштарах, садах, могілках, “уціснутымі” ў муры, брукаванку або асфальт. Паэзія Л. Рублеўскай нязменна вызначаецца смеласцю творчай выдумкі. У новай кнізе асобныя лірычныя сюжэты і вобразы набываюць характар фэнтэзі. З’яўляюцца надзвычайныя героі і разгортваюцца казачныя падзеі: пацучыны кароль помсціцца людзям (“Пацучыны кароль”), ажывае інсургенцкая зброя (“Калядны карнавал”), вядзьмарка кахае цмока (“Госць”), іншы цмок гіне на каралеўскай вежы (“Цмок”), гладыятар, абозны лекар, стары вой з аднайменных вершаў уключаны ў нявызначаную казачную прастору. Кожны з твораў мог бы стаць старонкай ці сюжэтам для асобнага рамана. У паэтычным зборніку вылучаны тры асноўныя раздзелы з характэрнымі назвамі: “Міты”, “Дакументы” (дакументальнасць іх умоўнавобразная), і “Рэаліі”, убачаныя таксама скрозь прызму міфа. Чацвёрты, дадатковы раздзел, у назве якога аўтарка “заігрывае” з інтэрнэтадукаваным чытачом, – “З.Ы. Мемуары”, уяўляе сабой празаічныя замалёўкі, гульню дзіцячых асацыяцый пакалення “homo soveticus”. Гульня як узаемадзеянне з чытачом прысутнічае і ў лірычных творах зборніка. У падтэксце паэтычнай прадмовы да кнігі (“Калі пішуцца вершы…”) гучыць своеасаблівае запрашэнне ўключыцца ў займальны (і адначасова ідэйна значны) пошук “дэталяў” гістарычнага і сучаснага жыцця, якія выходзяць за межы абывацельскай карціны свету: Як інфанта Веласкеса, выйсці за межы карціны. І пабачыць дэталі, не будзе якіх на партрэце. [6, c. 1]

Апеляцыя да вобраза чароўнай інфанты з карціны іспанскага мастака Дыега Веласкеса “Меніны”, безумоўна, невыпадковае. Твор жывапісу вядомы сваімі аптычна-ілюзорнымі магчымасцямі, выклікае адчуванне прысутнасці ўнутры карціны або выхаду яе герояў за межы палатна. Вось так і Л. Рублеўская выпускае ў рэальную прастору сваю міфічнаілюзорную “інфанту”, а чытача запрашае прыгледзецца пільна і ўбачыць незвычайныя “дэталі” ў мінулым і цяперашнім часе: “маленькі сшытак” з вершамі, які хавае ўлашчаны князем прыдворны паэт (“Прыдворны паэт”), “старажытную лютню” гетмана, які, заціскаючы ў сабе талент музыкі, ідзе абараняць свайго караля (“Гетман”), прыхаваныя ў куфэрку “чарнавікі” знакамітай Уршулі, у якіх, пэўна, і ёсць яе сапраўднае аблічча, а не тое агульнавядомае, дзе “напудраны парык. Зацягнуты гарсэт”, дзе “як надмагільны стод, складаецца санет” [6, с. 11] (“Уршуля”). Ці яшчэ “пялёстак Алены Фоурман”, маладой жонкі Рубенса. Заціснутая ў рамкі свайго патрыярхальнага часу, але з унутраным жаданнем тварыць, жанчына пакідае свой “росчырк” на шэдэўры мастака – “пялёстак ружы”

11

[6, с. 24]. Прыгожая і горкая “дэталь”! Яркі міф, што ажыўляе постаці мінулага. У сучаснасць пранікаюць куды менш прыгожыя міфічныя “дэталі”: “мярцвяк ідзе ў метро” [6, с. 51], “тупаюць Галемы калідорамі зімы” [6, с. 65], “Снежная Каралева збірае хлопчыкаў злосных” [6, с. 66], “сняжкамі шпурляе ў шыбы / Харон, захутаны ў вецер” [6, с. 79]. “Халодная” карціна сучаснасці ўскладняецца і азмрочваецца шэрагам алюзій на творы М. Багдановіча (“Страцім-лебедзь” і “Народ, беларускі народ…”), В. Быкава (“Жоўты пясочак”). Як і ў ранейшых вершах, Л. Рублеўская адштурхоўваецца ад “чужога” мастацкага вобраза, каб стварыць індывідуальна-аўтарскі і разам з тым працягнуць ланцужок каштоўных традыцый, закладзеных папярэднікамі. Бадай, як ніколі раней, у зборніку “З’яўленне інфанты” асаблівая ўвага надаецца постаці і мастацка-вобразнаму свету Я. Купалы. Драматычныя сюжэты і матывы купалаўскіх “На Куццю”, “Сон на кургане”, “Паязджан”, “Тутэйшых” пераасэнсоўваюцца і досыць непрыкметна ўваходзяць у паэтычную прастору Л. Рублеўскай, ствараючы змрочны, дэпрэсіўны малюнак рэчаіснасці: А тут – ні абліччаў, ні словаў, ні модлаў, ні мовы. Сюды не заходзяць, тут проста жывуць і канаюць. Прыходзь, называй нас як хочаш, калі заманецца. [6, c. 62–63] (“Тут-2”)

Вобраз “тутэйшага” краю, у якім скразнякамі “выдзьмута ўсё, // ува што заставалася верыць” [6, с. 62], безумоўна, выклікае асацыяцыі з сімволікай купалаўскіх твораў. Заўважна, што трагічны перыяд 1930-х рэпрэсіўных гадоў, які балюча адгукнуўся ў творчым і жыццёвым лёсе Я. Купалы, актыўна ўвайшоў у кола “гістарычных” інтарэсаў пісьменніцы. У Л. Рублеўскай гэта час “расстраляных паэтаў” [6, с. 35], час, які прывёў класіка да “апошняга палёту”, апрануў яго ў “мішуру і пазалоту”. Міфалагізаваны вобраз песняра-пакутніка, душа якога “сніць не вечнасць – Беларусі краявіды”, паўстае ў вершы “Ку-па-ла”: І нічога не дадасца Да апошняга палёту. Што паспеў – то й засталося. Шнар на целе… Медалі ды Бюстаў бронзавых узводы… Вершы, сумныя, як восень… [6, с. 48]

12

Праўда, такое звужэнне кола дасягненняў Купалы здзіўляе, бо яго спадчына – гэта, па сутнасці, нацыянальны свет, увасоблены ў мастацкім слове. Верагодна, паэтка такім чынам узмацняе трагедыйнасць постаці песняра, а яшчэ правакацыйна падкрэслівае абясцэньванне ў сучаснасці творчых урокаў класіка. У кнізе насамрэч шмат правакацыі, іроніі і самаіроніі, горкай, а часам і знішчальнай, калі Л. Рублеўская піша пра народ “пад крыламі буслінымі” [6, с. 73], пра “хому балоцікуса” [6, с. 67], пра дзіўных “балотных людзей” [6, с. 23], якія заўсёды вяртаюцца “моўчкі ў дрыгву” [6, с. 23]. Паэтку хвалюе сучасны стан нацыянальнага самаўсведамлення, дзейснасці народа, за “маскай” смеху і нават “сцёбу” стаіць балючае адчуванне асуджанасці. Іронія і самаіронія часам дапамагаюць зняць гучную пафаснасць асобных паэтычных радкоў. Так, развіваючы скразны і сэнсавазначны ў яе мастацкім свеце матыў саду-быцця, Л. Рублеўская метафарычна дэкларуе: Навошта ў даліну? Мой сад зацвіце на гары, І ў мора лістоты нырнуць аблачыны, як рыбы. І нават калі дзеля гэтага між камянёў Мне прыйдзецца легчы, каб глебаю стаць урадлівай, Хай станецца… [6, с. 71]

Але ў кантэксце ўсяго зборніка такая пафаснасць нівеліруецца. З постмадэрнісцкай “задзірыстасцю”, апярэджваючы крытыкаў, паэтка называе апошні верш зборніка “Замест рэцэнзіі”. У ім пафаснае прызнанне ў служэнні “прыўкраснаму” [6, с. 80] міфу Беларусі замяняе міфалагізаваная іранічная карціна: герой апавяданняў Я. Баршчэўскага, аматар народных легенд і паданняў, пан Завальня прыглядаецца і прыслухоўваецца з неба да “нашых вершаў”, да “горкага плачу” “айчынных менестрэляў” і “ўскрайку <…> ставіць смайлік. / Зрэшты, можа, проста плюнуў з аблачыны” [6, с. 84]. Людміла Рублеўская не столькі адлюстроўвае свет, колькі перасатварае яго міфы. Адсюль – сродкі рэалістычнай паэтыкі і стылістыкі спалучаюцца з рамантычным характарам вобразнасці, алегорыяй і сімволікай. Іронія, прынцыпы гульні, прыхаванае цытаванне, апеляцыя да літаратурнай спадчыны, культуры і гісторыі розных эпох ствараюць посмадэрнісцкую прастору паэзіі Л. Рублеўскай. Яе вершы вызначаюцца філасафічнасцю, якая не пазбаўлена публіцыстычных рысаў, гістарызмам мыслення, смеласцю творчай фантазіі. Інтэлектуальнае і эмацыянальнае ўспрыманне свету ў лірыцы арганічна дапаўняе эпічную думку пісьменніцы.

13

Бібліяграфічны спіс

1. Алейнік, Л. Смак шыпшыны / Л. Алейнік // Літаратура і мастацтва. – 2008. – 1 лют. 2. Бадак, А. Азірнуцца, каб убачыць сябе / А. Бадак // Полымя. – 1993. – № 10. – С. 251–253. 3. Бельскі, А. “Шчасце трывог і маленняў маіх…”: слова пра Людмілу Рублеўскую / А. Бельскі // Роднае слова. – 2005. – № 7. – С. 18–19. 4. З Людмілай Рублеўскай гаворыць Ганна Булыка // Крыніца. – 2000. – № 11–12 (60). – С. 4–16. 5. Людміла Рублеўская: наша літаратура не мае кніжнага рынку (інтэрв’ю “Радыё Sputnik”, 19.11.2015). – Рэжым доступа: https://bel.sputnik.by/culture/20151118/1018512535.html – Дата доступу: 22.10.2017. 6. Рублеўская, Л. З’яўленне інфанты : вершы / Л. Рублеўская. – Мінск : Кнігазбор, 2015. – 112 с. 7. Рублеўская, Л. І. Шыпшына для Пані : вершы і эсэ / Л. І. Рублеўская. – Мінск : Маст. літ., 2007. – 254 с.

Секция 3 АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ

“КАЛІНОЎШЧЫНА” Ў РАННЯЙ ПРОЗЕ У. КАРАТКЕВІЧА І Л. РУБЛЕЎСКАЙ
А.В. Герцык
УА МДПУ ім. І.П.Шамякіна
Аналіз ранняй прозы абодвух аўтараў выяўляе любоў да гісторыі беларускага народа, яго духоўнасці і таленавітасці. У 1952 годзе на беларускай мове напісана апавяданне У. Караткевіча ―Паляшук‖, упершыню апублікаванае на старонках газеты ―Літаратура і мастацтва‖ ў 1987 годе. Яно вяртае нас да часоў разгрому паўстання Каліноўскага напачатку 60-х гадоў ХІХ стагоддзя. Эпіграф, якім пачынаецца твор, падводзіць чытачоў да таго, што аповед пойдзе пра трагічныя і драматычныя лѐсы ўдзельнікаў паўстання. Пачатак апавядання ―Паляшук‖ уражвае эмацыйнасцю і напружанасцю аўтарскага аповеду: ―Край дагараў, і разам з тым выпаўзала на свет тое, што раней старанна хавалі: здрада, падлога і мярзотны жах. Усе падонкі людства пачалі сваю мышыную вазню ля гожага нават зараз трупа Паўстання. Махровымі кветкамі ўзраслі лжывыя даносы, шантаж, правакацыя. Спуджаныя бюргеры выкладвалі з кішэняў столькі грошай, сколькі жадаў агаворшчык, абы толькі потым, пры вобыску, не знайшлі дзесьці ў доме альбо ў адрыне падкінутай зброі‖ [1, с. 72]. Пісьменнікам досыць умела спалучаюцца розныя стылі: вайсковы загад і эмацыйная характарыстыка здраднікаў, рамантычна ўзвышаны вобраз Паўстання суседнічае с людской мярзотай і супрацьстаіць ѐй. Рух сюжэту вызначаецца супрацьстаяннем капітана Румянцава і палешука, імя якога не называецца, відаць свядома і падкрэслена такім чынам тыповасць вобраза. Румянцаў падцягнуты, вопытны вайсковец, але яго душа не знаходзіць спакою, бо яе раз’ядае знутры асэнсаванне таго, што робіцца не тое, што трэба. Паляшук паказаны такім, які ѐн ѐсць: бедны, у простым адзенні, непрыгожы і знясілены, але ўнутрана моцны і непахісны: ―Ён быў данельга брудны, з амаль бязвусым тварам, і таму цяжка было станоўча сказаць, стары ѐн ці малады. Нізенькі, у нязменных поршнях і кажуху, з голаю галавою, ѐн стаяў перад афіцэрамі, шчыльна сціснуўшы сківіцы. Выцягнутая з-за паяса сякера і старая стрэльба, а таксама вагніва і крамень у скураной торбачцы былі ўлікамі‖ [1, c. 72–73]. Але у сваю апошнюю хвіліну ѐн робіцца нібыта вышэйшы ростам: яго выпрамляе вялікая ідэя свабоды, якая прагучала ў яго апошніх словах: ―Гэта я падпаліў, – сказаў ѐн. – Вы мяне заб’яце, але я сваѐ імя перадаў іншаму, і ѐн вас таксама падпаліць і заб’е, бо кроў бедных людзей… І вы МГПУ им. И.П.Шамякина
97

прыйшлі ў гэты лес, не паклаўшы хлеба на пень, і ѐн вас не выпусціць адсюль. Вы тут памраце, бо вы кепскія людзі, і я вас сапсаваў‖ [1, с. 76]. І побач з гэтай сцэнай у апавяданні змешчаны не менш драматычны эпізлд, калі з’яўляецца жонка палешука з дзецьмі. Яе партрэт выпісаны таксама падкрэслена рэалістычна, ѐн арганічна перагукваецца з партрэтам яе мужа: ―…ля самай дарогі стаяла нейкая жанчына ў лахманах, са змрочным тварам, падобным на твар заморанай разумнай жывѐліны. Двое дробных дзяцей трымаліся за яе падол, трэці вісеў у нейкім лянтуху за плячыма. У яе былі сурова нахмураныя бровы і глыбока праваленыя вочы, якія глядзелі некуды ў бок паляны‖ [1, с. 175]. Кожная с мастацкіх дэталяў вельмі красамоўная, усе разам падкрэсліваюць драматызм становішча жанчыны, якая толькі што стала ўдавой. Раптам і Румянцаў, і Ратч, якія прычыніліся да расстрэлу ні ў чым не павіннага чалавека, пачулі яе лямант-вой. Плач жанчыны так падаецца пісьменнікам, што ўзнікае адчуванне роспачнага смутку-жалобы самой зямлі. Апавяданне ―Паляшук‖ – гэта, як нам бачыцца, першая мастацкая апрабацыя тых ідэй і вобразаў, якія складуць аснову канцэптуальнай сутнасці, якой вызначаецца пралог да рамана ―Нельга забыць‖. І хоць асноўная ўвага аўтара скіравана на трагедыю сялянства, якое традыцыйнай гістарычнай навукай лічылася асноўнай рухаючай сілай паўстання, аднак выклікаюць пэўную цікавасць і вобразы афіцэраў рускай арміі, якія кіравалі карнымі акцыямі на мяцежных ускраінах расійскай імперыі. Асабліва вобраз Ратча. Па нараджэнні ѐн ліцвін, шляхціц, а па адукацыі і запатрабаваннях – бліжэй да расійскай культуры. Гэтая супярэчнасць этнічнага і культурнага вызначае сутнасць яго паводзін. Ён разумее гэтага непісьменнага палешука лепш за астатніх сваіх саслужыўцаў; Ратч адчувае тое, што яны не ў стане адчуць: ―Ратчу падабаўся гэты дзікун, нягледзячы на тое, што гэта была жывѐла, тупая і знікаючая з кожным пакаленнем. Бачная была ў гэтай жывѐле нязломнасць. Калі паляшук глядзеў на пушчу – Ратчу здавалася, што гэта арол, пасаджаны ў клетку, пазірае на высокія, залітыя сонцам горы. Там шмат часу трымаецца святло, а тут, па лагчынах, ужо ляжыць цемра і імгла, і ніколі ўжо не прашумець яму на верхавінах магутнымі сваімі скрыдламі. Ратч любіў селяніна сваіх беларускіх абшараў, пакорнага, рэлігійнага, набітага забабонамі да мазга касцей і, разам з тым, моцнага, вытрымлівага‖ [1, с. 74]. Пісьменнік падводзіць чытача да разумення традыцыі быцця беларускай шляхты, што аказалася на дзяржаўнай службе ў статусе расійскага вайсковага чыноўніка. У пралогу да рамана ―Нельга забыць‖ вобразы Сорава і ПораЛеановіча шмат у чым нагадваюць афіцэраў з апавядання ―Паляшук‖. Пры гэтым на новым канцэптуальна-эстэтычным узроўні выяўляецца прысутнасць беларускай шляхты ў гісторыі паўстання 1863 года. Праз некалькі дзесяцігоддзяў і Людміла Рублеўская ў сваіх ―Шляхецкіх апавяданнях‖ таксама звяртаецца да гісторыі паўстання 1863 МГПУ им. И.П.Шамякина
98

года. На пачатку апавядання ―Слова гонару‖ яна малюе партрэт стомленага маладога шляхціца Андруся, які хаваецца ад жандараў, што ідуць па ягоных слядах: ―Пачыналіся цѐмныя лістападаўскія ночы – бяззорныя , чорныя, быццам сама безнадзейнасць, перавітая жалобнымі стужкамі смугі. Андрусь слабеў. Кожны крок даваўся з цяжкасцю – усѐ-ткі застудзіўся тады, у халоднай, засыпанай срэбнай восеньскай расой лагчыне. Коні жандараў тупаталі наверсе, на ўзгорку, і нельга было нават паварушыцца, каб адчуць знямелае ад холаду цела – нібыта яно само ўжо з туману і мокрай зямлі‖ [2, с. 321]. Як і ў ранняга У. Караткевіча, у апавяданні яго паслядоўніцы адчувальны той жа трагедыйны пафас: прырода прымае на сябе жалобную адзнаку безнадзейнасці, марнасці спадзяванняў персанажа на магчымае ўратаванне. Толькі як творца Л. Рублеўская прадстаўляе іншы час. Быў вопыт У. Караткевіча, былі новыя матэрыялы (архіўна-дакументальныя, навуковыя) наконт гісторыі паўстання і лѐсу паўстанцаў. І найперш лѐсу і ролі ў паўстанні беларускай шляхты. Невыпадкова герой яе апавядання – малады шляхціц. Ці не следам за Караткевічам яна надзяляе і адпаведным іменем – Андрусь. У творах яе літаратурнага папярэдніка часта сустрэнем імя Андрэй: у ―Дзікім паляванні караля Стаха‖ – гэта Андрэй Беларэцкі і Андрэй Свеціловіч, у рамане ―Нельга забыць‖ – Андрэй Грынкевіч. Зазначым, што пры некаторым знешнім падабенстве у Л. Рублеўскай адчуваецца свой падыход да той гістарычнай эпохі. Сюжэт, у прыватнасці, набывае камерны характар, галоўнай робіцца гісторыя няўдалага кахання Андруся і Анэлі, якая ахвяравала сваім шчасцем, каб выратаваць жыццѐ каханага. Рэалізм мастацкіх дэталяў, лаканічная манера аповеду, уласцівая для караткевічаўскага твора, у Л. Рублеўскай набывае іншы характар: публіцыстычныя адступленні ў тэксце‖Слова гонару‖ вытрыманы ў прыгожым, умоўна-кніжным стылі: ―Гэта здарылася якраз два гады таму. Магічнае слова ―воля‖ яднала людзей, і перамога, здавалася, вось-вось спусціцца да іх па срэбных аблачынках, і пратрубіць у залатую трубу, і ўзмахне празрыстымі крыламі над іхняй зямлѐй, назаўжды вольнай‖ [2, с. 323]. Калі ў Караткевіча ворагі палешука намаляваны мярзотнымі нягоднікамі, то Валянцін і Андрусь не саступаюць адзін аднаму, расіянін таксама трымае слова гонару, як і Андрусь – вернасць паўстанню. Самае складанае становішча, безумоўна, у Анэлі, якая больш абвострана ў параўнанні з мужчынамі ўспрымае падзеі. Не трэба забывацца, што Л. Рублеўская – сама жанчына, таму і надала сваѐ, жаночае, бачанне маральнай калізіі апавядання. У. Караткевіч таксама спалучыў тэму кахання і барацьбы супраць расійскага самаўладдзя ў апавяданні ―Кніганошы‖. Расійскія рэвалюцыянеры-дэмакраты карыстаюцца пракламацыямі і літаратурай, якую выдаюць за мяжой, а праз мяжу яе носяць кантрабандыстыкніганошы. Пісьменнік у экспазіцыйнай частцы апавядання з іроніяй МГПУ им. И.П.Шамякина
99

малюе грамадска-палітычную сітуацыю пасля забойства Аляксандра ІІ: ―Бо нейкія людзі, у парыве сыноўскай удзячнасці, кінулі дзве бомбы ў цара-вызваліцеля і разнеслі яго ў шматкі. Гэта было нечувана і супраціўна Богу. Таму забойцаў павесілі, а на месцы замаху пабудавалі храм з чырвонага граніту. Але нішто не змянілася. Пакутнік спачываў у Бозе, або ў фамільнай царскай магільні, а змусіцелі баламуцілі і падбухторвалі людзей. І вось таму пагранічнай варце даводзілася мала спаць: з-за мяжы насілі крамолу – літоўскую, рускую, польскую, а за апошні час – як невыразна казалі пагудкі – яшчэ і нейкую мясцовую, тутэйшую‖ [1, с. 261]. Апошня фраза датычыцца першых спроб выдання кніжак на роднай, беларускай, мове. Галоўных герояў два: абруселы немец Фердзі Вольке і прапаршчык Алег Буткевіч, беларус, сын эканома з невялікага маѐнтка, які марыць пра подзвігі і славу, а яшчэ і пра каханне: ―Значыць – подзвіг і каханне. Другую частку свае жыццѐвае праграмы прапаршчык нядаўна пачаў выконваць: выпадкова сустрэў на местачковым кірмашы сялянскую дзяўчыну і вось ужо восьмы раз хадзіў за сем вѐрст у мястэчка, каб убачыць яе. Імя ў яе было цудоўнае – Гануся, ды і ўся яна як найлепш падыходзіла для будучай рамантычнай гісторыі: сінявокая, ціхая, сціплая, але ў кожным руху стрыманая сіла. А пра хаду і казаць не трэба. Дзіва, а не хада! Лебедзь плыве, а не дзяўчына ідзе! Словам, у гэтым сэнсе Буткевіч быў цалкам давольны сабою‖ [1, с. 264]. Душа Алега поўніцца рамантычнымі марамі, але жыццѐ хутка не пакідае ад іх нічога: у сакрэце пагранічнікі застрэлілі спачатку брата, а потым і бацьку Ганусі. І толькі пасля гэтага яна прызналася, што з’яўляецца дачкой славутага кантрабандыста Карча, а потым праклінае юнака: ― – Ён не ведаў, – сказала яна. – Дык ведай: і татка… і брат… мае… Думаеш – не плакала, дык і не мае. Гонару многа яшчэ перад вамі плакаць. Нашы гэта ведаюць. <…> – Ідзі адсюль. Духу каб твайго не было‖ [1, с. 275]. Буткевіч знаходзіць у сабе сілы, каб адмовіцца ад мар пра вайсковую славу і подзвігі. Цаной маральных пакут ѐн знаходзіць сваѐ месца ў жыцці: ―Заўтра я падам у адстаўку, Вольке. І вы падтрымаеце мяне. І няхай суд, а я з’еду з кардона зараз, цяпер‖ [1, с. 275]. Падобная ж сітуацыя разгорнута ў апавяданні Л. Рублеўскай ―Цені забытага карнавалу‖. Наста і Стась пакахалі адно аднаго, але яны нічога не ведаюць пра мінулае. Справа ў тым, што бацька Стася ўзначальваў карны атрад, які вынішчаў паўстанцаў і іх памочнікаў, ад яго пацярпелі пан Міхал і Магда Карвары, бацькі Насты. Мінула дваццаць гадоў, дзеці падраслі, і здарылася непазбежнае: яны сказалі адно аднаму пра свае пачуцці. Здаецца, што ―шчасце так блізка, так магчыма‖, але мінулае ўварвалася ў гэту ідылію і літаральна праз хвіліну страшная праўда паўстала перад імі. Міхал Карвар схільны ўсѐ дараваць, але Магда, яго жонка, дараваць не хоча нікому і нічога: ―Дараваць і забываць – гэта мы, беларусы, умеем. Ты МГПУ им. И.П.Шамякина
100

ўжо забыўся, што Залессе належала тваім продкам на працягу пяці стагоддзяў? Ты забыўся, што трыццаць сем’яў з Залесся панам палкоўнікам, цяперашнім гаспадаром, былі высланыя ў Сібір, за дапамогу бунтаўшчыкам – былым іхнім панам? А мужчыны перад гэтым пакаштавалі бізуна. І ніхто з сасланых не вярнуўся. А цяпер на грошы, сабраныя з палескіх сялян, вучыцца гэты высакародны паніч. Які таксама збіраецца сялян вызваляць… Няхай бы вызваліў хоць аднаго з тых, сасланых ягоным бацькам! <…> І ты дапусціш, каб твая дачка, а ў мяне ѐсць такія падазрэнні, пакахала сына падлюгі і ката, чалавека, які колісь гнаіў цябе ў каменным лѐху і загадваў карміць сялѐдкай і не даваць вады, каб змусіць прадаць братоў? А табе было ўсяго васямнаццаць, і яны не мелі ніякіх доказаў, што ты быў інсургентам… І калі я дабілася спаткання, ты быў увесь спухлы і скусаны пацукамі і вошамі і не мог трымацца на нагах… А калі цябе пацягнулі назад, я бачыла, як гэты… чалавек… ударыў цябе па твары, напярэдні надзеўшы скураную пальчатку. Як быццам выконваў непрыемную, але карысную і патрэбную працу. Я не магу гэтага забыць, Міхал…‖ [2, с. 376]. І калі ў апавяданні Караткевіча Алег Буткевіч знайшоў у сабе сілы перажыць эмацыйны катарсіс і вярнуцца да свайго народа, да сваіх братоў, то Стась такога выйсця знайсці не здолеў і таму скончыў жыццѐ самагубствам. Юнак з апавядання Л. Рублеўскай мусіць таксама беларус, бо імя ―Стась‖ (Станіслаў) не расійскае. Апроч таго, носьбіткай родавай памяці ў пісьменніцы з’яўляецца жанчына, маці, Магда Карвар, тады як Міхал здольны дараваць свайму ворагу мінулае і не супраць кахання Насты і Стася. Ёсць і яшчэ адзін аспект, які яднае абодва апавяданні, – гэта матыў кахання дзяцей, чые бацькі з’яўляюцца ворагамі. Гэты матыў прадстаўлены ў сусветнай літаратуры трагічнымі вобразамі Рамэа і Джульеты з аднайменнай трагедыі У. Шэкспіра, а таксама вобразамі Агнесы і Атакара з трагедыі Генрыха фон Кляйста ―Сям’я Шрофенштэйн‖. Гэта яшчэ адзін доказ таго, што беларускае прыгожае пісьменства паспяхова развіваецца ў рэчышчы сусветнай мастацкай культуры, а творчасць У. Караткевіча і яго паслядоўнікаў – выдатны доказ таго, што наша літаратура, мастацтва даўно пазначана не толькі праявамі тутэйшасці (праява нацыянальнай адметнасці), але і таленавітым узбагачэннем сусветнай літаратурнай традыцыі. Спіс асноўных крыніц 1. Караткевіч, У. Поўны збор твораў у 8-мі тамах / У. Караткевіч. – Мінск: Маст. літ., 1988. – Т. 3: Проза. – 512 с. 2. Рублеўская, Л.І. Ночы на Плябанскіх млынах: рам

Марына Весялуха

5 прычын пасябраваць з Вырвічам і Лёднікам

Пагадзіцеся, героі, пра якіх ідзе гаворка не ў адной кнізе, а ў цэлым цыкле раманаў, становяцца чытачу ня проста добрымі знаёмцамі, але ​сапраўднымі сябрамі. Цягам многіх соцень старонак мы назіраем за імі, перажываем з-за няўдач, радуемся ў моманты шчасьця, спрабуем знайсьці выйсьце са складаных жыцьцёвых сытуацый. Мы чакаем зьяўленьня новых гісторый з любімымі пэрсанажамі і спрабуем прадбачыць, як складзецца іх далейшы лёс. Вось і героі трылёгіі Людмілы Рублеўскай Пранціш Вырвіч і Баўтрамей Лёднік для многіх беларускіх чытачоў ужо сталі сапраўднымі сябрамі. Спадзяюся, што яны палюбяцца і тым, хто толькі зьбіраецца пазнаёміцца з гэтым цыклем кніг. І на гэта я магу прывесьці як мінімум 5 прычын.

1. Яны заўсёды знаходзяцца ў руху

Калі вам падабаюцца гістарычныя кнігі, дзе расповед вядзецца спакойна, нясьпешна, а героі ледзь-ледзь варушацца і вядуць доўгія філязофскія размовы, то кнігі пра Вырвіча і Лёдніка дакладна не для вас. Сама аўтарка справядліва вызначае жанр сваіх кніг, як «раманы прыгодніцкія і фантасмагарычныя», таму можна быць упэўненымі, што на старонках гэтых выданьняў і, адпаведна, у лёсах герояў можа адбыцца што заўгодна. Так, у першай кнізе трылёгіі Вырвіча і Лёдніка чакае зьняволеньне ў Слуцкім замку, падарожжа па полацкіх лябірынтах у пошуках таямніча зьніклай бібліятэкі Сафійскага сабору і чароўнай рамфэі. У другім рамане яны выпраўляюцца ў вялікае падарожжа з Вільні ў Лёндан, разгадваюць таямніцы васковай лялькі Пандоры і загадкавага англійскага доктара Дзі. Пранцішу даводзіцца змагацца з цмокам у польскім Дракошчыне, а Бутрыму — трываць самыя цяжкія цялесныя пакуты ў абдымках сьвятога Тамаша, удзельнічаць у забароненых баях у Лёндане, а таксама лячыць страшныя хваробы. Шляхі жыцьця нашых герояў на гэтым не заканчваюцца. У апошняй кнізе трылёгіі Лёднік трапляе ў турму, мае аўдыенцыю у расійскай імпэратрыцы Кацярыны і разам з Антоні Тызэнгаўзам плянуе стварыць мэдычную акадэмію. Вырвіч жа становіцца артыстам цырку і знаходзіць сапраўднае каханьне. І гэта толькі частка прыгодаў нашых герояў. Хапіла б на некалькі жыцьцяў, кожнае зь якіх нельга было б назваць сумным.

2. Яны жывуць у XVIII стагодзьдзі

Я чула нараканьні прафэсійных гісторыкаў на тое, што ў трылёгіі аўтарка мала ўвагі зьвяртае на гістарычных постацей, якіх сама ж уводзіць у кнігі, іх характары вымалёўвае контурна і недастаткова падрабязна апісвае гістарычны кантэкст падзей. Мне ж падаецца, што гэта ня мінусы раманаў, а наадварот — вялікія плюсы. Пасьля знаёмства з мастацкімі тэкстамі чытачу не патрэбна быць гатовым здаць унівэрсытэцкі іспыт па гісторыі Беларусі XVIII стагодзьдзя, але ён мусіць ведаць прынамсі некаторыя характэрныя рысы эпохі, адчуваць дух гэтага часу. Думаецца, менавіта з гэтай задачай Людміла Рублеўская справілася выдатна. Старонкі кніг пераносяць нас у час, калі бясстрашных навукоўцаў (такіх, як доктар Баўтрамей Лёднік) ужо вабяць адкрыцьці эпохі Асьветніцтва, але ў галовах простых людзей усё яшчэ трывала гняздуюцца рэлігійныя забабоны Сярэднявечча^; калі ў палітычныя інтрыгі выпадкова можа быць уцягнуты любы грамадзянін краіны, а матэрыяльныя каштоўнасьці і дзяржаўныя таямніцы цэняцца больш, чым чалавечае жыцьцё. Вачыма Пранціша Вырвіча мы бачым сыстэму навучаньня ў краіне, разам зь ім вучымся пісаць вершы, марым стаць вайскоўцам у прыгожым мундзіры. Разам зь Лёднікам — лечым складаныя хваробы травамі і гатуем мазі паводле адметных рэцэптаў, разважаем пра неабходнасьць удасканаленьня унівэрсытэцкай навукі. Развагі пра шляхетнасьць, складанасьці вядзеньня хатняй гаспадаркі, погляды і вераваньні, разважаньні пра шлюб, здраду — усё ёсьць у трылёгіі. Ці ня гэта патрэбна чытачу больш, чым мноства гісторыка-палітычных дэталяў?

3. Яны кахаюць і цэняць сваіх жанчын

Галівудзкае правіла пабудовы сюжэта сьцьвярджае: калі герой праз складаныя выпрабаваньні і пакуты знаходзіць сябе — тое, што ён раней вельмі моцна хацеў атрымаць, даецца яму як нечаканы падарунак лёсу. Працуе гэтая заканамернасьць і ў кнігах пра Вырвіча і Лёдніка. І калі Баўтрамей знайшоў сваё каханьне яшчэ напрыканцы першага раману трылёгіі (дакладней, не знайшоў, а вярнуўся да яго), то Пранціш шукае тую, хто стане яго нарачонай, цягам усіх трох кніг (тут таксама разуменьне і прыняцьце сябе дазваляюць герою зрабіць лёсавызначальны выбар). Спадарожніцы галоўных герояў — таксама вельмі яркія і адметныя асобы. Лекарка, выдатная гаспадыня Саламея дзеля каханьня і спакойнага жыцьця здольная вытрываць нават самыя складаныя выпрабаваньні і дараваць мужу здраду. Шляхетная і вытанчаная Паланэя здатная рушыць у самае цяжкое і далёкае падарожжа ў мужчынскай вопратцы, а потым з галавой кінуцца ў вір прыгодаў разам з каханым. Сьціплая Ганулька можа гадамі чакаць увагі каханага. Артыстычная і чароўная Раіна ўмее танцаваць на вуглях, страляць з пісталета, скакаць зь вялікай вышыні, а таксама, не разважаючы, здольная пабегчы насустрач свайму каханьню. Дарэчы, у апошняй кнізе трылёгіі аўтарка падкрэсьлівае паступовую зьмену стаўленьня да жанчын у грамадзтве. Сваю жонку Саламею Баўтрамей Лёднік жадае бачыць загадчыкам аддзяленьня будучай мэдычнай акадэміі, а Вырвіч ня супраць таго, каб і пасьля шлюбу яго жонка працягвала працаваць.

4. Яны сапраўды сябруюць

Калі вельмі танна набываеш прыгоннага прафэсара, які пазбавіўся волі з-за вялікіх грашовых укладаньняў у працэс вынаходніцтва філязофскага каменя, вельмі складана прадбачыць, як будуць разьвівацца вашы адносіны. Варожасьць? Нянавісьць? Страх? Магчыма. Дарэчы, Вырвіч зь Лёднікам менавіта так і сустрэліся ў самым пачатку першай кнігі. Чытач мае прыемнасьць назіраць, як цягам трох раманаў цыклу зухаваты і крыху фанабэрысты бедны шляхціц Вырвіч пад уплывам свайго ж падуладнага прафэсара Лёдніка становіцца добрым (а час ад часу і ня надта добрым) студэнтам, потым вайскоўцам, паэтам, выдатным мужам. Заўважаць, як цяплее сэрца строгага доктара, а яго патрабавальнасьць і прынцыповасьць час ад часу зьмяняюцца проста братэрскім ці нават бацькоўскім клопатам за маладзейшага таварыша. А колькі выпрабаваньняў яны прайшлі разам! Колькі прыгодаў перажылі! І ўвесь гэты час заставаліся вернымі свайму сяброўству, падтрымлівалі адзін аднаго. Дарэчы, менавіта пільны Лёднік дапамог Вырвічу зразумець сябе, знайсьці сваё вялікае каханьне, а гарачы і нястрыманы Вырвіч паспрыяў таму, што сэрца Баўтрамея стала крыху менш ледзяным.

5. Яны жывыя і вераць у happy end

Як правіла, галоўныя героі не паміраюць, а калі ўсё ж паміраюць, то хутка расповед скончыцца. Адметна, што ў трылёгіі пра Вырвіча і Лёдніка, знаходзячыся ў самых складаных становішчах, балянсуючы на мяжы жыцьця і сьмерці, сябры заўсёды застаюцца жывыя. Хворыя, слабыя, але жывыя. Атрымліваецца так, што аўтарка ня надта шмат распавядае пра шчасьлівыя падзеі ў іх жыцьці, калі ўсё ціха, спакойна. Маўляў, што казаць, усё і так добра. Але калі гаворка заходзіць пра вырашэньне важнага дзяржаўнага пытаньня: перадачу таемнага ліста, папярэджаньне студэнцкай змовы супраць улад ці пошукі вялікіх каштоўнасьцяў, то Вырвіч і Лёднік трапляюць у самы эпіцэнтар падзей. Важна, што яны вераць у посьпех, не губляюцца ў складаных становішчах і з уменьнем выкарыстоўваюць усё тое, чаму навучыліся ў часы зацішша. Кожная з трох кніг цыкла мае шчасьлівы фінал, але гэты happy end, так бы мовіць, прамежкавы: мы ведаем, што ёсьць яшчэ адзін раман, а значыць будуць і новыя прыгоды. Застаецца спадзявацца, што і шчасьлівае зацішша апошняй кнігі — таксама прамежкавае, што аўтарка не пакіне сваіх герояў і распавядзе нам пра іх новыя гісторыі ў наступных кнігах. Магчыма, мы выправімся ў францускі Ліён разам зь Лёднікам, дзе будзем спасьцігаць асновы стварэньня мэдычных унівэрсытэтаў? А можа, застанемся з Саламэяй у Полацку і будзем гадаваць маленькую Сафію? Ці пабачым сцэны сямейнага жыцьця Вырвіча і разьдзелім хвіліны яго паэтычнага посьпеху? Час пакажа, а пакуль нас чакае шчасьлівае зацішша… Ці толькі першае знаёмства з Вырвічам і Лёднікам.
Рак Марыя
ПОШУКІ «АLBARUTHENIA»: УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ – ЛЮДМІЛА РУБЛЕЎСКАЯ

Праблема засваення і асэнсавання гісторыі мастацкай літаратурай заўсёды адыгрывала важную ролю і станавілася яшчэ больш актуальнай у пераломныя моманты развіцця грамадства. Працэс рэцэпцыі і рэканструкцыі слоўным мастацтвам падзей «сівой даўніны» характарызуецца актыўным выкарыстаннем шырокага дыяпазону літаратурных жанраў і мастацкіх сродкаў. Пісьменнікі не проста ўзнаўляюць падзеі мінулага, але ствараюць шырокапанарамнае палатно нацыянальнай гісторыі, адраджаючы такім чынам культуру і мінуўшчыну Беларусі. Мастацкая інтэрпрэтацыя гісторыі, як вядома, істотна ўплывае на фарміраванне жыццёвай пазіцыі рэцыпіента, на засваенне ім традыцый духоўнай спадчыны, дазваляе ў вобразнай форме выявіць уклад канкрэтнай гістарычнай асобы ў працэс станаўлення генетычнага коду нацыі. Так, А. Талстой, характарызуючы спецыфіку ўвасаблення гістарычных падзей у літаратурнай творчасці адзначаў: «У кожным мастацкім творы – у тым ліку і ў гістарычным рамане, у гістарычнай аповесці – мы цэнім перш за ўсё фантазію аўтара, які ўзнаўляе па абрыўках дакументаў, што дайшлі да нас, жывую карціну эпохі і асэнсоўвае гэту эпоху» [2, с. 154]. Лепшыя набыткі беларускай гістарычнай літаратуры сталі духоўным і культурным скарбам нацыі, які патрабуе не проста захавання, але далейшага навуковага вывучэння з улікам апошніх дасягненняў літаратуразнаўства. Гуманістычны патэнцыял твораў пра мінулае значна паглыбляе грамадскую і індывідуальную свядомасць, садзейнічае выхаванню нацыянальнага самаадчування і патрыятызму. Уладзімір Караткевіч усёй сваёй творчасцю імкнуўся знайсці крыніцу духоўнай і ментальнай годнасці беларускай нацыі, звяртаючыся да асэнсавання розных гістарычных падзей і пераломных момантаў у беларускай гісторыі. Там, у мінуўшчыне пісьменнік бачыў код «Аlbaruthenia» і крыніцу духоўнай мужнасці і нацыянальнай самабытнасці беларусаў. Так, нечакана ўзнёсла называлі землі нашай краіны ў Сярэднявеччы: «Назва “Белая Русь” упершыню згадана ў ананімным лацінамоўным рукапісе другой палова ХІІІ ст. <…> Праз стагоддзе “Белую Русь” неаднаразова згадваў у вершах паўднёванямецкі паэт Пётр Зухэнвірт. У паведамленні польскага храніста Яна Чарнкоўскага (1300–1387) за 1382 г. гэтая назва ўпершыню звязана з канкрэтным горадам: літоўскі князь Кейстут, паланіўшы Ягайлу, загадаў пасадзіць яго разам з маці ў “castro Albae Russiae, Polock dicto”.

Гэтыя лацінамоўныя тэксты і з’яўляюцца самымі раннімі крыніцамі, у якіх сустракаецца першапачатковая форма цяперашняй назвы Беларусі» [1, с. 9], латынь была мовай адукаваных еўрапейцаў Сярэднявечча, таму на пацёртых ад часу картах замест назвы Беларусь можна ўбачыць Аlbaruthenia. Код «Аlbaruthenia» У. Караткевіч бачыў менавіта ў лёсе беларускага народа, гістарычных старонках барацьбы беларусаў за свабоду, за маральнае, а не толькі фізічнае разняволенне, а каб разгадаць яго, «імкнуўся да стварэння ўніверсальнага гістарычна-рамантычнага жанру, дзе на роўных уладараць канкрэтны факт і мастацкая выдумка» [4, с. 24]. І прытчамі, і легендамі, і мастацкімі летапісамі, і містыфікацыямі-ўтопіямі сталі гістарычныя творы У. Караткевіча, а сам пісьменнік неаднаразова адзначаў: «У падзеях мінулага,– нашы карані. А дрэва без карэння не можа ні існаваць, ні тым больш прыносіць плады» («Літаратура і мастацтва», 21 ліпеня 1967 г.). Мастацкаму ўвасабленню гістарычных падзей У. Караткевіч прысвяціў раманы «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», пралог да рамана «Нельга забыць», аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» і інш. Са старонак гэтых твораў паўстае шырокая галерэя змагароў за народнае шчасце, прарокаў, інтэлігентаў, рыцараў, лёсы якіх неадрыўныя ад гістарычных падзей і абумоўлены імі. Пісьменнік не толькі ўзнаўляў карціны жыцця сярэднявечча і пазнейшага часу, але і асэнсоўваў гістарычны працэс, імкнуўся спасцігнуць таямніцы чалавечага быцця. Раман «Каласы пад сярпом тваім» з’яўляецца ў многім выніковым творам пісьменніка, роздумам пра родны край і народ, іх далейшы лёс. У ім выявілася яго шчырая любоў да мінулага, імкненне паказаць гісторыю сапраўдную, а не сфальсіфікаваную афіцыйнай гістарыяграфіяй, тыя старонкі яе, што засведчылі няскоранасць беларускага народа і яго вернасць ідэалам свабоды. Крыніцы беларускасці, духоўнай моцы чалавека У. Караткевіч бачыў найперш у сям’і, у выхаванні, заснаваным на ўшанаванні памяці пра слаўных продкаў. Пісьменнік з гэтай мэты выкарыстоўваў вобразы-сімвалы коласа і зерня, дрэва і галін як спосабы раскрыцця сувязі паміж мінулым і будучым. У. Караткевіч таксама адлюстроўвае выключную ролю адукацыі і самаадукацыі для фарміравання грамадзянскасці, нездарма Алесь Загорскі навучаецца спачатку ў Віленскай гімназіі, а пасля – у Пецярбургскім універсітэце. Варта адзначыць, што навучанне, якое кардынальным чынам адрознівалася ад сямейнага выхавання Загорскіх, не выклікае ў героя поўнага прымання. РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ
Л. Рублеўская стала годнай пераемніцай і паслядоўніцай традыцый У. Караткевіча, якая не толькі рамантызуе беларускую мінуўшчыну, але і імкнецца запаланіць чытача «скарбамі» і тайнамі нацыянальнай гісторыі, што ў пісьменніцы выдатна атрымліваецца, бо менавіта ў яе творчасці ў сканцэнтраваным выглядзе ўвасоблена «вытанчаная самота найноўшай беларускай літаратуры па гонары і годнасці сапраўднай беларушчыны як квінтэсэнцыі нацыянальнага быцця» [3, с. 1062]. Раман «Сутарэнні Ромула» (2009–2010) прысвечаны асэнсаванню тэмы сталінскіх рэпрэсій, цікавасць да мастацкай рэканструкцыі якой у Л. Рублеўскай «разгортваецца ў паўнавартаснае мастацкае даследаванне. Яго плёнам становіцца мастацкая гісторыя выжывання самой нацыянальнай ідэі і беларушчыны як яе «ўрэчаўлення» падчас рэпрэсій 1920–1930-х гадоў» [3, с. 1079]. Раман Л. Рублеўскай можна ў пэўнай ступені далучыць да твораў постмадэрнісцкай літаратуры, гэта «раман-лабірынт, тэкст-сутарэнні, адметнасць жанравай структуры якога не вытлумачаецца праз “калажавае” счапленне разнастайных элементаў. У дадзеным выпадку мы маем справу з міжжанравай раманнай паліформай. У адрозненне ад “паралельных” хранатопаў папярэдніх твораў Л. Рублеўскай, у “Сутарэннях Ромула” розныя часавыя пласты (XV і XVI стагоддзі, пачатак XIX, першая палова ХХ (1919 год, канец 1920-х – 1930-я гады, другая палова 1940-х), пачатак XXI стагоддзя) не чаргуюцца па прынцыпе “чарапіцы”, а як бы зрошчваюцца ў нераўнавеснае цэлае, прарастаюць адно ў адным – і “высвечваюцца” адно праз аднаго» [3, с. 1080]. Дзеянне рамана пачынаецца ў турэмнай бальніцы НКУС: яшчэ не стары лекар Вяжэвіч (такое вызначэнне прафесіі героя дае сама аўтарка, падкрэсліваючы сутнасць яго роду заняткаў) узгадвае свайго апошняга пацыента Варановіча, у сям’і якога продкі доктара служылі спаконвеку. Асноўныя ж падзеі адбываюцца на пачатку ХХІ стагоддзя. У рамане паўстае цэлая галерэя сучаснікаў, якія адначасна з’яўляюцца захавальнікамі традыцый сваіх слаўных прашчураў: Ася (Арсенія) Вяжэвіч, стваральнік беларускага фэнтэзі Вячка Скрыніч (Славік Скрынкін) і гісторык, графскі нашчадак Даніла Раманавіч Корб-Варановіч. Сучаснасць у сваю чаргу неаднаразова перарываецца сюжэтнай лініяй, што разгортваецца ў гады сталінскіх рэпрэсій, у якой адлюстроўваецца канфлікт на нацыянальнай глебе паміж Алесем Вяжэвічам (продкам Арсеніі) і Апанасам Корб-Варановічам (прадзедам Данілы). Маладая літаратарка Ася Вяжэвіч ужо чатыры гады працуе рэдактарам у выдавецтве «Сокал-прынт», ненавідзіць сваю працу і марыць вызваліцца ад яе. І РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ
нарэшце мары гераіні спраўджваюцца, яна нібыта пераносіцца з цяперашняга часу ў пачатак мінулага стагоддзя, трапіўшы на выставу-алаверды, пазнаючы ў шэрагу твораў з калекцыі жывапісу ХІХ стагоддзя сябе (партрэт Марыі Корб-Варановіч. Невядомы мастак, пач. ХІХ ст.). Пісьменнік-фантаст Вячка Скрыніч прапаноўвае дзяўчыне, у якую даўно закаханы, стаць гераіняй напісанага ім рамана, каб «пражыць» яго, дакладней, ён ставіць Асю перад фактам, што яна ўжо ўвайшла ў Вялікую гульню, зачытваючы для пацверджання ўрывак з рукапісу, дзе апісваюцца падзеі, якія толькі што перажыла дзяўчына. Яшчэ адным прыкладам постмадэрнісцкага ў творы становіцца тое, што «“шматслойная” рэальнасць, у якой існуюць героі рамана, аказваецца толькі адной з сюжэтных калізій Кнігі, якую піша-пражывае “вядомы аўтар беларускага фэнтэзі” Вячка Скрыніч <…> і дзейнымі асобамі якой становяцца Ася і Даніла» [3, с. 1080–1081]. Па выказванні самога Вячкі, яго раман – слаёны пірог з адлегласцю амаль у стагоддзе паміж слаямі, у поўнай меры словы героя датычацца і жанравага вызначэння рамана Л. Рублеўскай. Гістарычная скіраванасць позірку аўтаркі прывяла да адлюстравання ў творы рэальных гістарычных асоб і падзей: У.М. Ігнатоўскі, В. Ластоўскі, Я. Лёсік, М. Чарот, М. Зарэцкі, А. Дудар, пажар у клубе імя Дзяржынскага 3 студзеня 1946 г., пуск першага трамвая ў Мінску і інш., актыўнага выкарыстоўвання чужога тэксту: вершы Я. Купалы, У. Дубоўкі і У. Караткевіча, фрагменты старажытных тастаментаў, цытаты з падарожных нататкаў XVI стагоддзя «Перагрынацыі» Генрыха Вольфа з Цюрыха і інш. Літаратура 1. Сагановіч, Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. – Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. – 412 с. 2. Толстой, А. О литературе и искусстве : Очерки. Статьи. Выступления. Беседы. Заметки. Записные книжки. Письма / А. Толстой. – Минск : Наука и техника, 1984. – 468 с. 3. Шаўлякова-Барзенка, І. Л. Людміла Рублеўская / І. Л. Шаўлякова-Барзенка // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя : у 4 т. – Т. 4, кн. 3. – Мінск, 2014. – С. 1062–1084. 4. Шынкарэнка, В. К. Нястомных пошукаў дарога: праблемы паэтыкі сучаснай беларускай гістарычнай прозы / В. К. Шынкарэнка. – Мінск : Беларус. навука, 2002. – 208 с.

                                                                                                                                                                  

  І.Шаўлякова-Барзенка.                                    

Адказы

(для абiтурыентаў “Альбарутэнii”)

У той час, як усё прагрэсіўнае чалавецтва з энтузіязмам вітае эру інфарматызацыі, прадстаўнікі гуманітарных ведаў змагаюцца са змрочнымі прадчуваннямі. Сутнаснай прыметай інфармацыйнага грамадства паўстае вызначальная роля інфармацыі / ведаў, якія з’яўляюцца ў дадзеным выпадку галоўнымі прадуктамі вытворчасці. У сваю чаргу, сутнасць інфарматызацыі ў найбольш агульным выглядзе можна акрэсліць як глабальную рацыяналізацыю ўсіх відаў чалавечай дзейнасці. Можна зразумець, чаму найноўшая рацыянальнасць, якая сёння пазіцыянуецца як прынцып і адначасова мэта развіцця соцыуму, пераважнай большасці літаратараў падаецца выключна неспрыяльным асяроддзем для развіцця нацыянальнага прыгожага пісьменства. Цікава, аднак, што ў межах айчыннай літаратурнай прасторы першага дзесяцігоддзя ХХі ці не самую эфектыўную “рэакцыю” на выклікі інфармацыйнага грамадства прадэманстравал гістарычная проза.

Асэнсаванне функцыянальнай вагі гістарычнага рамана ў сучаснай літаратурнай сітуацыі, вывучэнне шляхоў яго абнаўлення дае падставы сербскаму даследчыку П. Палавестры звязваць рэнесанс гістарычнага рамана ў пэўных культурах і літаратурах са станам гістарычнай самасвядомасці, якая адчувае моцны ўціск альбо ўвогуле гвалтоўна выцясняецца. Падобнае меркаванне Д. Пяшорда лічыць слушным і ў дачыненні да ўкраінскай ды харвацкай літаратур, дзе гістарычны раман на сучасным этапе не толькі прадстаўлены значна шырэй, чым у заходнееўрапейскіх, але працягвае выконваць функцыі, якія там даўно страціў, “насамперед функцію зміцнення національно-історичної свідомості і осмислення історичної долі народу”.

У дачыненні да найноўшай беларускай літаратуры гаварыць пра паўнавартасны “рэнесанс” уласна гістарычнай прозы было б перабольшваннем. Аднак у параўнанні з другой паловай 1990-х адметнасцю літаратурнага працэсу 2000-х стаўся пэўны ўздым прозы “гісторыяцэнтрычнай”, якая цягам апошняга дзесяцігоддзя набыла абрысы актуальнага мастацкага феномена, не ў апошнюю чаргу – дзякуючы творам Людмілы Рублеўскай. Проза гэтага аўтара ў нашым крытычным дыскурсе, як правіла, суадносіцца з “меладраматычнай інтэрпрэтацыяй” ідэй У. Караткевіча, што тычыліся неарамантычнай па сваёй сутнасці рэміфалагізацыі беларускай нацыянальнай гісторыі. Пры гэтым на ўзбочыне крытычных разваг застаецца відавочная рэч: да ўласна гістарычнай прозы можна залічыць (і тое з пэўнымі агаворкамі) хіба цыкл “Шляхецкія апавяданні”. Тымчасам пераважная большасць празаічных твораў Л. Рублеўскай: аповесці “Сэрца мармуровага анёла” (2000), “Дзеці гамункулуса” (2000), “Пярсцёнак апошняга імператара” (2001), “Ночы на Плябанскіх млынах” (2006); “паралельны раман” “Золата забытых магіл” (2003), “гатычны раман” “Скокі смерці” (2005), “раман-інструкцыя” “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” (2007), раман “Сутарэнні Ромула” (2009-2010), – нясуць выразныя адзнакі так званай новагістарычнай прозы.

У даследаваннях, прысвечаных тыпалогіі сучаснага гістарычнага рамана, адрозненні паміж класічным (“сапраўдным”) гістарычным, новагістарычным і постмадэрнісцкім гістарычным раманам асэнсоўваюцца праз крытэрыі канцэпцыі гісторыі, статусу гістарычнай прасторы, спецыфікі ўспрымання часу, спосабаў арганізацыі хранатопу і інш. У выніку як новагістарычныя атрыбутуюцца творы, аўтары якіх адпрэчваюць манументалісцкую канцэпцыю гісторыі, ахвотна выкарыстоўваюць прыёмы з рэпертуару постмадэрнісцкай прозы; разам з тым, “певна “обмеженість” історією, відсутність ігрових компонентів та вибудова трансісторичних цінностей етичного або естетичного характеру як важливих чинників романної структури не дозволяють ототожнювати новоісторичний роман із постмодерністським історичним романом” (Д. Пяшорда). інакш кажучы, новагістарычная проза, найбольш яркімі ўзорамі якой у беларускай літаратуры пачатку ХХі стагоддзя, на наш погляд, з’яўляюцца раманы Л. Рублеўскай “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” і “Сутарэнні Ромула”, сёння паўстае адкрытай “нераўнавеснай” сістэмай. Самаразвіццё яе забяспечваецца перадусім за кошт актыўнай асіміляцыі элементаў іншых сістэм – мастацкіх (постсентыменталізму, неабарока, постмадэрнізму і інш.) і “псеўдамастацкіх” (масліту), жанравых (авантурна-прыгодніцкай, дэтэктыўнай, фантастычнай літаратуры, фэнтэзі і інш.), – на трывалай каштоўнаснай аснове. Такім аксіялагічным грунтам у прозе Л. Рублеўскай з’яўляецца нацыянальны Міф, у прыватнасці, ідэя рэміфалагізацыі годных, а таму непазбежна трагічных старонак (перыядаў, падзей, асоб і да т.п.) гісторыі беларушчыны.

У апошніх па часе раманах Л. Рублеўскай аб’ектам такой рэміфалагізацыі становіцца гісторыя выжывання беларушчыны падчас рэпрэсій 1920-х – 1930-х гадоў. Дзеля дасягнення гэтай нежартоўнай мэты аўтар звяртаецца да “гульнёвага” арсеналу постмадэрнісцкай літаратуры, актуалізуе асобныя матывы і вобразы “гатычнага” рамана, скарыстоўвае некаторыя прыёмы з рэпертуару фэнтэзі, дэтэктыва, меладрамы… Так, “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” – насамрэч “раман-інструкцыя”, кампазіцыйна выбудаваны як своеасаблівы “квест”, што складаецца з набораў нумараваных элементаў “Удзельнік…” (іх 5), “Абсталяванне для гульні”, “Гульня” (6 “версій”), “Па-за гульнёй” (8 “фрагментаў”), “Фінальная гульня” (2 “варыянты”), “Эпілог” (5 “камбінацый”); размешчаны ў інтэрнэце (на сайце “Родныя вобразы”: http://rv-blr.com/litaratura/view/2143), твор набывае ўласцівасці сапраўднага гіпертэксту, у межах якога карыстальнік можа абіраць сваю таекторыю “Гульні ў Альбарутэнію”, канструяваць сюжэт з розных камбінацый фрагментаў, вызначаць фінал і г.д. Разам з тым, выкарыстанне асобных элементаў “гульнёвай паэтыкі” не ёсць падставай для атрыбутавання твора Л. Рублеўскай як постмадэрнісцкага, бо ў працэсе фармулявання “новага значэння гісторыі” (З. Шаўчук) аўтар рашуча адпрэчвае саму магчымасць гульні з канцэптамі, у прыватнасці, з канцэптам між-быцця. У “гісторыяцэнтрычных” раманах Л. Рублеўскай ён рэалізуецца на розных узроўнях мастацкай структуры твораў, абумоўліваючы не толькі спецыфіку (сюжэтна-кампазіцыйную і вобразна-выяўленчую) уласна тэксту, але і веер інтэрпрэтацый падтэксту, а таксама вектар “выхаду” мастацкіх ідэй у сённяшні сацыякультурны кантэкст.

Хранатоп “рамана-інструкцыі” “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” арганізаваны па прынцыпе “двухсусветавасці”, толькі не рамантычнай – фэнтэзійнай. Героі-гульцы “фізічна” перамяшчаюцца з Мінску 2000-х у Менск 1933 года праз своеасаблівы “прагал” у часапрасторы, які месціцца ў хатцы старой Разаліі іванаўны. Сучасныя маладзёны (Дар’я-“Даліла”, Генусь-“Тэрмінатар”, Макс, Эдзік-“Едрусь”, Руслана Палынская), апынуўшыся ў эпіцэнтры сталінскага “палявання на беларушчыну”, не маюць шанцаў застацца “назіральнікамі”. Дасканаласць тэхналогіі духоўна-маральнага “аўтадафэ” напоўніцу выпрабоўвае на сабе ў сваёй эпосе хімік Валяр’ян Скаловіч. Але і Даліла, што закахалася ў Скаловіча, і яе сябры пасля вяртання ў свой час пачынаюць разумець, што “сімвалічнае” (ментальнае, эмацыйнае, пачуццёвае і да т.п.) пражыванне чужых пакутаў для чальцоў “таемнага ордэну” Альбарутэніі мае надзвычай рэчыўныя, асабістыя наступствы.

Калі твор “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” суадносіўся ў крытычных водгуках адначасова з “кінараманам”, “альтэрнатыўнай гісторыяй”, “раманам-крыкам” (Д. Жукоўскі), дык “Сутарэнні Ромула” чамусьці ідэнтыфікуюцца як твор, напісаны ў “стылі фэнтэзі” (ЛеГАЛ). Між тым, сама назва апошняга рамана расчытваецца як “сімвалічная метафара”, што не толькі ўтрымлівае код да разумення ідэйна-мастацкай структуры твора, але і ў формульным выглядзе прэзентуе аўтарскае бачанне сутнасці беларушчыны як квінтэсенцыі нацыянальнага Міфа.

“Сутарэнні Ромула” – раман-лабірынт, тэкст-сутарэнні, адметнасць жанравай структуры якога не вытлумачаецца праз “калажавае” счапленне разнастайных элементаў. У дадзеным выпадку мы маем справу з міжжанравай раманнай поліформай. У адрозненні ад “паралельных” хранатопаў папярэдніх твораў Л. Рублеўскай, у “Сутарэннях Ромула” розныя часавыя пласты (XV і XVI стагоддзі, пачатак XIX-га, першая палова ХХ-га (1919 год, канец 1920-х – 1930-я гады, другая палова 1940-х), пачатак XXI стагоддзя) не чаргуюцца па прынцыпе “чарапіцы”, а як бы зрошчваюцца ў нераўнавеснае цэлае, прарастаюць адно ў адным – і “высвечваюцца” адно праз аднаго. Пры гэтым сучаснасць паўстае прасторай, што складаецца са своеасаблівых “локусаў”, скрозь якія да сённяшніх палоннікаў Шэрых Будынін (у адной з іх знаходзіцца выдавецтва “Сокал-прынт”, дзе пакутліва адбывае рэдактарскую “правіну” Арсенія (Ася) Вяжэвіч) і Шэрых Гмахаў (у падобным месціцца кабінет гісторыка Данілы Корб-Варановіча) “прарываюцца” адмысловыя “пасланні”. іх “дэшыфроўка” (і самімі героямі, і чытачом) ад пачатку наўмысна ўскладняецца. “Шматслойная” рэальнасць, у якой існуюць героі рамана, аказваецца толькі адной з сюжэтных калізій Кнігі, якую піша-пражывае “вядомы аўтар беларускага фэнтэзі” Вячка Скрыніч (калісьці – Славік Скрынкін) і дзейнымі асобамі якой становяцца Ася і Даніла. Дэміургічныя захады Вячкі (сам сябе ён атэстуе ўсемагутным “богам з машыны”, які не аддзяляе рэальнасці ад уяўлення, жыве за герояў і прагне Вялікай Гульні) па першым часе не толькі ператвараюць для ягоных “персанажаў” у сімулякр іх прыватныя, “маленькія” гісторыі, але і прымушаюць усумніцца ў сапраўднасці гісторый “вялікіх” (роду, народа). Паступова, аднак, высвятляецца, што ў рамане-сутарэнні нават сімулякры выконваюць надзвычай спецыфічную ролю: скарыстоўваюцца ў якасці “масак”, якімі да часу прыкрываюцца… рэчы-сутнасці. Партрэт графіні Марыі Корб-Варановіч, напісаны невядомым мастаком у пачатку XIX стагоддзя; кубак XV стагоддзя; “запавет” іосіфа Варановіча, што распачынаецца аповедам пра “злашчасную бітву на рацэ Вядроша” (1508 г.); “тастамент” Алехны Корб-Варановіча, складзены ў час княжэння Жыгімонта Аўгуста, які захаваўся ў канфіскаваным архіве філолага Апанаса Корб-Варановіча, расстралянага ў 1938-ым, – гэтыя і іншыя “артэфакты” ў канцэптасферы рамана выконваюць функцыю “іншаўказанняў”, знакаў-сімвалаў, закліканых, у рэшце рэшт, не толькі засведчыць існаванне сапраўднай гісторыі Беларусі-Альбарутэніі, але і стацца для нашчадкаў ключом да “кода беларушчыны”.

Згаданы код амаль ва ўсіх “гісторыяцэнтрычных” творах Л. Рублеўскай расчытваецца з дапамогай інструментарыю інтэртэкстуальнасці. Раманная проза спн. Рублеўскай апошніх гадоў – інтэнсіўна інтэртэкстуальная, тут аднолькава актуальнымі паўстаюць айчынныя і замежныя літаратурныя крыніцы (летапісы, дыярыушы, мастацкія творы, мемуары, дакументы розных эпох), з’явы розных відаў мастацтва (выяўленчага, дэкаратыўна-прыкладнога, музычнага, тэатральнага), аб’екты побытавай культуры… Галоўны крытэрый іх адбору – важкасць унёску ў справу рэміфалагізацыі аўтэнтычнай беларушчыны. Мастацкая персаніфікацыя інтэртэкстуальнасці ў “Сутарэннях Ромула”, Кніга Вячкі Скрыніча разгортваецца як вандроўка па Тэксце беларускай культуры – неад’емнай часткі еўрапейскага гісторыка-культурнага ландшафту. Нездарма ўдзельнікі рэканструкцыі-расследавання гісторыі дзіўнага “антаганізму” Корб-Варановічаў і Вяжэвічаў адказы на “спрадвечна беларускія” пытанні шукаюць у антычнай міфалогіі: “…усё пачынаецца з двух братоў… Юрыя і Язэпа Варановічаў. <…> Два браты, дзве царквы… Пад зямлёю і на зямлі. Класічная падвойная беларуская існасць. Паводле легенды, малодшы брат, Язэп, забіў старэйшага. Потым пабудаваў царкву святога Язэпа. Пра царкву святога Юрыя згадваецца ў тастаменце аднаго з Корб-Варановічаў… Там жа гаворыцца пра таямніцу, якая перадаецца старэйшаму ў родзе… <…> У аснове – пазнавальны міф пра Ромула і Рэма. Успомніце: два браты нешта будуюць, спрачаюцца з-за таго, чыё імя яно будзе насіць. Адзін брат насміхаецца над другім, што сцены, якія той узводзіць, рушацца, абражаны забівае насмешніка. Збудаванню застаецца імя забойцы”.

На думку Д. Жукоўскага, “міф моцны тым, што дае менавіта сістэмныя адказы”. Але ў адрозненне ад архаічнага ды класічнага міфаў сёння нацыянальны Міф (прынамсі, беларускі) не столькі сістэмна дае адказы, колькі сістэмна прадукуе пытанні. У айчыннай “гісторыяцэнтрычнай” прозе асэнсаванне шырокага спектру “нацыятворчых” праблем найчасцей звязанае з інтэрпрэтацыяй феномена беларускага Шляху, што па выраку Долі пралягае строга па “ўзмежку” (геапалітычным, гістарычным, культурным, etc.). У літаратурнай класіцы ХХ стагоддзя спецыфіка рэалізацыі вобразаў-канцэптаў “тутэйшасці” (Янка Купала), “дваення душы” (М. Гарэцкі), “балота” (і.Мележ) вынікала з тэндэнцый дэміфалагізацыі тагачаснага сацыякультурнага дыскурсу. Аднак ужо ў яго нетрах пачалі выспяваць ідэі рэміфалагізацыі як канцэптуальнага грунту “нацыятворчасці”, што адыгралі вызначальную ролю ў фарміраванні аксіялагічнага ландшафту найноўшай беларускай літаратуры. “Тытульныя” героі раманаў Л. Рублеўскай – хімік Валяр’ян Скаловіч, гісторык Даніла Корб-Варановіч, калі справа тычыцца Альбарутэніі-Беларусі, аддаюць перавагу не “мове паняццяў”, але “мове вобразаў”: “Я за гістарычную справядлівасць, але еднасць нацыі ўсё-ткі важней за палітычныя, рэлігійныя і якія б там ні было расколіны…”. Законы фармальнай логікі ў сутарэннях беларушчыны аказваюцца нават не дарэмнымі, але контрпрадуктыўнымі. У 1920-я дэкан філалагічнага факультэта даводзіць мовазнаўцу Апанасу Корб-Варановічу: “- Зразумейце, калега, сёння лінгвістычная спрэчка ў “чыстым выглядзе” немагчымая. Пад усё падкладаецца палітычная “падбіўка”. Адны – “вялікадзяржаўныя шавіністы”, другія – “буржуазныя нацыяналісты”… і нехта нацкоўвае нас адно на аднаго, каб знішчыць усіх разам. Падумайце над гэтым…”. Праз шмат дзесяцігоддзяў Вячка Скрыніч з іншай нагоды наступным чынам вызначае стасункі Корб-Варановічаў і Вяжэвічаў: “…Вечныя антаганісты. Глядзець спакойна адзін на аднаго не можаце. Паны і прыслуга. Законныя нашчадкі і бастарды. Каталікі і праваслаўныя. Заходнікі і ўсходнікі. Каты і ахвяры, якія мяняюцца ролямі. Але ў вас, вы самі гэта прызналі, адна кроў”.

У дадзеным выпадку выйсце (ці хаця б надзею на яго) можа прапанаваць толькі логіка міфа, прычым Міфа беларускага, у прасторы якога рэчы, здавалася б, несумяшчальныя, нават узаемавыключальныя, утвараюць адмысловае суладдзе. Так, у раманах Л. Рублеўскай аднолькава важкую эстэтычную ролю выконваюць розныя віды пафасу (трагедыйны, гераічны, рамантычны, асветніцкі, сентыментальны). У структуры вобразаў-персанажаў па прынцыпе “дапаўняльнасці” задзейнічаны разнастайныя прыёмы рэалістычнай тыпізацыі і псіхалагізацыі, элементы рамантычнай паэтыкі і нават меладраматычныя (“маслітавыя” па сваёй сутнасці) канструкты. Цікава, але terror (“страх-прыцягненне”) і horror (“страх-агіда”, што з “шокавай дакладнасцю ўказвае, чаго варта баяцца чытачам і героям: пакутаў, катаванняў, фізічнай гібелі і г.д.” (К. Скобелева)), якія ў тэорыі і практыцы класічнага “гатычнага” рамана супрацьпастаўляюцца, у раманах Л. Рублеўскай “рэзаніруюць”, шматкроць узмацняючы сугестыўны эфект… Пры гэтым толькі ў беларускай “гісторыяцэнтрычнай” прозе пачатку ХХі стагоддзя нацыянальны аптымізм паслядоўна бярэ верх над песімізмам. Л. Рублеўская свядома завяршае свае творы прэцэдэнтнымі формуламі, якія нават “адкрыты” фінал размыкаюць у пэўным (дакладна акрэсленым) кірунку: “Гульня працягваецца. Альбарутэнія жыве”.

Відавочна, такім чынам, што ў “гісторыяцэнтрычных” творах Л. Рублеўскай “паэтыка тэксту” ўзнаўляе “паэтыку” міфа пра Беларусь-Альбарутэнію. Міфалагема Беларускага Шляху ў яе раманах увасабляецца ў ідэі рэміфалагізацыі сапраўднай беларушчыны як “альфы і амегі” нацыянальнай самасці. А ўнікальнасць “гісторыяцэнтрычнай” прозы ў абсягах беларускай літаратуры першага дзесяцігоддзя ХХі стагоддзя звязана, бадай, з тым, што яна не толькі ставіць сістэмныя пытанні, але і не саромеецца адказаў.

                                                                       Т. В. КАБРЖЫЦКАЯ,

кандыдат філалагічных навук, дацэнт, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, кафедра славянскіх літаратур

ЗОРКА –  СЛОВА ЖАНОЧАГА РОДУ!                                                Назіранні над асаблівасцямі гістарычнай прозы

Людмілы Рублеўскай

У заходнееўрапейскім свеце ўсё актыўней выяўляецца ўвага да феномену жаночай творчасці. Паказальны для нас вопыт бліжэйшых суседзяў – украінцаў, дзе нядаўна  ўбачыла свет выданне «Незнаёмка: Анталогія ўкраінскай “жаночай” прозы і эсэістыкі дугой паловы ХХ–пачатку ХХІ ст.» (Львоў, 2005). У анталогію ўвайшлі творы як шырока вядомых майстраў пяра  Э. Аўдзіеўскай, Н. Бічуі, Н. Збароўскай, А. Забужка,                     В. Агеевай,   Т. Гундаравай, С. Паўлычка, Л. Таран і інш., так і прадстаўнікоў маладзейшага літаратурнага пакалення С. Андруховіч,  І. Карпы,                             Т. Малярчук і інш. Цікавы факт: анталогія надрукавана пры фінансавай падтрымцы прадпрымальніка-мужчыны І. Гоўды. Укладальнік і аўтар прадмовы, каментарыяў да твораў – таксама мужчына, літаратуразнаўца, “анталагічны віртуоз” В. Габар. У рэцэнзіі на выданне звернута ўвага на тое, што слова “жаночая” ў назве кнігі напісана ў двукоссі. “Анталогія  рэалізуе вялікую літаратурную інтрыгу. З аднаго боку, сам укладальнік бярэ слова “жаночая” у двукоссе як разнавіднасць псеўда-літаратуры. З другога, праводзіць   неймаверна складаную работу ў яе пошуках… Гэта кніга насычана грунтоўным матэрыялам і проста-такі дыхае жаданнем пазнаць гэту загадкавую прозу, якая даўно існуе ў паралельным свеце замкнёнай “жаночай” культуры. Такую анталогію Украіна чакала даўно, яна даўно ўжо запатрабаваная. Бо для далейшага станаўлення літаратуры вельмі важна, што крытыкі і даследчыкі ўжо не адмаўляюць існаванне жаночай літаратуры, а знаходзяцца ў пошуках, спрабуючы зразумець яе непаўторнасць і разнастайнасць”.

З украінскага боку прыглядаюцца і да беларускай жаночай літаратуры. Так,  літаратуразнаўца Г. Улюра, вылучаючы прозу Н. Бабінай,  В. Бабковай, М. Вайцяшонак, Т. Гарэлікавай, лічыць, што з пазіцый  феміністычнай крытыкі можна разглядаць у іх творах толькі тэму параўнання сакральнай прасторы вёскі з прафаннай прасторай горада. Сярод шматлікіх феміністычных тэорый даследчыца карыстаецца той, паводле якой  прырода, а значыць і вёска, “параджаюць” вобраз жанчыны. Паралельная парадыгма – культура цывілізацыі, горад, мужчына. У заходнееўрапейскіх літаратурах у такіх выпадках  адбываецца  прыпісванне мужчынскаму элементу статуса гісторыі (гэта значыць – лінейнага прагрэсу, матывацыі і мэты),  жаночаму  – міфа  і традыцыйна-народнай культуры (прырода і жанчына – цыклічныя і самаўзнаўляльныя).

У беларускай малой прозе Г. Улюра знаходзіць  проціпастаўленне двух пачаткаў: мужчынскага як цывілізацыйнага і жаночага як прыроднага. На думку даследчыцы, беларускія пісьменніцы да мадэлі “жанчына-мужчына” звяртаюцца сапраўды з гендэрных  канцэпцый, аднак самастойная рэалізацыя жаночага патэнцыялу ў іх творах, як правіла, не назіраецца. Тэма жанчыны, фактычна, упісваецца ў экалагічную тэму, што выступае як найбольш прыярытэтная. Выснова даследчыцы: беларуская літаратура актыўна не чэрпае з еўрапейскага феміністычнага мастацкага вопыту, бо не выяўляюцца ў ёй на поўную моц фрэйдаўская і антыфрэйдаўская канцэпцыі жаночай псіхікі, не гучыць рэха навейшых філасофскіх дыскусій пра сутнасць феміннага і мускуліннага пачаткаў…

І ўсё-такі слова зорка – жаночага роду! На наш погляд,  пісьменніцкі стыль беларускага аўтара-жанчыны выразна адрозніваецца ад дамінантнага літаратурнага патрыярхальнага стылю. У гэтым нас пераконвае мастацкі почырк  Людмілы Рублеўскай – пісьменніцы гістарычнай тэмы.

Зразумела, мастацкаму асэнсаванню мінуўшчыны папярэднічаюць аб’ектыўныя — нейтральныя ў адносінах да полу рэцыпіента — навукова-даследчыцкія пошукі гістарычных фактаў, разнастайных рэалій, канкрэтыкі, што характарызуюць абраны аўтарамі мастацкага твора гістарычны перыяд. Сярод складаных і важкіх тэм беларускай мінуўшчыны – дзяржаўная польска-ўкраінска-беларуская агульнасць, перыяды ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Да мастацкага асэнсавання гэтага матэрыялу апошнім часам актыўна далучыліся А. Дзялендзік, В. Чаропка, Л. Дайнека,  Л. Рублеўская. Уводзячы творы Л. Рублеўскай у кантэкст творчых здзяйсненняў, што належаць мужчынскаму пісьменніцкаму пяру, падкрэслім: вельмі складаны, адказны матэрыял, звязаны з высокай патрыятычнай тэмай, можа распрацоўвацца жанчынай не менш паспяхова, як гэта зроблена пісьменнікамі-мужчынамі. Прыцягальнай сілай вызначаюцца моманты, што засведчылі, з аднаго боку, культурна-літаратурную супольнасць народаў Рэчы Паспалітай і ВКЛ, з другога, выяўлялі славянскі свет як сумарнасць супрацьлегласцей.

Паказальнымі ў нашых назіраннях з’явіліся мастацкія падыходы да гістарычнага перыяду, звязанага з дзейнасцю  маршалка ВКЛ князя Міхаіла Глінскага.     З гісторыі вядома, што М. Глінскі – асоба, якую палітычныя абставіны кідалі ў гушчу праблем пагранічча: ён ваяваў як на баку ВКЛ, так і супраць, трымаў руку то за Рэч Паспалітую, то за Масковію, католік па веравызнанні, імкнуўся стаць правадыром праваслаўных і г. д. У творах украінскіх пісьменнікаў М. Глінскі выпісаны як Як падкрэслівае А. Дзялендзік у пасляслоўі да свайго кінасцэнарыю “Князь Міхаіл Глінскі”,  цікавасць да Глінскага з боку беларусаў тая самая, якую французы выяўляюць да Напалеона, народы Сярэдняй Азіі – да Тамерлана, манголы – да Чынгіз хана, хоць усе яны пакінулі пасля сябе горы трупаў і рэкі крыві. Глінскі, як лічыць А. Дзялендзік, “не быў крыважэрным… Ён быў патрыётам ВКЛ, але ворагі выступілі супраць Глінскага  адзіным фронтам. І ён прайграў. Паддаўшыся крыўдзе, здзейсніўшы адну памылку, Міхаіл пачаў рабіць іншыя… За злачынствам прыйшло пакаранне”.  В. Чаропка і ў сваіх дакументальных даследаваннях, і ў рамане “Храм без бога” паказвае                    М. Глінскага як чалавека “заблуканага і аблудлівага” (А. Сідарэвіч).  Падыходы да вобразу М. Глінскага з боку ўкраінскіх пісьменнікаў маюць іншую канцэпцыю. У прыватнасці, Д. Мішчанка ў гістарычным рамане “Князь бунтаўнік” падае М. Глінскага  як “патрыёта, выдатнага ўкраінска-польскага героя”.

Л. Рублеўская, у выніку ўласнага вопыту  пазнання адзначанага гістарычнага перыяду,   спыняецца на тагачасным высокім узроўні  культуры на беларускіх землях, якая фарміравалася на скрыжаваннях павеваў Усходу і Захаду, звяртае ўвагу сваіх чытачоў на  сітуацыі, якую характарызуе як “культуралагічны шок”. “Культуралагічны шок”  напаткаў Маскву, калі князь Міхаіл Глінскі разам з сям’ёй перабег да князя Васіля ІІІ.  “Глінскі паездзіў па Еўропе, вучыўся маляванню ў рымскіх мастакоў, плаваў матросам на караблях ад Лондана да Гамбурга… Ягоная пляменніца Алена, што стала расійскай царыцай і маці Івана Жахлівага, на радзіме глядзела спектаклі хатняга тэатра, для якога яе бацька сачыняў музыку і п’есы, звыкла апраналася па апошняй еўрапейскай модзе – з гарсэтамі і дэкальтэ, танчыла на балях, ездзіла на паляванне …”.  Пісьменніца паказвае, што на расійскіх землях этыкет паводзін быў зусім іншым: “жанчын трымалі ў церамах, ганьбай лічылася… нават вучыць замежныя мовы”.

Супастаўляючы розныя творчыя распрацоўкі аднаго і таго ж матэрыялу, бачым,  што жаночы падыход прыўносіць гістарычна апраўданы, аднак  цалкам неспадзяваны ракурс.

Наступны прыклад жаночай самабытнасці ў падачы гістарычнага матэрыялу звязаны з літаратурнай апрацоўкай міфаў, скіраваных на вызначэнне этнагенезу шляхецкага саслоўя. Характарыстыка  ўнутрыпалітычнага і грамадскага жыцця Польшчы, ВКЛ, Галіччыны ў ХVІ– ХVІІ стст. выяўляе спаборніцтва розных элітарных груповак, каталізатарам якога з’явілася  сармацкая тэорыя. У глыбіні тысячагоддзяў зарадзілася меркаванне пра паходжанне чалавецтва ад сыноў біблейскага Ноя. Паводле сармацкай этнагенетычнай тэорыі, просты люд пайшоў ад Хама. Шляхта ж працягвала род “ваяўнічых сарматаў”, што лічыліся нашчадкамі біблейскага Яфета. Сарматы (аланы, раксаланы, саўраматы, языгі і інш.) у VІ – ІV ст. да н. э. жылі на тэрыторыі ад сібірскіх рэк Об, Табол да Волгі і Дона. У ІІІ ст. да н. э. сарматы, перайшоўшы Дон, прыйшлі на землі сённяшніх паўднёваўкраінскіх стэпаў, выціснулі з Паўночнага Прычарнамор’я скіфаў, прасоўваючыся на Захад Еўропы, занялі тэрыторыю  Прыкарпацця, польскія абшары, дайшлі і да Рыма.

Асабліва моцна ідэя “Вялікай Сарматыі” захапіла польскія тэрыторыі,    падштурхнуўшы да выпрацоўкі сармацкай палітычнай ідэнтычнасці, якая аб’ядноўвала шляхту незалежна ад этнічнай прыналежнасці, мовы ці канфесіі. Шляхта Галіччыны выводзіла свой радавод ад раксаланаў, што лічыліся “царскімі сарматамі”. На землях ВКЛ шляхта, натхнёная думкамі пра сарматызм,  актыўна распрацоўвала версію пра сваё паходжанне ад старажытных рымлян. Сутнасць легенды, якая з некаторымі адрозненнямі зафіксавана ў працах М. Стрыйкоўскага, Я. Длугаша, І. Бельскага,  “Хроніцы” Быхаўца, “Трактаце пра дзве Сарматыі” Мацея з Мехава і іншых запісах, – у тым, што на тэрыторыях Жамойці, Літвы, Навагрудчыны, Полаччыны ў часы Нерона ці Цэзара пасяліліся італьянскія ўцекачы на чале з “рымскім князем”  Палямонам. З Палямонам і яго акружэннем пачалі звязваць свае княжацкія радаводы Радзівілы, Сапегі, Пацы. Легенда пра Палямона “адлюстроўвала імкненне шляхты ВКЛ даказаць сваё больш знатнае паходжанне ў параўнанні з польскай.

Ідэалогія сарматызму ўрэшце з’явілася  тормазам у развіцці дзяржавы і грамадства. У энцыклапедыі “Вялікае Княства Літоўскае” чытаем: «Сарматызм вызначаўся кансерватызмам у эканамічных і грамадскіх адносінах, не дапускаў магчымасці змен у “шляхецкай залатой вольнасці” і дзяржаўным ладзе Рэчы Паспалітай». Пры гэтым гісторыя сведчыць, што сармацкія этнагенетычныя міфы працягвалі ўплываць на рэальную атмасферу жыцця аж да першых падзелаў Рэчы Паспалітай і страты ёю дзяржаўнасці ў ХVІІІ ст.

Да розных варыянтаў сармацкай праблемы звяртаюцца ў гістарычных  мастацкіх творах сучасныя беларускія пісьменнікі. На легендзе пра Палямона пабудавана канцэпцыя рамана Л. Дайнекі “Пра лісоўчыка, злога хлопчыка”. Яго героі, патрыёты роднай зямлі, змагаюцца з ворагамі, імкнучыся вярнуць страчаныя кляйноды, якія пацвярджаюць іх “рымскую” радаслоўную, у прыватнасці, сцягі з гербам “Калюмны”, святыя рэліквіі “Залаты човен  Палямона”, “Ключ ад Трох Рэк”, што былі захоплены ворагам падчас Лівонскай вайны ў Полацку. Як рэха сармацкай тэорыі гучыць матыў дапамогі лісоўчыкам з боку данскіх казакоў. У творы выступаюць рэальныя гістарычныя асобы, князі, тагачасныя правіцелі ВКЛ. Баявы паход здзяйсняецца з Нясвіжа, з рэзідэнцыі князя Мікалая Радзівіла Сіроткі, прымае ўдзел у ім княжацкі сын Юры. Задзейнічаны ў сюжэце і Ян Пётр Сапега, натхняе  змагароў прыклад ранейшых перамог пад кіраўніцтвам гетмана Канстанціна Астрожскага. Вайсковыя атрады дасягаюць межаў з Масковіяй, у сюжэтныя перыпетыі ўключаецца акружэнне маскоўскага цара, Дзмітры Самазванец,  Марына Мнішак. Твор Л. Дайнекі, пацвярджаючы арыгінальную мастацкую індывідуальнасць аўтара, выпісаны ў традыцыі гістарычнага рамана Вальтэра Скота: хранатоп дарогі, баявыя дзеянні рыцараў з выяўленнем адвагі і вернасці ідэі, бясконцыя прыгоды закаханых.

Формы ўваходжання сарматызму  ў свядомасць прадстаўнікоў розных грамадскіх колаў і розных народаў раскрываюцца і ў рамане Л. Рублеўскай “Авантуры Пранціша Вырвіча, шкаляра і шпега”. Дыяпазон рэагавання пісьменніцы на гэтую з’яву вельмі шырокі: ад лёгкай іроніі да адкрытага захаплення. Пісьменніца, ствараючы шырокую панараму тагачаснага жыцця, выпісвае яе не столькі ў рэалістычна-побытавым, колькі ў маральна-інтэлектуальным, культуразнаўчым планах.

Польскай  шляхце, па сутнасці, доўгі час належала найвышэйшая ўлада ў дзяржаве. Прадстаўнікі шляхты не ўпускалі момантаў, каб прынізіць прадстаўнікоў іншых слаёў насельніцтва, клапоцячыся штохвілінна пра тое, каб нішто не пагражала іх прывілеяванаму становішчу, якое было замацавана ў шматлікіх дзяржаўных прававых дакументах. Галоўны сюжэтны стрыжань рамана Л. Рублеўскай выбудаваны менавіта з улікам гэтых абставін. Аднак твор “Авантуры Пранціша Вырвіча…”, як пазначае сама пісьменніца, напісаны ў стылі прыгодніцкай фантастычнай  літаратуры. Жанр твора  дае аўтару права канфліктныя супрацьстаянні розных груповак шляхты, іх фанабэрыстасць перад іншымі грамадзянамі краіны падаваць, не адступаючы ад гістарычнай праўды, у камічным, іранічным асвятленні.  У прадмове да рамана Л. Рублеўская заўважае: “Шмат чаго шляхціц не мог сабе дазволіць: ганьба, калі цябе лупцавалі на зямлі… А падклаўшы дыванок – то ўжо і нічога. Вязе бедны шляхціц на поле гной – каб не атрымалася страты для гонару, належала ўторкнуць у вохкую кучу шаблю. Гнаць гарэлку – можна, а стаяць за варштатам альбо гандляваць у лаўцы, “локцем сукно мерачы”, паводле Статута не шляхецкі занятак”.

Цэнтральная фігура твора – малады хлопец Пранціш Вырвіч. Першапачаткова Вырвіч, якога пісьменніца характарызуе як “прайдзісвета, галадранца і валацугу”, выяўляе гонар шляхціча пераважна на словах, падкрэсліваючы свае прэтэнзіі на выключнасць, бо з дзеда-прадзеда ён – шляхецкага роду, хоць і не мае маёмасці, не атрымаў належнай адукацыі, не можа пахваліцца і іншымі рэальнымі перавагамі адносна сябе ў дачыненні да свайго акружэння. Праўда, ён атрымаў у спадчыну ад бацькі-шляхціча шаблю, выдатна валодае ёю як фехтавальнік. Выява герба “Гіпацэнтаўр” на дзяржальні шаблі ды старая аблезлая “шапка з сапраўдным, хаця і паедзеным моллю собалем і жоўтым дыяментавым гузам” – бадай, адзіныя доказы шляхецкасці хлопца. Аднак, прапускаючы героя праз шматлікія прыгоды і выпрабаванні, пісьменніца  падае яго ў развіцці. Урэшце яна  захапляецца і Вырвічам, і тымі раманнымі персанажамі, якія, маючы гонар належаць да шляхецкага сармацкага саслоўя, паводзяць сябе як рыцары: шануюць  жанчын, хочуць і ўмеюць трымаць слова, у выпадку неабходнасці гатовыя ісці на смерць у абарону агульнай з сябрамі ідэі і інш.

Як ужо адзначалася, сарматызм афармляўся ў дзяржаве як станавая ідэалогія, як ідэалогія богам абраных і  пэўны час працаваў на еднасць і моц дзяржавы. Аднак зусім справядліва і тое, што высакароднымі рысамі, адукаванасцю, кемлівасцю, прыстойнасцю паводзін, вернасцю ў каханні  была надзелена не толькі шляхта, але і людзі ніжэйшага стану. Менавіта ў такім ключы Л. Рублеўская выпісвае як узорную канцэпцыю ўзаемаадносін  сваіх герояў. Пранцішу Вырвічу ўзняцца над самім сабой, крытычна ацаніць свае памылкі і недахопы дапамагае чалавек простага паходжання Бутрым Лёднік, які цаной цяжкай працы, смаахвярнасцю здолеў не занядбаць свае прыродныя здольнасці і ўзбагаціць іх ведамі ва ўніверсітэтах Еўропы.           Адчуваецца, што, акцэнтуючы на вучонасці, кемлівасці, высакароднасці палачаніна Лёдніка, пісьменніца бачыла як прыклад вобраз Францыска Скарыны. Тое, што Лёднік, паводле задумы пісьменніцы, двойчы атрымаў у Еўропе ганаровае званне доктара навук, дазваляе ёй узняць высока  інтэлектуальны ўзровень дыялогаў галоўных персанажаў рамана.                           Так, Л. Рублеўская цалкам апраўдана надзяляе Лёдніка ўменнем праводзіць  псіхалагічныя эксперыменты і дыспуты. Натуральнымі з’яўляюцца размовы герояў пра тэатр, заўсёды да месца пададзены цытаты з Бібліі,  з твораў філосафаў, пісьменнікаў Антычнасці, тых волатаў духу, якімі было пазначана тагачаснае жыццё Еўропы. Дзякуючы Лёдніку Праціш Вырвіч даведваецца пра  еўрапейскага гуманіста М. Мантэня, французскіх асветнікаў  Ж. Ж. Русо, М. Ф. Вальтэра. Услед за Лёднікам ён будзе паўтараць словы ідэолага французскай рэвалюцыі Дэні Дзідро: “Чалавек не павінен быць рабом!”

На пачатку твора Пранціш Вырвіч, які закінуў вучобу, пешшу прастуе  нямаведама куды ў пошуках прыгодаў. Пісьменніца з лёгкім гумарам заўважыла пры гэтым: “Але дзе-небудзь ды знойдзецца халяўны келіх для не дужа моцнага, але ладнага блакітнавокага шкаляра з усмешлівымі вуснамі і ўпартым русявым чубам…”. Развіццё сюжэта пераконвае: шкаляр Вырвіч абавязкова падцягнецца да ўзроўню еўрапейскай вучонасці! Герой у канцы твора кіруецца ў Вільню, каб ў Віленскай акадэміі паглыбіць свае папярэднія веды, атрыманыя ў Мінскім калегіуме, і навуку, засвоеную ад Лёдніка.

Раманная прастора ў Л. Рублеўскай, у адпаведнасці з тагачаснай гістарычнай рэальнасцю, адкрыта для дзейнасці прадстаўнікоў розных нацыянальнасцей: тут і аўтахтонныя палякі, літвіны, яўрэі і заходнееўрапейцы, у прыватнасці, нямецкія вучоныя. Сярод герояў –  высокапастаўленыя рэальна існаваўшыя асобы: князі Радзівілы і Сапегі, што канкурыруюць паміж сабою; гэта і члены роду Багінскіх, якія імкнуцца да яднання з Масковіяй. Аднак, як прадстаўніца беларускай літаратуры, пісьменніца найперш развівае тэму беларускага менталітэту.

Дыдактычна, але вельмі далікатна пісьменніца праводзіць ідэю патрыятычнага стаўлення да роднага краю на працягу ўсяго твора. Гэта і тыя  ўпамінанні жаночых вобразаў з гісторыі Беларусі – Рагнеда, Ефрасіння Полацкая, Анастасія Слуцкая, – у кантэксце з якімі пісьменніца малюе вобраз каханай дзяўчыны Лёдніка Саламеі Рэніч. Гэта і ўпамінанні перамог літвінскіх войскаў у бітвах з ворагамі. Гэта і інтэртэкстуальныя ўкрапленні беларускіх фальклорных твораў, і ўстаўкі  ўласных вершаў                             Л. Рублеўскай. Гэта і тэкст з рэпертуару беларускага гурта “Стары Ольса”, дзе апяваецца непагасная слава продкаў:

Ехаў Літвін да па Сініх Водах…

Скакаў Літвін, ой ды пад Смаленскам…

Кляўся Літвін у святой Дуброве

На старым мячы,

На старым мячы

Чужынцаў сячы…

Прыгодніцкі  характар развіцця сюжэта дазваляе Л. Рублеўскай сармацкія легенды, у тым ліку і легенду пра Палямона,  арыгінальна спалучыць з беларускай нацыянальна-патрыятычнай ідэяй. Гераіня твора ўраджэнка Полацка Саламея Рэніч ведае сакрэтныя шляхі да падземных сутарэнняў, у якіх захаваныя святыя рэліквіі – дзіда заходнееўрапейскага правіцеля, імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі  Отана, што наведваў Кіеўскую Русь яшчэ ў часы княгіні Вольгі, а таксама старабеларускія рукапісы, у тым ліку і славуты Полацкі летапіс. Зыходзячы з асабістых эгаістычных інтарэсаў, у барацьбу за авалоданне гэтымі святынямі ўключаюцца розныя бакі кіруючых колаў. Езуіты мяркуюць, што месца святыні ў Рыме, іншым святыня неабходная, каб прэтэндаваць на каралеўскі трон, і г. д. Сармацкі касцюм выступае ў творы сваеасаблівым індыкатарам шляхецкага гонару. Пісьменніца амаль кожнага з князёў, прадстаўнікоў розных палітычных арыентацый, апранае ў сармацкі строй. Аднак, зразумела, не вонкавыя прыкметы з’яўляліся канчаткова пераканаўчымі арыенцірамі ў  вырашэнні лёсу святынь. Каб не трапілі рэліквіі ў варожыя рукі, станоўчыя маладыя героі прымаюць самастойнае рашэнне, падтрыманае ўрэшце і загадам вялікага гетмана: “Ні вашым, ні нашым, але роднай зямлі…”. “Святая рэч, якая ахоўвала стагоддзі нашу зямлю… і надалей будзе захоўвацца ў Полацку!”

Высновы  ўкраінскага літаратуразнаўца М. Ільніцкага пра сталасць сучаснага ўкраінскага гістарычнага рамана маем усе падставы дапасаваць і да беларускага гістарычнага рамана: “Гістарычная тэмы ў літаратуры  – гэта ўзмоцненая пульсуючая думка, а не толькі апісанне, узнаўленне падзей і фактаў. Наша літаратура даспела да мастацкага адлюстравання гісторыі духоўнай, гісторыі думкі, гісторыі ідэй. Чэрпаць з крыніцы мінулага вопыту гэту жывую ваду, якая аздараўляе нашага сучасніка, найпершая задача”.

Працягваючы гаворку пра моцныя бакі гістарычнай прозы                           Л. Рублеўскай, назавем, услед за Дз. Марціновічам, “уменне пабудаваць сюжэт – яго нечаканыя павароты  і забяспечваюць дынамізм у развіцці падзей”. Пагодзімся з крытыкам, што пісьменніца падала беларускай літаратуры “ўзор новага тыпу герояў”.  Л. Рублеўская, як мы ўжо заўважылі, валодае тонкім уменнем спалучаць сур’ёзнае з гумарыстычным, рэалістычнае з інтрыгуюча прыгодніцкім. І нельга не прызнаць, што перыпетыі, у якія трапляюць яе героі, не менш захапляльныя, чым прыгоды французскіх мушкецёраў ці рускіх гардэмарынаў.  Вызначаныя  адметнасці твора паказваюць высокі ўзровень распрацоўкі раманнай ідэі. У асноўным гэтыя паказчыкі маглі б характарызаваць і почырк стваральнай рукі пісьменніка-мужчыны. Дзясятак гадоў назад выказванне Дз. Марціновіча “Л. Рублеўская – гэта наш беларускі Дзюма” самому крытыку здалося некалькі эпатажным. Выхад у свет у мінулым годзе рамана “Авантуры Праціша Вырвіча…” працуе на пацвярджэнне гэтай высокай ацэнкі.

Аднак паўторымся: ўсё-такі слова зорка – жаночага роду. Пісьменніцкая апрацоўка гістарычнай канкрэтыкі ў Л. Рублеўскай выразна сведчыць пра менавіта жаночыя падыходы да матэрыялу.  Адчуваецца, што пісьменніца знарок акцэнтуе сваю ўвагу на вобразе жанчыны. Так, у рамане “Авантуры Пранціша Вырвіча…” Л. Рублеўская, побач з беларускімі рэальнымі гістарычнымі асобамі, падае як галоўны вобраз разумнай, адважнай прыгажуні – палачанкі Саламеі Рэніч.  Саламея не саступае ў спрыце і кемлівасці мужчынам. Акрамя таго, высакародная не па паходжанні, а па ўчынках, Саламея ў маральным плане пераўзыходзіць шматлікіх мужчын – прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя.  Іранічная заўвага пісьменніцы пра тое, што “вучоная жанчына – абраза для прыстойнага грамадства”, павінна ўспрымацца ад праціўнага: Саламея ўзвышаецца над сваім акружэннем!

Л. Рублеўская выяўляе жаночы падыход да прыёмаў стварэння партрэтнай характарыстыкі герояў, як мужчын, так і жанчын. Аблічча, твар дзейнай асобы пісьменніца выпісвае, па сутнасці, толькі некалькімі штрыхамі. Выразнае дапаўненне да партрэтаў – апісанне  адзення герояў, іх касцюмаў. Пры гэтым чытач адчувае спецыфіку жаночай назіральнасці, увагу да фасону, да колеру, дробных дэталяў.

Зрэшты, усе кампаненты ідыястылю Л. Рублеўскай паказваюць на яго спецыфічна жаночае напаўненне. Гэта і экзістэнцыйны выбар матэрыялу,  і скрупулёзнасць  яго кампазіцыйнай апрацоўкі. Гэта і погляд на рэчаіснасць: паказ разнастайнасці жыцця беларусаў пісьменніца падпарадкоўвае ідэі  паразумення на ўсіх узроўнях – сацыяльным, грамадскім, нацыянальным. Менавіта імкненне да паразумення, як даказваюць вучоныя,  – адна з кондавых  рыс жаночай псіхікі.  Жаночы почырк аўтара  – гэта і тэмперамент інтэлектуальнага рамантычна-лірычнага асвятлення, і эстэтычныя густы пісьменніцы. Гэта і асаблівасці выяўлення народнай традыцыі, зварот да адпаведных міфаў і легенд. Гэта і мастацтва  моўнай палітры.

Агульны стыль твораў Л. Рублеўскай пазначаны размеранасцю, рытмічнасцю ў арганізацыі падзейнай і моўнай прасторы, у архітэктоніцы разгледжанага рамана “Авантуры Пранціша Вырвіча…”. Фразы, нават з устаўнымі кампанентамі – народнымі прымаўкамі, старажытнымі афарызмамі, цытатамі вялікіх вучоных і г. д., –  выпісаны па-жаноцку вельмі акуратна. З аднаго боку, пісьменніца, як сама прызнаецца, пісала так, “каб фразы звіваліся велігурыста і весела”. У той жа час адчуваецца, што                      Л. Рублеўская  падпарадкоўваецца такога роду дысцыплінаванасці, матэматычнай  дакладнасці, якія існуюць пры перадачы ўзораў ва ўжытковым мастацтве вышыванкі. Паказальна таксама, што майстэрства сюжэтавядзення ў рамане характарызуецца не толькі адзіным лінейным вымярэннем. Развіццё аўтарскага аповеду нагадвае тыя прыёмы прасоўвання наперад, тую спецыфічную дынаміку формаўтварэння, якія абумоўліваюць прапарцыйнае расшырэнне ўзораў пры карункапляценні. Пры гэтым скразная арыентацыя на дасканаласць “слоўнага будынка” не ўспрымаецца як выява стандартызацыі. Л. Рублеўская прытрымліваецца ўласнага “правіла раўнавагі” пры апрацоўцы кожнага асобнага складніка цэлага малюнка. І гэта прыдае яе творам завершаную гарманічнасць, што дазваляе гаварыць пра асаблівы, жаночы артыстызм стылю пісьма пісьменніцы.

Падагульняючы гаворку пра феміністычны дыскурс у літаратуры, прызнаем, што сапраўдны талент мыслення, мастакоўскага рэагавання на свет – заўсёды  непаўторны, і не толькі ў выпадку з пісьменнікамі-мужчынамі. Жаночая творчасць, як і мужчынская творчасць, калі яны, як кажуць, ад Бога, залежаць ад шматлікіх суб’ектыўных і аб’ектыўных фактараў. Творчасць – гэта вынік генератыўнага патэнцыялу таемных – мужчынскіх ці жаночых – сіл прыроды, працы душы творцы, яго інтэлекту, плюралізму нацыянальнага, індывідуальна-псіхічнага і сацыяльна-грамадскага вопыту.

Кабржыцкая Т.  Зорка – слова жаночага роду! Назіранні над гістарычнай прозай Людмілы  Рублеўскай – Полымя, 2013, №7. — С. 170-180
Артыкул пра гатычныя матывы ў маёй прозе, але я чамусь названая Ларысай)

28 Лиденкова (131-134)

Артыкул з украінскага літаратурнага сайта.:

Білоруська Пані Дюма

09.01.2015 Ганна Улюра

Людміла Рублеўская. Авантуры Пранціша Вырвіча, шкаляра і шпега. Раман прыгодніцкі і фантасмагарычны. Мінск: Рэдакцыя газеты “Звязда”, 2012; Людміла Рублеўская. Авантуры студыёзуса Вырвіча. Раман прыгодніцкі і фантасмагарычны. Мінск: Выдавецкі дом “Звязда”, 2014; Людміла Рублеўская. Авантуры драгуна Пранціша Вырвіча. Мінск: Выдавецкі дом “Звязда”, 2014

Хоч би які мудрі книжки з історії ми, дорослі і скептичні, опанували, перші років п’ятнадцять нашого життя джерелом всіх вичерпно-необхідних знань про французький Новий час залишаються пригоди мушкетерів. Так само як про російський довідуємося з приключок гардемаринів. Розкажи спробуй, що Ришельє – те такий уже і безпринципний злодій, а Бестужев – не такий уже і мудрий політик; і хай тебе почують. Отримаєш справжнісінький досвід руйнівника міфів.

Нині і надалі, здається, про литвинів Новий часу нам розповідатиме чарівний пройдисвіт Пранціш Вирвіч. Принаймні, таким є очевидно амбітна установка свіженьких білоруських романів про нього. (До речі про амбіції, перша книжка трилогії отримала номінацію на премію Єжі Гедройца). А коли пишеш пригодницький роман про кмітливого юнака у вирі палацових змов (а краще кілька романів!), звичайно, це має бути герой з XVIII століття. Золота доба авантюристів щедро відплатить за увагу до себе видовищним матеріалом.

Людмила Рублевська – прозаїк успішний. Рецепт її успіху, на перший погляд, нескладний. Тут: витримана формула пригодницького роману про пошук скарбів; динамічний авантюрний сюжет; герой, який походить з часів велетнів – того періоду національної історії, що викликає гордість і ностальгію; легкотравна ідеологія «цінуй своє» і – як частина її – очевидні омажі до класичних творів Короткевича. «Білоруськоцентричний погляд на минуле», – упевнено підсумовують критики.

Нову трилогію авторки (останній з романів презентовано буквально на початку грудня) видавництво рекомендує: «Ви переконаєтеся, що пригоди білоруських героїв не менш захопливі, ніж французьких мушкетерів чи російських гардемаринів». Адекватніше описати роботу уяви в романах Рублевської було би складно: про який би «об’єкт» дії натомість не йшлося – уявну спільноту або художню умовність.

Підглядати у вікна сусідньої хати не лише завжди цікаво, а й інколи пізнавально. Отже, почнемо переконуватися.

У 1759 році мандрує Посполитою (побачимо Полоцьк, Слупськ, Мінськ) такий собі Вирвіч, школяр і збіднілий шляхтич. Компанію йому складає слуга-лікар Льоднік. Юнак має таємне доручення від панянки Полонеї: мусить передати полоцькому воєводі зашифрованого листа. Розраховуючи щонайбільше на галантні амури, Вирвіч опиняється у центрі політичної гри.

В Європі триває Прусська війна, король Август Сас реальної влади у країні не має; натомість загострюються суперечки між Родинами – Сапегами, Радзівілами, Чарторизькими, Багінськими. Полювання магнатів на престол супроводжується пошуком ромфея Св. Маврикія, адже власник раритету пануватиме у країні. Жодної містики: святиню треба повернути до Риму, і тоді церква підтримає нового короля.

Ключем до скарбу володіє полоцька книжниця, яка заручницею переходить з рук у руки магнатів. Вирвічу і Льодніку випадає врятувати розумницю і красуню Соломію, за сумісництвом – дружину доктора-алхіміка, та здобути і знищити заради безпеки країни магічний артефакт.

У другій книжці на авантюристів, тепер уже студента і професора Віленського університету, чекає ще одна мандрівка: Вільня–Полоцьк–Лондон–Полоцьк–Вільня. У Лондоні вони шукатимуть надсильну зброю, що її винайшов доктор Ді.

1762 року помирає віленський воєвода і боротьба магнатів за владу посилюється, зброя доктора Ді має визначити, хто посяде місце померлого. Разом із Льодніком і Пранцішем у мандрівку збираються два спостерігача: Полонея (від Багінських, які утримують у себе Соломію) і Гервасій (від Радзівілів, котрі викрали сина Льодніка). Магічна зброя виявляється безсилою, чого не скажеш про силу почуттів та інстинктів: парочка спостерігачів, переживши силу силенну небезпечних пригод, закохується, об’єднавши у такий способів Фамілії проти себе і відвернувши увагу від воєводства на користь проросійської сторони конфлікту.

Родина Льодніка возз’єднується.

Події третього роману припадають на 1764-й. Нині підхорунжий Вирвіч і професор Льоднік потрапляють до Петербургу, а заодно зазирають до руїн Троїцького монастиря і відвідують Гродно.

На троні – ставленик Катерини Станіслав Понятовський. Шляхта обурена спробою знищити право liberum veto, зростає утиск православних і влада московитів. Занепокоєнням молодих литвинів легко керувати, до чого знаходяться охочі: через провокацію має бути відкритий заколот, і це стане початком бійні. Відвернути пригоду мусять наші герої, задля чого відшукують сховане у Троїцькому монастирі золото єзуїтів та корону Св. Альфреда, яка була багатьох привела до влади, а нині має стати хабаром.

Молодий драгун мусить ще й обирати між багатою богобоязною нареченою (ідеальна литвинська дружина – просвіщає авторка) і несамовитою акторкою з багатим минулим.

Дівчата Рублевської, до речі – напрочуд харизматичні особи: сильні, винахідливі, сміливі, навіть войовничі – що лікарка Соломія, що шляхтичка Полонея, що акторка Раїна: саме їм, а не чоловікам з «Пригод…», XVIII ст. позичило свій буремний дух. Без таких образів мистецтво вигадки не виживає.

Авторка попереджає і наполягає у зверненні до читача: біографії її героїв – типові для тогочасних білорусів: православні литвини часто бували студентами єзуїтського колегіуму, мандрували світом і навчалися/викладали у знаних європейських університетах. А таким собі прототипом Льодніка і взагалі є Франциск Скорина, котрий грішив замолоду алхімічними вправами.

Культурний шар романів між тим за межі шкільної програми не виходить – Вольтер, Руссо, Мольєр, Дідро, Скорина, Симеон Полоцький. Але не посилання на авторитетів тут головують. І навіть не автентичні і вдало стилізовані приказки-прислів’я-пісні-думи, якими рясніють романи. Раз уже така справа, то навіть не продумані і вивернені описи костюмів, умеблювання, страв, будівель і всілякого ландшафтного дизайну (всього вистачає) творять тут контекст, завдяки якому переймаєшся і пригодами героїв, і їхнім переконанням.

Що тоді? По-перше, дещо травестована мова авторки, свідомої того, що пише саме білоруський роман з саме білоруської історії. Оцініть, скажімо, таке порівняння: «Мовчав, як король Сигізмунд Ваза на елекційнім сеймі, правда, що залишалося небораці робити, коли ані польської, ані білоруської мови не знав». По-друге, атмосферу такого собі пригадування того-що-не-зі-мною-було творить у «Пригодах…» ненав’язливість історичного факту. Скажімо, Льоднік дізнався, що має сина, і запрошує маля подивитися на зіркі в обсерваторії Віленського університету. Кмітливий хлопчик захоплюється величчю споруди, і в це момент важко буде уникнути думки, що найстарша у Східній Європі Вільнюська обсерваторія для героїв Рублевської ще нова і дивовижна, їй і десяти років немає.

Таким ось штукам віриш легше, аніж розлогим цитатам з очевидців останніх років Речі Посполитої. А в трилогії Рублевська час від часу цитує всілякі листи, мемуари, нотатки, не кажучи вже про Статут Литовський – і хоч які б цікаві не були ці посилання, я не назву їх вдалим ходом для жанрового твору.

Історіографія пригодницької оповіді? Насправді такий-от «антураж» пригодницького роману є у Рублевської відчутною заявкою на роман історичний. Точніше, він означає джерело внутрішньої напруги і тривоги, на які має відгукнутися сучасний читач, котрий «віднаходить» своє минуле.

У трилогії Рублевської виток страхів і страждань героїв (а по суті вони всі є жертвами, які намагаються чинити опір) – не ворожнеча між династіями і країнами. Зло «продукують» принципово відокремлені від «правильного» простору люди; злочин тут – виключний продукт індивідуальної дії. Не могутній магнат, який надіслав найманця убити Льодніка (цей сюжет проходить крізь усі романи), буде покараний наприкінці трилогії, а власне найманець: недоторканність людей, дотичних до ходу Великої історії, – керівний принцип романів Рублевської. Втім, жертви тут так само відокремлені від «справедливості історії»: герої мусять покладатися лише на власну винахідливість. Її їм наразі не бракує.

Як і годиться авантюрному роману, фабулу кожного твору (і всієї трилогії) становить квест. Принаймні, формально: на місці героям «Пригод…», і правда, не сидиться. (Ви знали, що у білорусів навіть домовик є спеціальний, відповідальний за таких от непосидьків – Бадзюля?).

Щодо всієї трилогії, то тут мета пошуків більш-менш очевидна. Пранціш намагається збагнути своє призначення у житті (ним виявляється словесність, до речі) і спрямувати свій некерований темперамент у мирне русло (а от тут ідеться про вдале одруження). Льоднік прагне професійної реалізації, позаяк, відмовившись від чорної магії та алхімії, він мусить ствердити владу науки (чит.: знайти покровителя і відкрити медичний факультет). Далебі зміни, які відбуваються з героями, мають зовнішній характер: змінюється середовище, а не вони. Подорослішати Пранцішу не вдасться.

У конкретних пригодах кожної з історій метою квесту нібито є річ, більше того: магічний артефакт. Нібито.

У жодному «авантюрному випадку» не йдеться, зрештою, ані про річ, ані про біль-менш наявну мету пригоди. Головна тема трилогії полягає у владі ідей, а не речей. Один із персонажів «Пригод…» прекрасно пояснює таку стратегію: річ не має впливу, але впливовою є думка про те, що річ має вплив. Щодо святинь і артефактів, які шукають Вирвіч і Льоднік, це все пояснює, а як-от щодо самих «Пригод…»? Потенцію яких ідей маскує ця забавка – пригодницька і фантасмагорична?

Пригодницький роман ідей. Хоч би як кострубато звучало таке визначення, воно відповідає романам Рублевської. Ганна Кісліцина, відома білоруська критик, говорить про «щось», що вирізняє ці твори як художню цілісність: «Скоріше за все це “щось” варто визначити як націяцентризм»: і тут важить не лише «виробництво» національної історії, деталізація звичаїв чи топографіка. Критик наполягає: «націяцентризм» романів стосується насамперед системи цінностей.

Герої-протагоністи Рублевської, дещо випереджаючи свій час, впевнено продукують ліберальні погляди – зокрема, йдеться їм про те, що політика має не лише фінансовий вимір, а й рівні йому за значущістю освітній та моральний. Розумників цих швиденько атрибутують як «республіканців» та «руссоїстів», повертаючи до вимог художнього часу – XVIII ст.

Навіть постать ідеального просвітленого правителя в трилогії вимальовується ближче до фіналу – це міністр фінансів Антоній Тизенгауз, діяльність якого перетворила Гродно на національно свідому Землю Обітовану. Він розвиває мануфактуру, реформує сільське господарство, запрошує учених і митців, підтримує місцеві звичаї. Наприкінці твору саме за наказом Тизенгауза Льоднік і Вирвіч прямують до Відня. Після повернення професор відкриє у Гродно прогресивну лікарню, а згодом долучиться до створення Віленського медичного факультету (тобто, Льоднік житиме довго, щонайменш до 1780-х). Вирвічу у майбутньому належить співпрацювати з народним театром у Гродно – він стане автором першої білоруської драми.

Способи уявляти спільноту вражають різноманіттям, результативністю дивуватися не випадає. Мені згадалося (і сподіваюся, логіка цього пригадування є достатньо очевидною), як аналітики описують ситуацію «людина перед дзеркалом». Це коли у дзеркалі бачиш не себе, а обличчя, яке ти демонструєш іншому, а ще – реакцію іншого, і нарешті – реакцію на реакцію іншого. Людина перед дзеркалом не звільняється від самотності, а цілеспрямовано посилює її… А «Пригоди…» захопливі, так, переконали.

Ганна Улюра

Народилася 1977 року в Миколаєві. Кандидат філологічних наук. Авторка трьох наукових монографій. Як літературний критик співпрацює з «Збруч», «Лівий берег», «Барабука», «УП». Колумністка газети «День». Головний редактор літературного порталу «Litcentr»

З працы Aleksandra Gumińska. Historia Białorusi w twórczości Ludmiły Rublewskiej.

Streszczenie Historia Białorusi zajmuje centralne miejsce w twórczości Ludmiły Rublewskiej. Natchnieniem do poruszenia powyższej tematyki było zainteresowanie osobą i dorobkiem literackim Uladzimira Karatkewicza – białoruskiego pisarza i poety II poł. XX w., jak również osobista ciekawość do losów Białorusi. L. Rublewska w swojej twórczości wykorzystuje liczne dokumenty historyczne: prace naukowe, artykuły z białoruskich gazet i czasopism, a także opowieści znanych pisarzy i działaczy państwowych. Można rzec, że historia Białorusi stała się swoistym hobby pisarki. Natomiast moje zainteresowanie losami ludzi, którzy żyli w trudnych czasach, jak na przykład okres stalinowskich represji, stało się motywacją do napisania pracy pt. Historia Białorusi w twórczości Ludmiły Rublewskiej. W powyższej pracy wyróżniliśmy kilka części składowych, a mianowicie wstęp, trzy rozdziały, zakończenie i bibliografię. We wstępie zostały zawarte ogólne przemyślenia na temat pracy oraz jej główne cele. W tej części opisana jest także sytuacja gospodarczopolityczna, która jest wprowadzeniem do dalszych rozważań na temat rozwoju białoruskiej prozy i poezji historycznej. Głównym zadaniem naszej pracy było przedstawienie wpływu historii na twórczość Ludmiły Rublewskiej. W każdym z wybranych utworów został przeanalizowany aspekt historyczny. Dodatkowo poruszany był także kontekst polityczny, który miał nierozerwalny związek z kształtowaniem się białoruskiej prozy historycznej. W poszczególnych rozdziałach poświęconych wybranym dziełom, poza analizą literaturoznawczą, ukazaliśmy ich główną problematykę oraz zamierzenia autora względem czytelnika. Pierwszy rozdział jest charakterystyką życia i twórczości zarówno Ludmiły Rublewskiej, jak i jej „nauczyciela” – Uladzimira Karatkiewicza, który miał duży wpływ na literackie wybory poetki, pisarki, krytyka literackiego. Jako że elementem łączącym te dwie osoby jest historia, przedstawiliśmy krótki opis sytuacji w literaturze XX w. Otóż 61 historia Białorusi zawsze interesowała nie tylko historyków, ale również pisarzy. Mimo iż w literaturze poruszano liczne tematy, wybierali oni tematykę historyczną, społeczną, patriotyczną. Przedstawiali w swojej twórczości najdawniejsze dzieje Białorusi, a także życie wybitnych Białorusinów. Po roku 1930 poruszanie tematów historycznych było surowo zabronione. Dopiero od połowy lat 80. XX wieku białoruscy pisarze ponownie zaczęli odwoływać się do losów swojej ojczyzny. Dlatego też w powyższej pracy zatrzymaliśmy się nad przebiegiem rozwoju prozy białoruskiej, a przede wszystkim prozy historycznej. Propagatorem ów nurtu na Białorusi był Uladzimir Karatkiewicz – nauczyciel, poeta, pisarz, dramaturg, scenarzysta, tłumacz, publicysta, krytyk literacki. Urodził się on 26 listopada 1930 r. w Orszy w rodzinie nauczycieli. Jego dzieciństwo przypadło na czas II Wojny Światowej, dlatego też zmuszony był tułać się po świecie. W 1954 r. ukończył studia na uniwersytecie w Kijowie. 6 lat później ukończył w Moskwie wyższe kursy: literacki oraz kurs scenopisarstwa. Uladzimir Karatkiewicz debiutował jako poeta w 1951 r. wierszami Там будзе канал i Якубу Коласу. Jednak prawdziwą sławę przyniósł mu wiersz Машэка. Ów wiersz, jak i wiele innych (Балaда пра паўстанца Ваўкалаку, Паўлюк Багрым), poświęcony był tematyce historycznej. Uladzimir Karatkiewicz odkrywał przed białoruskimi czytelnikami historię i kulturę Białorusi. Jego twórczość przepełniona jest licznymi podróżami do najdawniejszych czasów. Historia Białorusi przeplata się z antycznymi i biblijnymi motywami, a także z legendami. Jest on jednym z pierwszych pisarzy białoruskich, którzy odwoływali się w twórczości do przeszłości własnej Ojczyzny. Poza stworzeniem białoruskiej prozy historycznej zasługą pisarza jest również kształtowanie świadomości narodowej wśród Białorusinów. Głównym tematem jego dzieł prozatorskich stało się powstanie 1863 r. pod dowództwem Konstantego Kalinowskiego: Каласы пад сярпом тваім (1965), Кастусь Каліноўскі: Смерць – і неуміручасць (1980). Pisarz uważał, że właśnie dzięki historii można spleść ze sobą przeszłość i przyszłość, jak również odpowiedzieć na pytania nurtujące współczesnego człowieka. Dlatego też U. Karatkiewicz wskazuje na związek pokoleń. W romantycznej powieści pt. Сівая легенда (1961) przedstawia losy XVII-wiecznej Białorusi. Z kolei trzyaktowy dramat pt. Званы Віцебска (1977) to utwór romantyczno-historyczny, który ukazuje antyunickie powstanie na Witebszczyźnie w latach 1623-1624. My postanowiliśmy przedstawić historyzm jego utworów na przykładzie powieści pt. Каласы пад сярпом тваім, jaka dała początek białoruskiej powieści historycznej. W utworze przedstawiona jest szeroka panorama życia Białorusinów na przestrzeni lat 1859- 1862. Autor maluje Białoruś jako kraj chłopski i jednocześnie szlachecki, zwraca uwagę 62 na problemy, z jakimi borykali się ówcześni ludzie. Pisarz analizuje sytuację społecznogospodarczą i jej znaczenie dla mieszkańców Białorusi. W powieści nie znajdziemy opisu przebiegu samego powstania. Autor koncentrował się raczej na przedstawieniu przyczyn ruchu wyzwoleńczego i jego skutków dla Białorusi. Utwór Каласы пад сярпом тваім przepełniony jest ideą patriotyzmu i humanizmu. U. Karatkiewicz martwił się bowiem tym, że tak wielu jego rodaków nie interesuje się historią własnej Ojczyzny. Można więc powiedzieć, że utwór ma nieco edukacyjny charakter. Cechą charakterystyczną dla pisarza była miłość do kraju i ojczystego języka. To właśnie on stał się „ojcem” białoruskiej historycznej prozy i poezji. Obudził w Białorusinach pamięć o historii kraju. Swoją twórczością pragnął zaszczepić świadomość narodową wśród swoich rodaków. Poprzez działalność literacką stał się przykładem dla obecnych pisarzy, między innymi dla Ludmiły Rublewskiej. Ludmiła Rublewska urodziła się 5 lipca 1965 r. w Mińsku. Jej ojciec był inżynierem, ale w krótkim czasie po jej narodzinach rodzice się rozstali. Wychowaniem małej dziewczynki zajęła się matka i babcia Palina. Matka ukończyła dziennikarstwo, ale nie pracowała w zawodzie – była pielęgniarką w przedszkolu. Jako trzylatka Ludmiła Rublewska umiała już czytać. Czytała w języku rosyjskim i białoruskim. Była chorowitym dzieckiem, dlatego w V klasie wyjechała do sanatorium. Po roku wróciła do szkoły, ale po ukończeniu VIII klasy przeniosła się do technikum budowlanego w Mińsku. Po zakończeniu edukacji przez 2 lata pracowała w spółce „Гарызонт”. W 1986 r. dostała się na Instytut Literacki im. Gorkiego w Moskwie. Ten etap swojego życia drobiazgowo opisuje w eseju pt. Два дні ў Маскве і трынаццаць год між імі, który ukazał się w czasopiśmie „Arche” w 1999 r. W eseju L. Rublewska porównuje portret Moskwy z lat 1985 i 1998. Po 2 latach wróciła na Białoruś – z mężem. Przeniosła się na filologię na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym. Należała do zgrupowania „Тутэйшыя”. Później pracowała w różnych gazetach i czasopismach. W tygodniku „ЛіМ” pracowała jako redaktor rubryki krytyki. Wokół czasopisma utworzyła się grupa młodych literatów. Ludmiła Rublewska jest również założycielem klubu dyskusyjnego „Гарбата ў Шніпоў”. W 2003 r. objęła stanowisko w gazecie „Советскоя Белоруссия – Беларусь сегодня”. Była także autorem audycji radiowych „Дзеяслоў”, podczas których opowiadała o historii i stanie obecnym języka białoruskiego. Obecnie kieruje grupą młodych pisarzy „Літаратурнае прадмесце”. Ludmiła Rublewska debiutowała jako poetka w połowie lat 80. XX w. W swojej twórczości dotykała takich problemów jak zatracenie i obrona ojczystego języka, niepamięć 63 o przeszłości swojego rodzinnego kraju. Poetka odwoływała się do wydarzeń, które doprowadziły do zniszczenia narodu białoruskiego: rusyfikacja, represje stalinowskie. Na podstawie jej wierszy (Беларусы, Мы як чужынцы) wyraźnie widać, że martwiła się o losy ojczystego języka. L. Rublewska nawoływała do rozpowszechniania języka białoruskiego i podkreślała, że jeśli zaginie język, to zaginie także naród, bo bez języka, kultury i historii naród nie istnieje. Takie nastroje przepełniają jej poezję. Pierwszy wiersz ukazał się w 1983 r. w gazecie Знамя юности. W przeciągu kilkunastu lat wydała następujące zbiory wierszy: Крокі па старых лесвіцах, Адукацыя, Замак месячнага сяйва, Балаган, Шыпшына для Пані i wiele innych. Większość utworów poetyckich została wydana razem z wierszami jej męża Wiktora Sznipa. Ludmiła Rublewska często odwołuje się w nich do przeszłości, opisuje życie bohaterów, którzy na stałe wpisali się w historię Białorusi. Szczególnie historyczny wydźwięk mają zbiory Крокі па старых лесвіцах i Замак месячнага сяйва, w których poetka zabiera czytelnika w podróż do Xwiecznej Białorusi. Ludmiła Rublewska jest również autorką poematów dramatycznych: Пасля Цэзара (1993), Апошнія гастролі Агасфера (1993), Амор ардэнс (1997) i innych. Częstym tłem w powyższych utworach jest historia, nie tylko historia Białorusi, ale również światowa. Stworzyła także kilka esejów i artykułów krajoznawczych. Wraz z Witalijem Skałabanem napisała pracę na temat historii białoruskiej literatury. Poza tym jest znanym krytykiem i literaturoznawcą. Przygoda z prozą rozpoczęła się od książki dla dzieci pt. Прыгоды мышкі Пік-Пік. Jednak później pisarka skierowała się na tor stylu historyczno-detektywistycznego. Zauważymy go w niemalże wszystkich utworach, ale wymienimy tylko niektóre z nich: Старасвецкія міфы горада Б. (2002), Сэрца мармуровага анёла (2003), Золата забытых магіл (2005), Пярсцёнак апошняга імператара (2006). W jej ostatnich powieściach, Сутарэнні Ромула i Забіць нягодніка, альбо Гульня у Альбарутэнію, motywem przewodnim stały się represje stalinowskie w latach 30. XX w. Ludmiła Rublewska w przeszłości swojego kraju szuka źródła prawdy. W jej utworach znajdziemy nie tylko historię Białorusi, ale także odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Pisarka zachęca czytaczy do zadumy nad losem Ojczyzny, bo historia narodu to spuścizna duchowa, o którą trzeba dbać. Dlatego też w powyższej pracy skoncentrowaliśmy się głównie na elementach historycznych w dorobku literackim L. Rublewskiej. Drugi rozdział pracy jest w całości poświęcony poezji Ludmiły Rublewskiej. Lata 80- 90. XX w. to aktywny rozwój poezji historycznej. Na ten etap przypada też debiut poetki. 64 W swoich wierszach opisuje losy znanych wybitnych Białorusinów. Bohaterami utworów są Eufrozyna Połocka, Franciszek Skaryna, Jan Barszczewski, Uladzimir Karatkiewicz, a nawet Maksim Bahdanowicz. Cechą charakterystyczną dwóch najbardziej znanych zbiorów Крокі па старых лесвіцацх (1990) i Замак месячнага сяйва jest zwrot do historii Białorusi od X do XX wieku. Wiersze w nich opublikowane mają kształtować świadomość narodową Bіałorusinów i obudzić w nich pamięć o historii kraju. Ludmiła Rublewska porusza takie problemy jak samotność, obojętność, zapomnienie przeszłości Ojczyzny. Dlatego też jej wiersze wydają się być niezwykle szczere, osobiste. Poetka odwołuje się głównie do odległych dziejów. Jednak pisze również wiersze o tematyce bardziej współczesnej, jak na przykład wiersz pt. 7 лістапада 1990 года. L. Rublewska opisuje w nim antykomunistyczną manifestację, która odbyła się na Placu Lenina w ścisłym centrum Mińska. W manifestacji brał udział m.in. Walery Siadou, który zostawił na placu „dary” – dwa krzyże. Na podstawie przeanalizowanych w naszej pracy wierszy jasno widać, że historia jest głównym tłem dla twórczości Ludmiły Rublewskiej. W każdym zbiorze znajdują się utwory, które opowiadają o dawnym i obecnym życiu Białorusinów, o losie ich Ojczyzny. W tych wierszach nawet współczesny czytelnik może znaleźć odpowiedź na nurtujące go pytania. Swoją poezją L. Rublewska pragnie przekonać czytelników, że bez pamięci o historii kraju naród po prostu nie istnieje. Podobne przesłanie mają utwory prozatorskie. Jak na „uczennicę” Uladzimira Karatkiewicza przystało, Ludmiła Rublewska kontynuuje nurt historyczny w białoruskiej literaturze. Ostatni rozdział pracy poświęcony jest represjom stalinowskim na Białorusi, a konkretnie – w Mińsku w 1933 r. Ludmiła Rublewska w swoich dwóch ostatnich powieściach opisuje dzieje Białorusi w okresie represji. My jednak skoncentrowaliśmy się na analizie jednego z nich – powieści pt. Забіць нягодніка, альбо Гульня у Альбарутэнію. Utwór ukazał się w 2007 r. Motywem do jego napisania były represje stalinowskie wobec białoruskiej inteligencji. W procesie tworzenia pisarka wykorzystywała szereg artykułów z czasopism z lat 50. i 60., czerpała informacje z utworów literackich, a także z rozmów ze znajomymi, którzy wiedzieli co nieco na ten temat. Zresztą nie raz współpracowała ze znanym białoruskim historykiem i archiwistą – Witalijem Skałabanem, który zajmował się tym okresem historii. Ludmiła Rublewska oznaczyła powieść podtytułem „powieść-instrukcja”. I rzeczywiście, jego konstrukcja przypomina nieco instrukcję obsługi. Takie złudzenie stwarzają nazwy rozdziałów: „Uczestnik pierwszy”, „Zabawa nr 1” itd. Powieść rozgrywa się na dwóch przestrzeniach czasowych: rok 1933 i współczesność. L. Rublewska ustami jednej 65 z bohaterek – Rusłany, opowiada historię grupy znajomych, którzy przez „drzwi w ścianie przycmentarnej chaty” podróżują w czasie. Ich zadaniem jest naprawienie historii, która przepełniona jest cierpieniem i śmiercią wielu ludzi. Podczas tych podróży „gracze” poznają represjonowane osoby. Są to głównie pracownicy naukowi i literaci – tzw. inteligencja białoruska. Na swojej drodze napotykają Lucjana Niczyparowicza – wykładowcę historii na Uniwersytecie Białoruskim, Zmitroka Kadurę – poetę, komisarza Maksima Kreczata, Walerjana Skałowicza – dziekana wydziału chemii nieorganicznej na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym i wiele innych osób, zajmujących podobne stanowiska. Czytając utwór Забіць нягодніка, альбо Гульня у Альбарутэнію czytelnik zapoznaje się z ciężkim losem Białorusi. W tym czasie Białorusini nie czuli się odrębnym narodem. Utożsamiali się z Rosjanami bądź z Polakami – w zależności od wyznania. Również język białoruski był mało rozpowszechniony. O tej trudnej sytuacji życiowej opowiada właśnie Ludmiła Rublewska. Autorka przywołuje najważniejsze wydarzenia: reforma języka białoruskiego z 1933 r., proces rusyfikacji. Lata 30. XX w. to również okres wielkiego głodu zarówno na Ukrainie, jak i na Białorusi. Ludzie umierali w wyniku zagłodzenia. Puchły im ręce i nogi. Represje doprowadziły do sytuacji, że rodzice oddawali własne dzieci w ręce obcych ludzi – oby tylko uratować je przed śmiercią. I o takich problemach pisze właśnie Ludmiła Rublewska, wykorzystując fragmenty dokumentów archiwalnych, dotyczących wielkiego głodu w latach 1932-1933. Ludmiła Rublewska w powieści odkrywa przed czytelnikami nie tylko strony z historii Białorusi, ale również wspomina nazwiska wybitnych białoruskich pisarzy: Uladzimira Karatkiewicza, Maksima Bahdanowicza, Janki Kupały i wielu innych. Swoje miejsce znalazł również Jazep Losik – białoruski pisarz, działacz polityczny, a przede wszystkich językoznawca. Pojawiają się również nazwiska działaczy politycznych (Iwan Łuckiewicz, Konstanty Kalinowski, Zenon Paźniak). Ludmiła Rublewska jak na poetkę przystało wkomponowała w treść wiersze swojego autorstwa, jak również autorstwa białoruskich poetów. Wśród nich znajdziemy poezję Janki Kupały (Сваякі, Яшчэ прыйдзе вясна), Uladzimira Karatkiewicza (Амаль хрысціянскі тост за ворагаў). W powieści zamieszczone są także stare pieśni, na przykład Едзе рыцар, Песня пра Вітаўта (XV w.), Вайтоўна (XVI-wieczna białoruska ballada), Бітва пад Воршай (XVI w.) W czasach, kiedy mało kto pamięta historię swojego kraju, ważne jest, aby były takie osoby jak Ludmiła Rublewska. Ona przywołuje dawne dzieje, nawet te najbardziej dramatyczne, bo to głównie o takich nie chce się pamiętać. Mam nadzieję, że powyższa praca uświadomiła nam, że bez pamięci o przeszłości Ojczyzny bliska jest zguba narodu. Bez 66 przeszłości nie ma teraźniejszości, nie ma też przyszłości. Dlatego niezwykle ważną funkcję pełnią takie osoby jak Ludmiła Rublewska – nawołują do walki z niepamięcią, z zapomnieniem. Ostatecznie podsumowując możemy stwierdzić, że cała praca dokładnie ukazuje powiązanie historii z twórczością Ludmiły Rublewskiej oraz przedstawia wpływ dziejów na Białorusi na kształtowanie się białoruskiej literatury.

КУРСАВАЯ ПРАЦА
Устарэлыя словы ў творах Людмілы Рублеўскай

студэнта 2 курса
спецыяльнасці
Беларуская мова і літаратура. Гісторыя
філалагічнага факультэта
Навуковы кіраўнік:

Змест
1. Уступ
. Асноўная частка
.1. Лексіка-семантычная характарыстыка гістарызмаў
.2. Класіфікацыя архаізмаў
. Заключэнне
. Спіс літаратуры

1.Уступ
…Каб не ўмёрлі – гэта праўдзівая
Перасцярога павінна рэхам адбіцца
Ў душы кожнага беларуса і зрабіць
Яго слугой хараства слова.
Браніслаў Тарашкевіч
У апошні час беларускія мова знаўцы аддаюць шмат увагі кантэкстуальнаму вывучэнню мастацкага слова і комплекснаму аналізу мастацкага твора. У працах, прысвечаных мове Ф. Багушэвіча, В. Дуніна-Марцінкевіча, Цёткі, Ядвігіна Ш, Я. Коласа, Я. Купалы, К. Чорнага, У. Караткевіча, Янкі Брыля і іншых, даследуюцца асаблівасці моўна-мастацкага майстэрства аўтараў, даецца лінгвістычны аналіз элементаў эстэтычнага выражэння – лексікі, фразеалогіі, а, таксама, разглядаюцца жанрава-стылёвыя асаблівасці, індывідуальная творчая манера, значэнне таго ці іншага пісьменніка ў станаўленні нацыянальнай мовы і некаторыя іншыя аспекты.
Агульна вядомым зяўляецца той факт, што мова пісьменніка так ці інакш адлюстроўвае мову таго гістарычнага перыяду, у які аўтар жыў і пісаў. І тут варта падкрэсліць, што вывучэнне мовы мастацкай літаратуры адкрывае шырокія магчымасці разумення агульных заканамернасцяў развіцця літаратурнай мовы пэўнага перыяду, а ў некаторых творах – яшчэ больш: развіцця агульнанароднай мовы. Аднак неабходна памятаць, што мастацкі твор дае эстэтычна трансфармаванае адлюстраванне моўнага жыцця народа ў сувязі з ідэйнымі задумамі пісьменніка і метадам яго творчасці. Таму пры вывучэнні мовы мастацкай літаратуры неабходна ўсебаковае даследаванне таго моўнага матэрыялу, які выкарыстоўвае пісьменнік.
Усебаковую цікавасць сёння выклікаюць гістарычныя творы сучасных пісьменнікаў. Асноўная мэта гэтых твораў – не толькі яшчэ раз расказаць пра нейкія цікавыя старонкі нашай мінуўшчыны, але і падчас бездухоўнасці ў грамадстве паказаць, як і чым жылі нашы продкі, як яны аберагалі сваю зямлю, сваю мову, культуру і звычаі, уласную годнасць. Гэта як раз тое, чаго так не хапае сучаснаму чалавеку. Акрамя таго, творы на гістарычную тэму могуць служыць удзячным матэрыялам для вывучэння тых ці іншых моўных зяў. Адна з іх – устарэлая лексіка, бо аўтары, сапраўдныя мастакі слова, дзеля таго, каб наблізіць чытача да той эпохі, якую апісваюць, перадаць яе каларыт, выкарыстоўваюць словы, якія жылі ў тыя далёкія часы, тыя найменні, якія існавалі тады.
У якасці тэмы даследавання мы ўзялі Ўстарэлая лексіка ў творах Людмілы Рублеўскай. Матэрыялам для аналізу будуць служыць: раман Золата забытых магіл, аповесці Пярсцёнак апошняга імператара, Сэрца мармуровага анёла, апавяданні Старасвецкія апавяданні горада Б*, Шляхецкія апавяданні і кніга Я – мінчанін.
Мы невыпадкова выбралі ў якасці тэмы даследавання аналіз устарэлых слоў у прозе Людмілы Рублеўскай. Паспрабуем растлумачыць.
Адметнай асаблівасцю лексікі (ў параўнанні з іншымі ўзроўнямі мовы) зяўляецца яе непасрэдная накіраванасць на зявы рэчаіснасці. Змены, якія адбываюцца ў грамадска-палітычнай, эканамічнай, навукова-тэхнічнай і культурнай сферах жыцця народа, адлюстроўваюцца ў лексіцы, мяняюць слоўнікавы склад мовы. Адныя прадметы, зявы, паняцці існуюць спрадвечна, і словы, якія іх называюць, актыўна выкарыстоўваюцца носьбітамі мовы, другія – адміраюць, а з імі знікаюць і іх назвы, трэція – узнікаюць і разам зяўляюцца новыя словы для іх абазначэння. Вывучэнне гэтых зяваў – цікаваяі карысная справа, якая спрыяе далучэнню чалавека да яго гісторыі і культуры, да яго продкаў, выхоўвае пачуццёсувязі з мінуўшчынай Радзімы.
Невыпадкова выбраныя і творы Людмілы Рублеўскай Пярсцёнак апошняга імператара, Золата забытых магіл, Сэрца мармуровага анёла, Старасвецкія міфы горада Б*, Шляхецкія апавяданні, Я – мінчанін. Аўтар знаёміць чытача з Беларуссю другой паловы дзевятнаццатага стагоддзя – эпохай герояў і здраднікаў,эпохай адносна блізкай да нас, але, тым не менш, практычна невядомай сучасніку. Паўстанне 1863 года – ключавая тэма для пісьменніцы. Нават у апавяданнях, у каторых дзеянне адбываецца на мяжы 19 і 20-га стагоддзяў, часта прысутнічаюць героі, якія ў маладосці выступілі са зброяй у руках супраць улады чужынцаў. Акрамя рамантыкаў-інсургентаў, якія рызыкавалі ўсім дзеля самага дарагога – Свабоды Радзімы, на старонках кніг Людмілы Рублеўскай чытач здолее акунуцца ў жыццё невялікага беларускага горада Б*, прайсціся па яго пыльных вулачках, зайсці ў карчму, зазірнуць у вокны дамоў гараджан, у жыцці якіх здараюцца то драмы, то камедыі. Кніга Я – мінчанін – гэтасапраўдны летапіс жыцця нашай сталіцы ад часоў яе ўзнікнення аж да нашых дзён.
Адзначым, што ў беларускім мовазнаўстве ўжо назапашаны пэўны вопыт у вывучэнні ўстарэлай лексікі. Адной з грунтоўнейшых прац зяўляецца Гістарычная лексікалогія беларускай мовы. Выклікаюць цікавасць і асобныя публікацыі на старонках часопіса Роднае слова, звязаныя з вывучэннем устарэлых слоў. Адна з праблем, якая ўздымаецца ў рамках гэтай тэмы – гэта праблема размежавання гістарызмаў і архаізмаў. Асабліва востра гэтая праблема, думаецца, стаіць сёння, калі грамадства, разумеючы неабходнасць вяртання сваёй спадчыны, часам неабдумана ўводзіць ва ўжытак некаторыя словы. Мы не будзем спыняцца на гэтай праблеме падрабязна, бо гэтая тэма, на наш погляд, заслугоўвае асобнага даследавання. Скажам толькі, што праблем рознага характару ў вывучэнні ўстарэлай лексікі на сённяшні дзень шмат.
Проза Людмілы Рублеўскай, на жаль, пакуль застаецца па-за ўвагай даследчыкаў літаратуры, хаця паводле сваіх мастацкіх вартасцяў яна не саступае лепшым творам айчыннай гістарычнай літаратуры.
Актуальнасць нашага даследавання заключаецца ў наступным: мова твораў Рублеўскай – адзін з недастаткова вывучаных аспектаў творчасці пісьменніцы.
Вывучэнне мовы акрэсленых твораў дазволіць пашырыць веды як пра творчасць самой пісьменніцы, так і пра развіццё і станаўленне беларускай літаратурнай мовы.
Мэта нашай работы – аналіз лексіка-семантычных і стылістычных асаблівасцяў устарэлых слоў у творах Л. Рублеўскай.
Зыходзячы з гэтай мэты, мы ставім наступныя задачы:
Выявіць з найбольшай паўнатой абём устарэлых слоў у акрэсленых творах Людмілы Рублеўскай.
Апісаць лексіка-семантычныя асаблівасці гістарызмаў і архаізмаў як разрадаў устарэлых най менняў.
Вызначыць стылістычную функцыю ўстарэлых слоў у творах пісьменніцы.
устарэлый слово лексіка стылістычный
2. Асноўная частка
Лексічная сістэма сучаснай літаратурнай беларускай мовы ахоплівае многія сотні тысяч слоў, розных, як па часе ўзнікнення, так і па паходжанні. Фарміраванне яе, як і самой беларускай мовы, непарыўна звязана з гісторыяй народа: адпаведна таму, як адбывалася фармаванне народа на стадыях рода, племені, народнасці і нацыі, ішло развіццё і беларускай мовы. Гэтую складаную гісторыю мова адлюстравала ў сваім слоўнікавым складзе. Немалую ролю ў гэтым складзе адыгрывае і ўстарэлая лексіка, аналіз якой таксама ў пэўнай ступені дазваляе прасачыць і гісторыю народа, і асаблівасці развіцця яго мовы.
Устарэлыя словы – гэта лексічныя адзінкі, якія выйшлі з актыўнага складу лексікі і зрэдку ўжываюцца ў сучаснай мове (войт, харугва, залатар, жупан, маршалакі інш.). Сэнс большасці такіх лексем зразумелы кожнаму. Знікненне з ужытку слоў і асобных іх значэнняў – складаная зява, вынік працяглага працэсу, калі слова з актыўнага слоўнікавага запасу пераходзіць у пасіўны, робіцца ўстарэлым і праз пэўны час выходзіць са слоўнікавага запасу сучаснай мовы, становіцца старажытным. Некаторыя з такіх лексем пакінулі свае сляды ў аднакарёвых вытворных словах сучаснай мовы: лепа (добра) – лепшы, стрый (дзядзька па бацьку) – стрыечны; у фразеалагізмах, дзе значэнні іх як асобных слоў сціраецца: пыталь (раней абазначала машыну для пытлявання пшаніцы) – дацьпытлю, кол (невялікі ўчастак ворнай зямлі, надзел каля хаты) – ні кала ні двара.
Архаізацыя слоў не звязаная з іх паходжаннем: у разрад устарэлай лексікі пераходзяць як спрадвечнабеларускія словы (дзясніца, рала, травень, чало і інш.), так і запазычаныя (аэраплан, вакацыі, атрамант, тастамент і інш.). Словы выходзяць з актыўнага ўжытку і становяцца ўстарэлымі па розных прычынах. Адны з іх сталі ўстарэлымі таму, што ў выніку няспыннага развіцця грамадства зніклі асобныя прадметы, зявы рэчаіснасці, а разам з імі зніклі і іх назвы. Другія словы зрабіліся ўстарэлымі, таму, што замест іх у мове зявіліся новыя найменні. У залежнасці ад гэтага ўстарэлыя словы падзяляюцца на гістарызмы і архаізмы, якія, у сваю чаргу, маюць свае тыпы.
Устарэлая лексіка часам узнаўляецца ў мове і з пасіўнага запасу пераходзяць у актыўны слоўнік (гарбата, спадар, рада,гімназія, міністр, пагоны і г. д.).
.1 Лексіка-семантычная характарыстыка гістарызмаў
Гістарызмы – словы, якія называюць рэчы, зявы, што выйшлі з ужытку, сталі гісторыяй. Яны не маюць сінонімаў у сучаснай мове. У творах Людмілы Рублеўскай намі зафіксавана 40 гістарызмаў. У залежнасці ад семантыкі яны могуць быць абяднаныя ў розныя прадметна-тэматычныя групы.
1) Назвы даўнейшых органаў кіравання, сацыяльных зяў
Як і абсалютная большасць даследаваных найменняў, гістарызмы з гэтай групы зявіліся ў складзе беларускай мовы ў 15 – 17 стагоддзях, у эпоху Вялікага княства Літоўскага, калі наша краіна актыўна падтрымлівала палітычныя, эканамічныя і культурныя сувязі з усёй Еўропай, перш за ўсё з Польшчай і Германіяй.Гэтым тлумачыцца вялікая доля паланізмаў і германізмаў у складзе беларускай устарэлай лексікі.
Лексемы гэтай групы адрозніваюцца паводле паходжання: слова брацтва – агульнаславянскае, магістрат – прыйшло з латыні, а слова цэх прыйшло з нямецкай мовы праз пасярэдніцтва польскай.
Брацтва (ст.-бел. братство, брацтва, брацство, брацтво) – (гіст.) царкоўная або рэлігійная абшчына.
Тады і абядналіся мінскія праваслаўныя ў брацтвы.
Магістрат (лац. magistratus=улада, кіраўніцтва)- (гіст.) выбарнае ўпраўленне ў гарадах Расіі, ад Пятра 1 да 1885 г., якое ведала судова-адміністрацыйнымі і падатковымі справамі.
Гэта значыць, што кіраваў цяпер не кароль, а магістрат.
Цэх (польск. cech, ад ням. zeche) – (гіст.) гарадская арганізацыя рамеснікаў адной прафесіі ў сярэдневяковай Еўропе, у т. л. і на Беларусі.
У сучаснай польскай мове – цэх.
Цэхі гандляроў і рамеснікаў выходзілі кожны пад сваім штандарам.
2) Словы з сацыяльна-палітычнай сферы
Назвы асоб паводле іх прафесіі і сацыяльнага становішча ўтвараюць самую шматлікую групу гістарызмаў даследаваных твораў, і гэта – не выпадковасць. Сістэма грамадскіх адносін на Беларусі перажыла за два апошнія стагоддзі некалькі глабальных зменаў. Назвы дзяржаўных пасадаў, якія стагоддзямі існавалі ў Вялікім княстве Літоўскім былі замененыя на расійскія, калі не зніклі ўвогуле. Расійскія найменні былі сцёртыя з памяці народа падчас пабудовы ідэальнага савецкага грамадства, у якім не было месца для падзелу людзей на саслоўі. Усё гэта зрабіла раней агульнавядомыя словы незразумелымі для звычайнага чытача.Паміж іншым, сацыяльна-палітычная лексіка мае вялікае значэнне для аднаўлення гістарычных рэалій у мастацкім творы. Сярод герояў твораў Людмілы Рублеўскай пераважаюць прадстаўнікі шляхецкага саслоўя і чынавенства, шмат герояў-вайскоўцаў, неаднаразова сустракаюцца рамеснікі.
Сярод гістарызмаў гэтай групы пераважаюць спрадвечнабеларускія найменні (ваявода, лоўчы, староста) і германізмы [запазычаныя праз пасярэдніцтва старапольскай мовы(часта праз пасярэдніцтва старачэшскай)] (войт, гетман, маршалак, рымар).
Ахмістрыня (ад ст.-бел. охмистръ< ст.-польск.ochmistrz, ад ст.-в.-ням.hovemeister) – (уст.) жанчына, якая вяла гаспадарку ў багатым доме; аканомка.
Як усё лёгка было ў дзяцінстве, калі яны разам гулялі ў хованкі і слухалі ў Весніцах страшныя казкі ахмістрыні Казіміры.
Ваявода (прасл. *vojevoda, ад *voj – воін + *vod – вадзіць) – (уст.) у Старажытнай Русі: начальнік войска, кіраўнік горада ці акругі.
У 1656 годзе маскоўскі ваявода пісаў свайму цару, што мінская ратуша добре велика, каменная.
Войт (ст.-бел. войтъ< ст.-польск. wojt, ад с.-в.-ням voget [дазорац, правіцель]) – (гіст.) асоба, якая ўзначальвала мясцовае (гарадское або сельскае) кіраванне ці самакіраванне на тэрыторыі Германіі, Польшчы, Вялікага княства Літоўскага ў 15-18 ст.
Калісьці былі ў Мінску войты, старосты, губернатары.
Гарадавы(руск. городовой) – ніжні чын гарадской паліцыі ў царскай Расіі.
Няхай адукаваная большасць смяялася, а гарадавыя цягнулі ў кутузку.
У сучаснай рускай мове – (уст.) гарадавы.

У сучаснай польскай мове – 1 (гіст.) гетман; 2 (шахм.) каралева, ферзь.
У будынку калегіума падчас Паўночнай вайны спыняліся Пётр 1, украінскі гетман Мазепа, у 1812 годзе – маршал Даву.
Гёзы (гал. geuzen, ад франц. guex=жабракі) – члены саюза дваран, якія ў гады Нідэрландскай рэвалюцыі 16 ст. змагаліся супраць іспанскай тыраніі, пазней, народныя паўстанцы, якія выступалі супраць іспанскіх каланізатараў.
Гусіты (ад чэш. J. Hus=прозвішча чэш. рэлігійнага рэфарматара) – паслядоўнікі Яна Гуса, ідэолагі нацыянальна-вызвалечага і антыкаталіцкага руху ў Чэхіі ў 15 ст.
А хіба фламандскія гёзы ці чэшскія гусіты апраналіся больш самавіта і былі меншымі рамантыкамі.
Лоўчы – (гіст.) у Маскоўскай Русі да 17 ст.: службовая асоба, якая ведала дварцовым паляваннем і рыбнай лоўляй.
Крыж падарыла аднаму з маіх продкаў, лоўчаму з-пад Наўя Грыню Вяржбіцкаму, сама каралева Бона.
Маршалак (ст.-бел. маршалокъ, маршалко (15 ст.), ад ст.-польск. marszałek< чэш. maršalek, ад с.-в.-ням marschalc=стайнік, канюшы) – 1 (гіст.) вышэйшая службовая асоба ў Вялікім княстве Літоўскім і ў феадальнай Польшчы. 2 (уст.) павятовы кіраўнік дваранства.
У сучаснай польскай мове – (вайск.) маршал.
Удава каралеўскага маршалка Багдана Сцяткевіча падаравала брацтву ўчастак зямлі каля Свіслачы.
Мечнік – (гіст.) рамеснік, які вырабляў мячы.
Цэхі шаўцоў, залатароў, мечнікаў, рымароў выходзілі кожны пад сваім штандартам.
Падкаморы – (гіст.) у Вялікім княстве Літоўскім службовая асоба, якая разглядала спрэчкі ў падкаморскім судзе.
Старэйшы сын падкаморага Юрася Дарбута нарадзіўся праз сем месяцаў пасля ягонага вяселля з прыўкраснай паненкай Агнай Чагноўскай.
Паручнік (польск. porucznik) – у царскай арміі афіцэрскі чын, рангам вышэйшы за падпаручніка і ніжэйшы за штабс-капітана, а таксама асоба, якая мае гэтае званне.
У Слоўніку беларускай мовы Насовіча – 1поручникъ. 2 поручитель.
У сучаснай польскай мове – паручнік, лейтэнант.
Пан паручнік аглядаецца і назірае свой панылы атрад.
Ротмістр (польск. rotmistrz, ад с.-в.-ням. rotemeister) – (уст.) старшы афіцэр у конніцы.
У сучаснай польскай мове – (уст., вайск.) ротмістр.
Нават пан ротмістр, які працягнуў да чужога агменю азяблыя падчас доўгай пагоні рукі, ні на хвіліну нічога не западозрыў.
Рымар (польск. rymarz, ад ням. riemer) – (уст.) майстар, які займаецца вырабам раменнай вупражы.
У сучаснай польскай мове – рымар.
Цэхі шаўцоў, залатароў, мечнікаў, рымароў выходзілі кожны пад сваім штандартам.
Староста – (гіст.) у Вялікім княстве Літоўскім і феадальнай Польшчы – прыдворная асоба, якая ўзачальвала адміністрацыю павета або ваяводства.
Узяў у яе маленькую бутэлечку з бясколернай вадкасцю і прыхапіў з сабою на баль да пана старосты мсцібогаўскага Рыгора Валовіча.
Фрэйліна (ням. frälein) – (уст.) дзяўчына дваранскага паходжання, якая знаходзіцца пры царыцы, каралеве, прынцэсе.
З чорна-белай рэпрадукцыі не вельмі добрай якасці на Паліну паглядала вялізнымі вачыма Аляксандра Смірнова-Расэт, былая імператарская фрэйліна.
3) Назвы старажытнай зброі
Апісанне падзеяў паўстання 1863 года не можа абыйсціся без згадвання назваў старажытнай зброі. Паводле паходжання ўсе гістарызмы гэтай групы запазычаныя.
Буздыган (турэцк. buzdy=нішчыць) – старажытная зброя; разнавіднасць булавы.
На сцяне, на фоне вясёлкавага кіліма, паблісквала, быццам суровыя вочы старых вояў, зброя – шаблі, мушкеты, нават буздыган.
Мушкет (ст.-бел. мушкетъ (1616 г.) ад ст.-польск. muszkiet< франц. mousquet [тс]) – (гіст.) старажытнае буйнакалібернае ружжо з кнотам для запальвання пораху.
У сучаснай польскай мове – (гіст.) мушкет.
На сцяне, на фоне вясёлкавага кіліма, паблісквала, быццам суровыя вочы старых вояў, зброя – шаблі, мушкеты, нават буздыган.
Штуцэр (ням. stuzen) – старажытная ваенная стрэльба з вінтавымі нарэзамі ў ствале.
А мужык, узброены штуцэрам, наўрад ці стане ламаць язык Санта-Лючыяй.
4) Назвы старажытнага адзення
Апісанне побыту беларускай шляхты будзе няпоўным без назваў адзення. Адзенне шляхты было першым, што выдзяляла прадстаўнікоў вышэйшага саслоўя ў натоўпе, яму заўсёды прыдзялялі асаблівую ўвагу. Лексемы,якія сустракаюцца ў творах трапілі ў беларускую мову праз пасярэдніцтва старапольскай мовы з італьянскай<арабскай і венгерскай моў.
Жупан (польск. żupan, ад іт. giuponne [сялянскі пінжак з грубай тканіны] <giuppa[кофта, кабат] < араб. džubban[сукня з воўны]) – старадаўняе верхняе мужчынскае адзенне з каляровага сукна са стаячым каўняром і вузкімі рукавамі, якое насіла польская, беларуская і ўкраінская шляхта.
Цэхі гандляроў і рамеснікаў выходзілі кожны са сваім штандарам, у яркіх жупанах ды куртках.
Кунтуш (ст.-бел. кунтушъ запазычаны з польск. kontusz , ад венг.köntös)- старадаўняе верхняе мужчынскае адзенне (апраналі на жупан) у выглядзе кафтана з шырокімі разрэзанымі адкіднымі рукавамі, якое насіла польская, беларуская і ўкраінская шляхта.
У сучаснай польскай мове – кунтуш.
Шляхціц у кунтушы падкруціў няцвёрдаю рукою руды вус.
Чамарка – (аўт.) шэрая паўстанцкая світка; (гіст.) старажытае адзенне тыпу казакіна.
Потым старанна абцёр знойдзены гадзіннік крысом чамаркі, паўстанцкай шэрай світкі.
5) Назвы старажытных падаткаў і павіннасцяў
Павіннасці залежных сялян былі асновай эканомікі старажытай Беларусі. Гэтым і тлумачыцца прысутнасць іх назваў у творчасці Рублеўскай.
Пашчына – (гіст.) пры прыгонным праве: дармавая прымусовая праца сялян на пана.
Ты неяк пытаўся, чаму нашыя сяляне не адрабляюць паншчыну, а толькі плацяць чынш.
Чынш (польск. czynsz, ад ням. zins) – (гіст.) натуральны і грашовы збор, які зямельныя ўласнікі бралі з прыгонных сялян (на Беларусі ў 15-19 ст.).
У сучаснай польскай мове – 1 (уст.) чынш, арэндная плата. 2 плата (кватэрная).
Ты неяк пытаўся, чаму нашыя сяляне не адрабляюць паншчыну, а толькі плацяць чынш.
6) Назвы прадпрыемстваў і ўстаноў
Слова карчмапаходзіць з праславянскай мовы, слова маёнтак – з польскай, мануфактура – з латыні праз пасярэдніцтва старапольскай.
Карчма (ст.-бел. корчма, ад прасл. *krъkati[прагна есці, жэрці]) – пітны дом з начлегам у дарэвалюцыйнай Беларусі, на Украіне і ў Польшчы.
Каля Ёселевай карчмы раслі ліпы і клёны, светлыя, прыветныя дрэвы.
Маёнтак (ст.-бел. маетокъ (16 ст.) было заменена польскай формай majątek) – панскі двор разам з зямельнымі ўладаннямі.
У сучаснай польскай мове – 1 маёмасць. 2 маёнтак, двор, гаспадарка.
Вось, напэўна, і мяжа маёнтка.
Мануфактура (ст.-польск. manufactura, ад с.-лац. manufactura< лац. manus= рука +facere= рабіць) – (уст.) фабрыка, пераважна тэкстыльная.
Пад вокнамі залы тоўпіліся звонкагалосыя дзеўкі з мануфактуры па вырабу габеленаў.
7) Рознае
У гэтую групу ўваходзяць словы з абсалютна рознай семантыкай, якія выкарыстоўваюцца пісьменніцай для перадачы рэалій другой паловы 19-га стагоддзя. У групе пераважае спрадвечнабеларуская лексіка і словы, засвоеныя з польскай мовы ці праз яе пасярэдніцтве.
Батлейка (польск. betlejka, ад Betleem = польская назва горада Віфлеема) – (уст.) пашыраны і папулярны ў мінулыя часы на Беларусі перасоўны лялечны тэатр; з канца 1980-х гадоў робяцца спробы адрадзіць паказы батлейкі.
Можна было падзівіцца на батлейку.
Бізун (польск. bizun, ад венг. bizong = так, сапраўды [словы, якія паўтаралі тыя, каго лупцавалі]) – (уст.) плецены з раменных палосак арапнік, або вітая з ільну, канапель тоўстая пуга.
У сучаснай польскай мове – бізун, пуга.
А потым няшчаснага бізунамі ганялі па крузе, пакуль усе вантробы не наматаюцца на ствол.
Вадзянік – (уст.) у народных паверях – уладар вадаёмаў, які жыве ў вадзе.

Дзядзінец – (гіст.) цэнтральная частка старажытнага горада, умацаваная валамі, а пазней мураванымі сценамі і драўлянымі вежамі.
Тут сэрца горада, тут яго дзядзінец, Замчышча…
Кулага – (аўт.) сармацкі звычай нязванага гасцявання падчас каляднага карнавалу.
Гэта была кулага – сармацкі звычай нязванага гасцявання падчас каляднага карнавалу.
Морг (ст.-бел. моркгъ,моргъ (з 14 ст.) ад ст.-польск. morg, ад с.-в.-ням. morgen=раніца) – (уст.) адзінка вымярэння плошчы ў сістэме мер Вялікага княства Літоўскага (роўная 0,71 га) і Польшчы (роўная 0,56 га).
У сучаснай польскай мове – морг (мера плошчы).
Тры маргі зямлі за падтрымку інсургентаў – лепш, чым нічога.
Парсуна (ад лац. persona=асоба) – (уст.) жывапісны свецкі партрэт канца 16-17 ст., пераходны этап іканапіснага свецкага партрэта ў Расіі, на Беларусі і Украіне.
Сцены былі ўвешаныя старажытнымі парсунамі.
Паходня (з 15 ст.) відаць, з польск. pochodnia, ад ст.-чэш.pochodně< прым. pochodni [паходны]) – (уст.) пераносная свяцільня ў выглядзе ліхтара на доўгай палцы або наматанага на канец палкі пакулля; факел.
У сучаснай польскай мове – паходня, факел, зніч.
Сустрэла нас белая брама з барэльефамі, што выяўляюць атрыбуты смерці: перакуленыя паходні, чарапы…
Харугва (грэч.) – (уст.) баявая адзінка старажытнасці, у якой налічвалася ад 180 да 1800 воінаў.
15 ліпеня 1410 года Менская харугва брала ўдзел у славутай Грунвальдскай бітве.
Шляхецкі – які мае адносіны да шляхецтва, шляхты, належыць ёй.
Але што тут зробіш, калі дарос да шаснаццаці, скончыў шляхецкі інстытут, а табе ўсё яшчэ не давяраюць зброі.
.2 Класіфікацыя архаізмаў
Архаізмы (ад грэч. аrchaios=старадаўні, устарэлы) – даўнейшыя назвы прадметаў і зяў, якія існуюць і ў наш час, але ў працэсе развіцця мовы былі названыя іншымі словамі – сінонімамі. Калі гістарызмы – назвы ўстарэлых рэчаў і зяваў, то архаізмы – устарэлыя назвы рэчаў і зяў, якія існавалі раней і існуюць у наш час. Адрозніваюць два тыпы архаізмаў – лексічныя і семантычныя. Сярод лексічных архаізмаў выдзяляюць уласналексічныя, лексіка-словаўтваральныя і лексіка-фанетычныя.
Уласналексічныя архаізмы цалкам адрозніваюцца ад сучасных назваў, яны выцясняюцца з мовы словамі іншага кораня: атрамант – чаніла, лемантар – буквар, залатар – ювелір, места – горад.
Лексіка-словаўтваральныя архаізмы – устарэлыя словы, якія маюць аднолькавы корань з сучаснымі назвамі, але адрозніваюцца суфіксамі ці прыстаўкамі: абставы – абставіны, дзейца – дзеяч, лятун – лётчык.
Лексіка-фанетычныя архаізмы адрозніваюцца ад адпаведных ім сучасных слоў адным-двума гукамі: гімнасія – гімназія, кроніка – хроніка, часопісь – часопіс, Эўропа – Еўропа.
Сустракаюцца выпадкі, калі слова актыўна выкарыстоўваецца ў сучаснай мове, але асобнае яго значэнне (значэнні) выходзіць з ужытку, становіцца ўстарэлым. Гэта – семантычныя архаізмы. Напрыклад, у слове дружына ўстарэлае значэнне (семантычны архаізм) – група прыбліжаных князя, якая складала яго войска і прымала ўдзел у кіраванні княствам.
У прааналізаваных намі творах сустрэліся толькіўласналексічныя архаізмы. У асноўным – гэта ўстарэлыя назвы прафесій.
Балагол (ідыш balagole [тс]) – (уст.) той, хто займаецца перавозам грузаў ці людзей на ўласнай фурманцы.
А яшчэ праз нейкі час балагол праездам з суседняй губерні перадаў Палідорчыку зусім дзіўную пасылку – капеечку, загорнутую ў акуратную белую анучку.
Брандмайстар (ням. brandmeister) – (уст.) начальнік пажарнай каманды ў царскай Расіі.
Яе бацька быў мудры сівагаловы брандмайстар.
Бровар (ст.-бел броваръ, проваръ< польск. browar, ад с.-н.-ням.bruwer) – піваварны або вінакурны завод у мінулым.
У сучаснай польскай мове – бровар, піваварны завод, піваварня.
Нашы продкі прыходзілі на гэтае месца і адбудоўвалі дамы і храмы, млыны і бровары, брукавалі вуліцы і ладзілі кірмашы…
Залатар (ст.-бел. золотаръ, золоторъ) – (уст.) майстар па вырабу рэчаў з золата; ювелір.
Цэхі шаўцоў, залатароў, мечнікаў, рымароў выходзілі кожны пад сваім штандартам.
Злотнік (ст.-бел. злотнікъ) – (уст.) майстар па вырабу рэчаў з золата; ювелір.
У 1591 годзе быў зацверджаны статут абяднання злотнікаў, кавалёў, меднікаў.
Меднік – спецыяліст па вырабу і рамонту медных рэчаў; лудзільшчык.
У 1591 годзе быў зацверджаны статут абяднання злотнікаў, кавалёў, меднікаў.
Места – (уст.) горад.
Адна дарога, выбітая, выязджаная, вяла ў места.
Паштмайстар (ням. postmeister) – (уст.) кіраўнік паштовай канторы.
А ў будынку паштовай канторы пан Сікорскі ў атачэнні сваіх падначаленых разглядаў пасылку.
Прадмесце (польск. przedmiescie [прадмесце] адmiasto [горад]) – назва прыгарада, якая ўжываецца на Беларусі з 16 ст.
У сучаснай польскай мове – прадмесце, прыгарад.
… непадалёк ад таго месца, дзе знаходзіцца мост, які злучае Траецкае прадмесце і вуліцу Няміга.
Рамізнік – фурман наёмнага экіпажа.
Бацька яго працаваў рамізнікам.

3. Заключэнне
Лексічная сістэма сучаснай літаратурнай беларускай мовы складвалася на працягу многіх стагоддзяў, бесперапынна змянялася і ўдасканальвалася. Стымуламі, пабуджальнымі сіламі ўсіх змяненняў у мове, і, асабліва, у лексіцы, зяўляюцца знешне- і ўнутрымоўныя чыннікі, якія ў сваім праяўленні ўзаемаабумоўленыя і дзейнічаюць адначасова.
Галоўным чыннікам заўсёды была і застаецца непасрэдная сувязь мовы з грамадствам. Уплыў грамадства на мову глыбокі і разнастайны. Можна сказаць, што мова змяняецца і развіваецца таму, што змяняецца і развіваецца само грамадства, развіваецца свядомасць чалавека, змяняецца склад і структура грамадства, стан культуры, навукі, вытворчых адносін, можа змяняцца прававое становішча народа ў дзяржаве, характар моўных сувязяў з суседнімі народамі.
Усё гэта якраз і пацвярджае наша праца. Устарэлая лексіка толькі сёння лічыцца такой. У свой час многія словы былі неалагізмамі, запазычваннямі ці прафесіяналізмамі. Але разам з развіццём грамадства змяняецца і яго мова: адныя словы застаюцца, другія змяняюцца, трэція знікаюць. Узнікае пытанне, ці патрэбна варушыць былое, даследаваць забытыя словы, калі ёсць новыя, сучасныя. Мы ўпэўненыя, што неабходна. Гэта наша гісторыя, наша культура. Як вядома, чалавек, які не ведае сваёй гісторыі, не мае і будучыні. Таму вывучэнне ўстарэлай лексікі і іншых моўных зяў – неабходная ўмова для развіцця нашага грамадства. Зразумела, трэба ведаць і запазычваць вопыт суседзяў, але перш за ўсё трэба захоўваць і берагчы сваё.
Даследаванне ўстарэлай лексікі прозы Людмілы Рублеўскай паказала:
-З 50-ці устарэлых словаў 40 – гістарызмы, 10 – архаізмы.
-Гістарызмы, ужытыя ў творах пісьменніцы, можна абяднаць у групы паводле іх семантыкі: назвы даўнейшых органаў кіравання,сацыяльных зяў(брацтва, магістрат, цэх);словы з сацыяльна-палітычнай сферы (ваявода, гарадавы, лоўчы);назвы старажытнай зброі (буздыган, мушкет, штуцэр);назвы старажытнага адзення (жупан, кунтуш, чамарка);назвы старажытных падаткаў і павіннасцяў (паншчына, чынш);назвы прадпрыемстваў і ўстаноў (карчма, маёнтак, мануфактура);рознае (батлейка, вадзянік, парсуна). Яны дапамагаюць аўтару перадаць дух беларускай мінуўшчыны, яе непаўторны каларыт.
-У прааналізаваных творах сустрэлася 10 архаізмаў. Усе яны уласналексічныя (ахмістрыня, брандмайстар, места, рамізнік).
-Большасць устарэлых найменняў адносіцца да 15-17 стагоддзяў – эпохі ВКЛ (морг, парсуна, батлейка, бровар).
Сярод устарэлай лексікі выдзяляецца уласнабеларуская (вадзянік, залатар, лоўчы, меднік) і запазычаная. Сярод запазычанай лексікі пераважаюць паланізмы (батлейка,паручнік, прадмесце) і германізмы (брандмайстар, фрэйліна, штуцэр). Асобна трэба вылучыць запазычанне заходнееўрапейскай лексікі (у асноўным, старанямецкай, часам праз старачэшскую) якое адбывалася пры пасярэдніцтве польскай мовы. Гэта даволі шматлікі пласт архаізмаў і гістарызмаў даследаваных твораў (16 адзінак).
Для палягчэння ўспрымання тэксту аўтар самастойна растлумачвае значэнне некаторых устарэлых слоў(Потым старанна абцёр знойдзены гадзіннік крысом чамаркі, паўстанцкай шэрай світкі; Гэта была кулага – сармацкі звычай нязванага гасцявання падчас каляднага карнавалу.).

4.Літаратура
1. Рублеўская, Я – мінчанін/Л. Рублеўская. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2003. – 65 с. Інтэрнэт версія: Kamynikat.org, 2010 год.
. Рублеўская, Пярсцёнак апошняга імператара / Л. Рублеўская. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2005. – 311 с. Інтэрнэт версія: Kamynikat.org, 2010 год.
. Рублеўская, Сэрца мармуровага анёла/Л. Рублеўская. – Мінск: Мастацкая літаратура, 2003. – 285 с. Інтэрнэт версія: Kamynikat.org, 2010 год.
.Беларуская мова: энцыклапедыя/ Пад рэд. А.Я. Міхневіча. – Мінск: “Беларуская Энцыклапедыя” імя П. Броўкі, 1994. – 655 с.
.Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. – 2-е выд., дапрац. і дап. – Мінск: Вышэйшая школа, 1995. – 334 с.
.Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / Пад рэд.А.Я. Баханькова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994 – 314 с.
. Тлумачальны слоўнікбеларускай мовы: У 5 т. / Пад агульн.рэд. акад. К. Крапівы. – Мінск: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, 1977-1984.
. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / Пад рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. – Мінск: “Беларуская Энцыклапедыя” імя П. Броўкі, 1996. – 784 с.
.Этымалагічны слоўнік беларускай мовы/ НАН Беларусі, Iнстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. – Мінск: Навука і тэхніка, 1978-2010. – Т. 1-13.
.Гістарычны слоўнік беларускай мовы / НАН Беларусі, Iнстытут мовазнаўства імя Я. Коласа / Гал. рэд. А. I. Жураўскі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1982-2003. – Вып. 1-22.
. Булыка,Слоўнікіншамоўных слоў / А. М. Булыка: У 2 т. – Мінск: “Беларуская Энцыклапедыя” імя П. Броўкі, 1999.
. Насовіч, Слоўнік беларускай мовы / Насовіч І. І. – Мінск: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, 1983. Факс. выд.: СПб: Типогр. Императ. Акад. Наук, 1870. – 756 с.
. Байкоў, Некрашэвіч, Беларуска-расійскі слоўнік [факсімільн.] / Байкоў М. Я., Некрашэвіч С. М. – Мінск: Народная асвета, 1993. – 360 с.
. Белорусско-русский словарь / Под ред. К. Крапивы. – Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1962. – 1048 с.
.Ластоўскі, Падручны расійска-крыўскі (беларускi) слоўнiк / Ластоўскі В. – Коўна: Друкарня А. Бака, 1924. – 832 с.
. Байкоў, Гарэцкі, Практычны расійска-беларускі слоўнік / Байкоў М., Гарэцкі М. – 2-е выд., выпр. і дапр. – Мінск: Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі, 1926. – 192 с.
. Русско-белорусский словарь: В 2 т. / Академия Наук БССР. Институт языкознания им. Я. Коласа. – 2-е изд., доп. и перераб. – Минск: Белорусская Советская Энциклопедия, 1982.
. Польска-беларускі слоўнік / Пад рэд. Цыхуна. – Мінск: “Беларуская Энцыклапедыя” імя П. Броўкі, 2004. – 880 с.
. Слоўнік беларускай мовы: Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне / Iнстытут мовазнаўстваiмяЯ. Коласа АН БССР; Падрэд. М.В. Бiрылы. – Мiнск: Беларуская Савецкая Энцыклапедыя, 1987. – 903 с.
Т.Фіцнер
2. Сутнасць гендэрных узаемаадносін у прозе Л.Рублеўскай: фармаванне сучаснага паняцця «мужчынскасці».

Цікавай спробай Л.Рублеўскай зразумець сутнасць гендэрных узаемаадносін з’яўляюцца «Старасвецкія міфы горада Б*» [114]. Пісьменніца падкрэслівае нязменнасць, універсальнасць міфаў у раскрыцці паняццяў жаноцкасць і мужчынскасць. Гэтыя апавяданні, на думку даследчыкаў, – своеасаблівая інтэрпрэтацыя «спрадвечных сцэнарыяў чалавечых лёсаў» [155, 9]. Творамі апошніх гадоў – аповесці «Сэрца мармуровага анёла» [115], «Пярсцёнак апошняга імператара» [113] – Л.Рублеўская наадварот аспрэчвае універсальнасць міфаў і сцвярджае зменнасць значэнняў жаноцкасці і мужчынскасці, іх часавую напоўненасць. Яна не столькі паказвае, якія ёсць мужчыны, колькі падкрэслівае, якімі яны павінны быць, якімі яны падабаюцца сучасным жанчынам, самой аўтарцы. Такім чынам, Л.Рублеўская фармуе сучаснае паняцце «мужчынскасці», стварае пэўны стэрэатып мужчыны. Вобразы Вінцука Палецкага і Кастуся Сташынскага рамантызаваныя. На першы погляд, яны не падабаюцца галоўным гераіням (Кацярыне і Магдаліне) аповесцей, бо дзяўчаты з’яўляюцца натурамі дзейснымі, аптымістычнымі, здольнымі рабіць выбар і адказваць за свае ўчынкі. Зусім непрывабным выглядае Вінцук пры першай сустрэчы з Кацярынай: «Дзверы… раптоўна расчыніліся, і ў светлым праёме вымалявалася дзіўная постаць у ватніку і галёшах на вяровачках. Высокі нязграбны чалавек – ці прывід – меў гадоў пад сорак. У цёмных доўгіх валасах і барадзе не заўважалася сівізны. Твар худы, а вочы ненатуральна светлыя, глядзяць спадылба, праз нерасчэсаныя пасмы… Проста ваўкалак нейкі, пярэварацень» [115, 48]. А галоўная гераіня аповесці «Пярсцёнак апошняга імператара» першапачаткова расчаравана не толькі выглядам, але і адносінамі Кастуся да яе: «Такія хлопцы ніколі не падабаліся Магдаліне. Ён глядзеў на яе ветліва, але неяк… суха, ці што? Без той «паляўнічай» іскрынкі, якая мімаволі запальваеццаў вачах мужчыны пры поглядзе на прыгожую дзяўчыну і якую Магдаліна, хаця раздражнялася роллю «аб’екта палявання», прывыкла сустракаць у вачах суразмоўцаў» [113, 146]. Але з развіццём сюжэту раскрываюцца лепшыя якасці характару герояў, іх духоўная прыгажосць: розум, сціпласць, смеласць, уменне пастаяць за сябе і абараніць жанчыну, павага да яе, цікавасць да роднай гісторыі і культуры, талент. Таму з першапачаткова непрывабных знешне яны (на манер Папялушкі) пераўвасабляюцца ў «казачных прынцаў», ідэальных мужчын (у якіх «усё прыгожа»: душа, цела, нават кроў, паходжанне). Гэтымі мужчынамі незаўважна захапляюцца галоўныя гераіні, знаходзячы ў іх свой ідэал мужчынскасці, да якога падсвядома імкнуліся і доўга шукалі. Прычым «адшуканыя ідэалы» не адносяцца да жанчыны з пазіцыі разумнейшага, мацнейшага, старэйшага, як да дзіцяці, не лічаць яе сваёю ўласнасцю. Напэўна, гэта якраз і ёсць неабходная ўмова для зараджэння пачуцця. Гераіні знайшлі цікавых для сябе спадарожнікаў, якія сваёй апекай не будуць абмяжоўваць іх волю, не будуць прэтэндаваць на іх асабістую свабоду, а будуць прызнаваць за жанчынай уласцівыя ім самім якасці характару і права на творчасць. Папярэднія ж выбраннікі Кацярыны і Магдалены пад выглядам клапатлівасці абмяжоўвалі жанчын у дзеяннях і жаданнях. Кацярына не вытрымлівае больш за два гады свайго першага мужа Дудкоўскага, хоць «ён варыў украінскі боршч і падносіў (ёй – Т.Ф.) пантофлі» [115, 44]. Але за гэта прэтэндаваў на ролю духоўнага і гаспадарчага лідэра: «Колькі я перажыла – усё маё… Ён ваяваў з маім «мастацкім вэрхалам» і ўдзелам у экспедыцыях, напачатку нават штовечар пералічваў грошы ў маім кашальку і высвятляў, куды я столькі патраціла… Не хацеў мець дзяцей» [115, 44]. Менавіта ад залішняй клапатлівасці Марка ўцякае і Магдалена, нягледзячы на яго папярэджанні: «Хто яшчэ будзе з табою так няньчыцца?» [113, 189]. Уцякае ад запраграмаванасці, упэўненасці ў заўтрашнім дні, якую шукаюць у мужчынах многія жанчыны.

Працягвае «руйнаваць» традыцыйныя стэрэатыпы жаноцкасці і мужчынскасці Л.Рублеўская і ў рамане «Золата забытых магілаў», што змешчаны ў 9 і 10-м нумарах часопіса «Дзеяслоў» за 2004 г. Гэты твор, дарэчы, выйшаў ужо асобнай кнігай.

XVIII ТРЫЯЛОГ / TRIALOG
Каўказская сінагога ў Крынках /Synagoga Kaukaska w Krynkach
Сімпазіён / Sympozjon
„Літва, мая Айчына!”/„Litwo! Ojczyzno moja!”
2 верасня / września 2017

Частка / Część I
ЛІТАРАТУРА / LITERATURA

Лявон ТАРАСЭВІЧ

Ад імя Вілы Сакратас шчыра вас усіх вітаю на чарговым трыялогу ў памяць Сакрата Яновіча „Litwo! Ojczyzno moja”. Witam serdecznie gości, którzy przyjechali i są razem z nami. Wiem nawet, że Mirek Bałka nie mógł być, a sercem jest z nami. I pani minister Omilianowska, której ojciec był tu chrzczony w kościele, a urodził się cztery kilometry stąd. Таксама сябры са Швецыі сюды прыехалі. Думаю, што сённяшні дзень, каторы тут перажывем, у гэтых трох дыскурсах, якія павядзе наш сябра Хрыстафор Чыжэўскі з Пагранічча (я ўжо не знаю – то аддзельная дзяржава хіба). Так што будзе вельмі цікава і ўсіх запрашаю. Прашу воплескі.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Drodzy Państwo, rozpocznę kontynuując podziękowania Leona w imieniu organizatorów. Chcę tylko dodać, że organizatorem tego naszego spotkania jest Fundacja Villa Sokrates w Krynkach, współorganizatorem Muzeum Podlaskie w Białymstoku. Partnerami Urząd Miasta Krynki, Gminny Ośrodek Kultury w Krynkach, Białoruskie Centrum Informacyjne. Natomiast dofinansowano spotkanie ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Narodowego Centrum Kultury Kultura Interwencje, zrealizowano dzięki ministrowi spraw wewnętrznych i administracji, a wystawę w ramach XVIII Trialogu dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz przy wsparciu finansowym województwa podlaskiego. Annus Albaruthenicus 2017 zostanie wydany dzięki finansowemu wsparciu Fundacji PKO Banku Polskiego, natomiast inni sponsorzy to „Krynka” i „Browareg”. No i patronaty medialne: „Gazeta Wyborcza”, Białoruskie Radio Racja, Polskie Radio Białystok.
To podziękowanie tym, którzy pomogli zorganizować to spotkanie, a ja już Państwa bardzo serdecznie witam w Synagodze Kaukaskiej w Krynkach. I od razu mi przychodzi na myśl taki fragment z traktatu poetyckiego Czesława Miłosza: „Chyba za trudny dla nas ten Mickiewicz, gdzież nam do Pańskiej żydowskiej nauki”. Czy jest za trudny? Przekonamy się dzisiaj. Dla nas ten Mickiewicz w każdym razie jest inspiracją, a punktem wyjścia do debat dzisiejszego dnia jest inwokacja: „Litwo! Ojczyzno moja!” Mam nadzieję, że Państwo się nie spodziewacie tutaj debaty, która rozstrzygnie, czyja jest ta Litwa, i w ogóle – czyj jest ten Mickiewicz ostatecznie. Ale wiemy wszyscy, że te debaty i te rozmowy się toczą co najmniej od czasu, kiedy Mickiewicz napisał w Paryżu „Pana Tadeusza”, czyli od 1834 roku. I to jak rozumiano potem tę inwokację i co miał na myśli Mickiewicz, to są często bardzo różne osobne światy. Ale nie sposób zaprzeczyć faktowi, że i ta inwokacja, i dzieło Mickiewicza inspirowało bardzo różne frondy, tropy myślenia, ruchy, w tym narodowo-wyzwoleńcze czy niepodległościowe na tych pograniczach. Dość tylko wspomnieć, że zakazany za czasów sowieckich, ale od uzyskania przez Litwę niepodległości hymn narodowy Vincasa Kudirki to jest tylko transformacja tej inwokacji. Z „Litwo! Ojczyzno moja!” Kudirka uczynił „Litwo, Ojczyzno nasza” i to jest dzisiaj hymn narodowy Litwy. Ale za tym hasłem stoi cała litewska tradycja niepodległościowa. Podobnie jest na Białorusi. I pytanie, czy nasz ten Mickiewicz, na pograniczach cały czas się bardzo silnie rozlega. Ja śledziłem przez moment taką debatę, zainspirowaną tekstem w mińskim piśmie „Zwiazda”, chyba w 2015 roku, kiedy ukazał się artykuł o tym, do jakiego stopnia nasz białoruski jest Mickiewicz i żeby się o niego na Białorusi upominać. Więc różne są konteksty tego zagadnienia, ale wydaje mi się, że bardzo ważne w tym i to, co powinno nas interesować szczególnie, że to inspiruje cały czas myślenie. I dzieło Mickiewicza, i tradycja Wielkiego Księstwa Litewskiego na nowo cały czas jest odczytywana w kulturze, literaturze, w polityce. Myślę, że warto, abyśmy ten czas z patronatem Sokrata Janowicza właśnie poświęcili tym pytaniom i tym refleksjom, na ile to nas dzisiaj inspiruje, na ile stawia nam ważne pytania, które musimy sobie stawiać, żeby radzić sobie z tą rzeczywistością, w której jesteśmy zanurzeni. I tak jak zaplanowaliśmy, ten nasz dzień będzie miał trzy cykle debat. Zaczynamy od debaty literackiej, potem będziemy mieli debatę historyczną i na końcu debatę kulturową, z przerwą na obiad. A gośćmi naszymi będą historycy, artyści, ludzie kultury i literatury zarówno z Białorusi jak i z Polski. Ale to, że powiedziałem, że z Białorusi i powiedziałem, że z Polski, to nie powiedziałem o tożsamości narodowej, powiedziałem o krajach czy państwach, z których przybywamy i mamy w związku z tym różne obywatelstwa. A jak kto siebie definiuje i jak buduje i określa swoją tożsamość, myślę, że to też będzie częścią naszej rozmowy. Bo często robimy to właśnie w odniesieniu do tych obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy gdzieś stanowią część naszej tradycji. Mam nadzieję też i proszę zasygnalizować od razu, że wszyscy będziemy siebie rozumieli, że ci z Państwa, którzy mają problem albo z językiem polskim, albo z językiem białoruskim, w którym toczyć się będą nasze debaty, mają słuchawki. Rozumiem, że będziemy mieli przekład jednocześnie. Gdyby była taka potrzeba to po prostu proszę dać znać wcześniej. Ludmiło, Ty masz słuchawki, dobrze. Drodzy Państwo, więc pozwólcie, że przedstawię uczestników naszej debaty literackiej. Jest z nami Ludmiła Rubleuskaja z Mińska, witamy bardzo serdecznie, która jest pisarką, laureatką państwowej nagrody literackiej Białorusi i nagrody imienia Franciszka Bahuszewicza, a też finalistką nagrody imienia Jerzego Giedroycia, którą się na Białorusi przyznaje za najlepszą książkę prozy roku. Pisze powieści, ale też książki dla dzieci. A na co dzień żyje z pracy dziennikarskiej. Nie jest jeszcze tłumaczona na język polski, ale mam nadzieję, że to jest tylko kwestia przyszłości, że książki pani Ludmiły Rubleuskiej będziemy mogli czytać po polsku. Jest z nami Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, bardzo witamy serdecznie, literaturoznawczyni, pracowniczka Uniwersytetu Białostockiego, zajmująca się literaturą współczesną, ale też bardzo silnie literaturą regionalną Podlasia. Z różnymi przygodami, ale tak jak rozumiem, Uniwersytet Białostocki stara się uczynić czy stworzyć takie centrum, zajmujące się literaturą również regionalną, literaturą pogranicza. Ale przecież inicjowała też konferencje i wydawnictwa poświęcone Sokratowi Janowiczowi, więc jest tutaj u siebie w domu na Trialogu w Krynkach. No i jest z nami Radosław Romaniuk, bardzo serdecznie witamy, który też jest chyba u siebie w Krynkach. Natomiast jego prace literackie to szeroki horyzont. Zaczynał od Tołstoja chyba, przynajmniej jeśli chodzi o publikacje, a jest autorem bardzo ciekawej biografii Jarosława Iwaszkiewicza, pierwszej części, mam nadzieję, że będzie jej druga część. Ale zajmował się jako redaktor też dziełami i korespondencją Kota Jeleńskiego, Miłosza, Mycielskiego. Tak że w tym gronie, drodzy Państwo, zaczniemy rozmowę o „Litwo! Ojczyzno moja!” w kontekście literackim. I moje pierwsze pytanie do Pani Ludmiły chciałbym skierować o zarówno rozumienie tej inwokacji mickiewiczowskiej w Białorusi, jak i w ogóle obecności Mickiewicza w dzisiejszej Białorusi. Czy Mickiewicz jest obecny, czy potrzebuje go współczesna Białoruś?

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Dziękuję. Пачаць трэба, відаць, з тых праблем, з якімі на сённяшні дзень сутыкнуліся беларусы, з уяўленнямі саміх сябе, з праблемамі самаідэнтыфікацыі. Для нас на сённяшні дзень, прынамсі для пісьменнікаў гісторыяцэнтрычных, беларускацэнтрычных вельмі важна стварэнне прыймальнага беларускага нацыянальнага міфу, гэта значыць уяўлення пра беларусаў, пра нейкага абагуленага беларускага нацыянальнага героя. На сённяшні дзень гэты міф дасюль не выпрацаваны. Больш за тое – ён вельмі дэфармаваны, таму што стагоддзямі беларусам навязваўся вобраз такога тыповага беларуса як мужыка – пан сахі і касы, чалавек малаадукаваны, сялянскі, – які не мае ніякага дачынення да той гісторыі, якая апісваецца ў гістарычных раманах. І, уласна кажучы, нават калі я вучылася ў школе, то гісторыя Беларусі пачыналася практычна з 1917 года і мне даводзілася самой шукаць тады звесткі па гісторыі, таму што мне хацелася ведаць, што я належу да супольнасці, што я належу да народу, які не горшы за іншых. І калі я чытала кнігі Дзюма, Вальтара Скота, Генрыка Сянкевіча ў школе, то я, як і іншыя, думала: во як здорава, як цікава было б, чаму ў нас нічога падобнага не было. І вось паступова толькі дзякуючы Уладзіміру Караткевічу і іншым пасіянарыям, якія працавалі на беларускую гісторыю, я пачала разумець. А ў нас жа таксама ўсё гэта было, мы не на выспе жылі. Гэта еўрапейскі народ, гэта еўрапейская краіна, мы частка еўрапейскай гісторыі і таксама ўсё ў нас было. Варта толькі пашукаць. І я то адшукала, але ўсё-такі вельмі шмат яшчэ белых плямаў, вельмі шмат яшчэ трэба пераадольваць стэрэатыпаў. Нават калі пачаўся вось фармавацца гэты беларускі нацыянальны міф у часы адраджэння пачатку ХХ стагоддзя, усё роўна там былі вельмі выразныя дзве плыні яго фармавання. Адна, такая народніцкая, аплакваючая. Вось той самы мужык беларус няшчасны, забіты, якога трэба ратаваць. Але з’явілася паралельна і рамантычная плынь, там, дзе ўсё-ткі было вялікае жаданне мець героя, якім можна ганарыцца. Для мяне гэта такі прыклад міфа знешняга паходжання пра беларусаў, так бы мовіць, калі Мікалай Някрасаў, расійскі паэт-народнік, апісаў у сваёй паэме высакарослага хворага беларуса, які працуе на пабудове чыгункі. І вось гэты вобраз літаральна стаў увасабленнем беларуса на цэлыя стагоддзі. З каўтуном у валасах, такі няшчасны, у лахманах. Паралельна ў гэты ж час Міцкевіч стварае вобраз Пана Тадэвуша. І для нас вельмі важна, каб вось гэты вобраз стэрэатыпны, няшчаснага беларуса ў лахманах, які нічога свайго не мае, ён усё-ткі адыходзіў, усё-ткі пан Тадэвуш быў таксама і нашым героем. І вось гэтая барацьба паміж дзвюма плынямі стварэння беларускага нацыянальнага міфу, яна працягваецца і па сёння. Беларусам дасюль даказваюць, што вы такія талерантныя-талерантныя, вы павінны кагосьці слухацца, вы павінны прымаць чужое, таму што свайго то ў вас не выпрацавана. А сваё то ўсё роўна ёсць. І я вельмі шмат пішу артыкулаў па гісторыі беларускай літаратуры, па гісторыі ўвогуле. Ёсць у мяне такі цыкл эсэ «Рыцары і дамы Беларусі». Мая задача – стварыць прымальны нацыянальны міф, у якім было б тры складнікі, якія лічу неабходнымі. Гэта рыцарская Беларусь, перыяд Вялікага Княства Літоўскага, гэта інсургенцкая Беларусь, гэта ўсе тыя паўстанні, якія адбываліся на нашай тэрыторыі, гэта рэпрэсаваная Беларусь, гэта часы сталінскіх рэпрэсій, дзе гэта цэлы пантэон герояў, пра якіх можна пісаць. Кожны вось з гэтых складнікаў дае цэлы пантэон герояў, процьму сюжэтаў. І вось пасля кожнага артыкула я атрымліваю каментарыі: а чаму вы пра гэта пішаце, якое гэта адносіны мае да нас? Хаця гэта адбываецца там, у Бабруйску, у Слоніме, у Менску. Усё роўна, калі гэта князь, калі гэта адукаваны чалавек, шляхціц, уяўленне ў людзей, што гэта ўжо як бы не зусім наш. Ну, як жа – вось у нас мужык павінен быць. Даходзіць да абсурду – я прыводжу прыклад, што калі скажам дзяўчынкі сялянскія, прыгонныя са Шклоўшчыны, Азарэвічы, вось пакуль яны жылі ў хатцы курнай, яны беларускі – усё правільна. Як толькі яны трапляюць у прыдворны тэатр, калі яны прайшлі адукацыю ў шклоўскім тэатры і сталі зоркамі санкт-пецярбургскай сцэны, яны ўжо нібыта перасталі быць беларускамі, яны ўжо вось расейскія балерыны, як пішацца. Дзе логіка? Дык вось, Адам Міцкевіч вельмі важны складнік; тое што ён стварыў, вобразы, якія ён стварыў для самаідэнтыфікацыі беларусаў, вось у гэтай рамантычнай плыні, у гераічнай плыні. Я скажу, што і тут ёсць праблемы, што не адчуваюць таксама беларусы сваёй датычнасці да гэтага. І калі я пісала вось гэту сваю сагу – выйшла чатыры раманы «Авантур Пранціша Вырвіча» – дзеянне якой адбываецца ў ХVІІІ стагоддзі, я выводжу двух як бы на мой погляд тыповых беларусаў. Адзін збяднелы шляхцюк, навучэнец менскага езуіцкага калегіюма Пранціш Вырвіч, і доктар Баўтрамей Лёднік, палачанін, алхімік, выпускнік двух еўрапейскіх універсітэтаў, які робіцца слугой вось гэтага юнага Пранціша. На мой погляд, тыповыя беларусы. І ўзнікла, канешне, пытанне, як іх называць, як яны самі сябе ў той час ідэнтыфікуюць. А мая ж задача менавіта ствараць беларускі міф. Мае героі ўвесь час падкрэсліваюць, што яны не рускія, не палякі, яны называюць сябе літвінамі. Але сітуацыя атрымалася такая, што кнігі мае прадназначаны для шырокага кола, я хацела, каб іх чыталі людзі нават тыя, каму першы раз можа ўвогуле патрапіцца кніга беларуская і датычная беларускай гісторыі. Называць толькі Літва, ліцьвіны, гэта было проста абсалютна нерацыянальна і небяспечна, таму што вось такія людзі, яны проста не супаставяць гэта з сучаснай Беларуссю. Таму я параілася з культуролагамі, з гісторыкамі, і ў мяне паралельна ідуць два тэрміны: ліцьвіны і беларусы. І мову, на якой яны гавораць, яны таксама называюць беларускай. Ну, мастацкі твор, ён мне дазваляе пайсці вось на некаторыя такія гістарычныя нацяжкі.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Czyli rozumiem, że staranie pisarki, takiej jak Pani we współczesnej Białorusi, to stworzenie mitu narodowego białoruskiego, który odnosi się do tych tradycji, nawet jeszcze sprzed Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ale też wiem, że inna Pani książka, o stalinowskich prześladowaniach na Białorusi otrzymała nagrodę Bahuszewicza, więc i ten etap wchodzi jakby w budowanie tożsamości i tego mitu białoruskiego. I jest ten „Pan Tadeusz” wasz, nasz, czyli troszkę inaczej niż u Mariusa Ivaskieviciusa, litewskiego pisarza, który jest przywoływany w eseju wprowadzającym do naszego spotkania, który śmiało powiedział: „Ani Pan nie nasz, litewski, ani Tadeusz nie nasz”. Weźcie go sobie, to znaczy my robimy teraz swoje w Litwie, na nowo i od siebie. Czyli jest w jakimś sensie i ten „Pan Tadeusz” wasz, nasz. Ale moje pytanie jeszcze byłoby takie: czy ta białoruskość, która się buduje dzisiaj, w tej tradycji, czy to jest taka litewskość dawna, to znaczy czy dzisiaj mówiąc „Białoruś! Ojczyzna moja”, obejmujemy obywatelstwo, czy raczej narodowość? Czy to jest etniczne, czy to jest obywatelskie, czy kulturowe w tym budowaniu swojego mitu i tego, co współcześnie określa się jako białoruskość?

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Ведаеце, французскі мысляр Рэнан казаў, што нацыя — гэта штодзённы рэферэндум, гэта значыць, што кожны дзень у супольнасці адбываюцца працэсы, дыскусіі, якія вызначаюць, што будзе далей. Пагэтаму я не вазьму на сябе смеласці сказаць, ці вернецца тэрмін ліцьвіны замест беларусаў. Магчыма, што і не, таму што пад назвай «беларусы» таксама, выбачайце, зрабілася ўжо столькі, што гэта выкрасліць проста злачыннасць. І я думаю, што сапраўды вызначыць вось гэты штодзённы рэферэндум, вызначыць гісторыя. А я ўвогуле падзяляю погляд вядомага нашага акадэміка і гісторыка Адама Мальдзіса, які казаў, што немагчыма вось такія постаці, як Адам Міцкевіч, і такія ўтварэнні, як Вялікае Княства Літоўскае, прыўлашчваць камусьці аднаму. Гэта абсурд, гэта неразумна, гэта ясна. Тым не менш тэрмін літвіны свядомым беларусам – я лічу – ён дарагі.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Dziękuję bardzo. Panie Radosławie, jak to jest z Pańskiej perspektywy, ten Mickiewicz, czy on się nam dzisiaj może wydawać trudnym?

Radosław ROMANIUK

Bardzo się cieszę, że zaczął Pan od tego cytatu z Miłosza: „za trudny dla nas ten Mickiewicz”, bo on jakoś ustawia nie tylko rozumienie Mickiewicza, ale w ogóle rozumienie literatury. Literatury jako zadania. Za trudne zadanie dla nas ten Mickiewicz, musimy jakoś do tego doskoczyć, musimy się tego nauczyć. Bo literatura jest jakimś zadaniem. I literatura chyba nie jest zadaniem tak do końca zadanym narodowi, tylko zadanym indywidualnie czytelnikowi, jest takim zadaniem egzystencjalnym. Tak to rozumiem, tak to widzę i myślę, że tutaj ten początek jest rzeczywiście fenomenalny. Za trudny dla nas ten Mickiewicz, więc musimy coś z tą trudnością zrobić żeby tę trudność jakoś pokonać. I też zaczynamy od Trialogu, od dyskusji literackiej, która jest chyba sposobem najbardziej szerokiego postawienia tego problemu tytułowego „Litwo! Ojczyzno moja!” Bo historycy będą mieć ten problem jakoś akademicko zawężony. Litwa to jest Wielkie Księstwo Litewskie, w opozycji do Korony. Litwa to jest też twór państwowy pod tą nazwą. A my mamy jeszcze jakby trzecie znaczenie tego słowa, bo przecież Mickiewicz był poetą i „Litwo! Ojczyzno moja!” nie rozpoczyna jakiegoś dokumentu, który jest deklaracją polityczną albo historyczną, ale rozpoczyna poemat. I to jest słowo użyte w języku poezji. Więc to jest jakby trzecie znaczenie tej Litwy, znaczenie, które jakoś wkracza już na teren znaczeniowy Arkadii, jakiegoś miejsca mojego, własnego. Więc w tym sensie i w sensie literatury jako zadania, taką Litwę ma każdy z nas. Ona znajduje się w bardzo różnych miejscach, bardzo różne są tam krajobrazy, ale jest to coś, co jakoś możemy przyjąć i możemy zrozumieć właśnie dzięki swojemu doświadczeniu, dzięki temu, że każdy z nas dotknął jakoś ziemi w pewnym miejscu planety i pewne zapachy, pewne krajobrazy, pewne doświadczenia są jakoś kształtujące nas. Mickiewicz miał też swoją Litwę i to oczywiście nie jest przypadkiem, gdzie ona się znalazła, gdzie on ją znalazł. Więc w tym sensie jest to bardzo właściwe, żeby mówić o Mickiewiczu w kontekście białoruskim, bo to jest to miejsce. Miłosz tutaj, który tu chyba będzie, mam wrażenie dzięki Panu, patronem naszych rozmów, drugim oprócz Mickiewicza, napisał taki znakomity wiersz „Do Tadeusza Różewicza poety”, to był koniec lat 40-ch, i to był wiersz o świecie, który wita poetę, bo poeta nadaje temu światu jakieś znaczenie, ujmuje go w słowa. Ja oczywiście przepraszam, cytowanie wierszy z pamięci to jest samobójcza zupełnie jakaś historia, więc nie będę tego przywoływał, w każdym razie są tam takie frazy, które mówią o tym, jak chociażby taka fraza: „Czterysta rzek pracowało na jego narodziny”. Cały ten świat przygotowuje się do tego, żeby pojawił się w nim poeta i żeby coś o tym świecie powiedział. Oczywiście skierowanie tego wiersza do Różewicza było wspaniałą intuicją dotyczącą miary tego przyszłego poety, bo to chyba jakiś 1948 rok, ale złą intuicją, jeśli chodzi o charakter jego pisarstwa. To nie był ten poeta, za którego Miłosz go chciał uważać. To był poeta, na którego nie czekały te rzeki, tylko czekały stare kobiety, czekały śmietniki, czekała cywilizacja, której jeszcze nie było. On ją wypowiedział, a nie świat. Natomiast ten wiersz znakomicie opisuje pewną rolę, którą przyjął Mickiewicz pisząc „Litwo! Ojczyzno moja!” i kreśląc obrazy „Pana Tadeusza”, obrazy, które – musimy powiedzieć – są obrazami jednak nie realistycznymi, tylko obrazami po prostu poetyckimi. W tekście, który był takim tekstem przewodnim, mogliśmy przeczytać, że właściwie w tym uniwersum „Pana Tadeusza” nie ma białoruskich chłopów. Ja bym dodał, w uniwersum „Pana Tadeusza” Jankiel jest postacią, jakiej właściwie nie miało prawa być. Wręcz powiedziałbym, jest postacią wykreowaną jako postać opisana przez kogoś, kto może mieć jakieś obawy na temat antysemickiej możliwości zinterpretowania Jankiela i dlatego czyni go takim super Polakiem. To jest tekst poetycki, to jest tekst, który z realizmem nie ma nic wspólnego i który stanowi po prostu pewne zadanie dla nas, dla jakiegoś naszego rozumienia rzeczywistości.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Bardzo się cieszę, że Pan podkreślił właśnie tę poetyckość inwokacji i w ogóle słowa Mickiewicza, bo rzeczywiście to jest tak, że jak poetyckość wchodzi w politykę, to ona ma wtedy rażącą moc, tylko daleko odbiegającą od samego kontekstu środowiska, z którego powstawała. I rzeczywiście mnóstwo nieporozumień bierze się właśnie z nakładania się tych dwóch światów, które mówią innymi językami czy są z innej rzeczywistości. Można się zastanawiać, dlaczego ten „Pan Tadeusz” nie jest wielokulturowy, w tym sensie nie ma tam chłopów białoruskich, ale nie ma też Tatarów, nie ma tej Nowogródczyzny, jaką ona w realistycznym sensie właśnie pogranicznym była. Ale rzeczywiście odniesienie jest inne i też pamiętajmy, że inwokację pisze się jak w Homerowej „Iliadzie” czy jak w „Jerozolimie Wyzwolonej” Tassa; to się zawsze zaczyna od inwokacji do Boga, do bóstwa, do czegoś co jest jakby nie z racjonalnego świata. I teraz przyłożyć to do kategorii realistycznych, to jest zupełnie inna szkoła. Czyli ta trudność, myślę, jedna przynajmniej u Mickiewicza polega na tym, że on obejmuje coś znacznie szerszego i coś ze znacznie innego porządku, niż potem nasze rozumienia w kategoriach narodowych, politycznych…

Radosław ROMANIUK

Jakby nie do końca można zapytać: a gdzie to było? A kim byli ci ludzie? Też mówiliśmy o tym, że nie będziemy dzisiaj rozstrzygać, czy Mickiewicz był Polakiem, Białorusinem czy Litwinem. Przede wszystkim, dlatego że to byłoby bardzo niepoetyckie. Te wszystkie rozważania są właściwie na antypodach tego, kim był Mickiewicz.

Katarzyna SAWICKA-MIERZYŃSKA

Może nie ad vocem, ale jako taki komentarz właśnie. Powiedzieliście, że nie ma takiej wielokulturowości w „Panu Tadeuszu”. Trudno tu mówić o jakiejś etniczności. Właśnie ta wielokulturowość tam jest, bo wtedy nie było czystości etnicznej, narodowej – tak bym powiedziała. Dla Mickiewicza tożsamość zastana była czymś wieloszczeblowym, więc jakby trudno mówić o ukazywaniu wielokulturowości, bo nie było odrębności takiej ścisłej, etnicznej, narodowej. Dla mnie w tym tkwi bogactwo Mickiewicza i to jak my się możemy nim teraz inspirować. Kiedy on myślał o sobie jako o Litwinie czy o Polaku, to właśnie myślał o takiej mieszance. Nie było myślenia takimi kategoriami. Bo kojarzymy ten czas też z Herderem i takim myśleniem już o narodzie, który jest taką całością kulturową, obsługiwany jest ten naród przez konkretny język. Zastanawiali się badacze nad tym, czy on pisał po białorusku, czy mówił. Na pewno rozumiał. No przecież Czeczot mówił do niego wierszem białoruskim. I on ten wiersz rozumiał. Myślę, i to jest nieuniknione, bo jesteśmy dziećmi naszych czasów i operujemy takimi kategoriami, jakimi operujemy, ale niestety nakładamy je na tamtą rzeczywistość. Myślenie o narodzie było wtedy inne, Mickiewicz myślał o narodzie w kategoriach politycznych, dla niego punktem odniesienia była Rzeczpospolita Obojga Narodów. To się też bardzo zmieniło po Powstaniu Listopadowym, bo na początku, zobaczcie – ojczyzna Mickiewicza to jest wyłącznie Litwa, którą właściwie powinniśmy nazywać regionem, Nowogródczyzną, no bo to jest to zamieszanie semantyczne, o którym Pani mówiła, że Litwa nam się kojarzy teraz z państwem litewskim, a to jakby była Białoruś dla niego – Wilno, Nowogródek. I czy to będzie „Grażyna” czy to będzie „Konrad Wallenrod”, jemu chodzi o Litwę, dopiero po powstaniu zaczyna się takie myślenie kategoriami polskości, że ta Litwa pojawia się w takiej komunii, unii, małżeństwie – on tak ładnie to nazywa – z Polską. Ale wcześniej jemu chodzi o Litwę. I my też troszkę daliśmy się zwieść tutaj tej recepcji Mickiewicza, takiej, która pojawiła się po powstaniu, a potem wzmocniła ją na przykład Maria Janion. Gdzie na przykład mówiło się: Konrad Wallenrod to są maski, Zakon to jest Rosja, a Litwa to jest Polska i tu wyłącznie o to chodzi. Nie. Mickiewiczowi chodziło właśnie o Litwę i o to, jak ona była na różne sposoby kolonizowana. Jemu na odrębności tej Litwy – czytaj Białoruś, chociaż jeszcze nie Białoruś, bo nie było białoruskości jako takiej – zależało. I to jest niesamowite, że my z niego wszyscy, i Białorusini, Litwini i Polacy. I to nie jest kwestia rywalizacji, tylko w jego myśleniu to my właśnie tacy. A co więcej, zaczynało się od konkretnego miejsca, dlatego jest też świetnym patronem wszelkich regionalizmów. Tutaj chciałabym też, ja raczej będę bazowała na cytatach, bo uważam, że poeci i artyści mają więcej i mądrzej do powiedzenia niż ja i ładniej. Ale, no, jest jeszcze trzeci patron tego naszego myślenia i rozmowy – tutaj duch jego wisi nad nami, czyli Sokrat. I on dosłownie ustanowił te paralele. Nawet między Krynkami a tą Nowogródczyzną Mickiewicza; tylko jeden cytacik, bo tego było więcej, ale to jest „Terra incognita Białoruś”. Sokrat pisze tak: „Znalazłszy się jako uczeń technikum w Białymstoku chorobliwie zatęskniłem za Krynkami, przypłaciwszy to początkami gruźlicy. Odkryłem nieprzeczuwany wcześniej paradoks małej ojczyzny. Tkwiąc w niej, nie lubi się jej. Przydaje się więc oddalenie. Nareszcie rozumie się poetę i jego słowa „Litwo! Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie”. I zobaczcie – on to mówi w kontekście małej ojczyzny, Krynek, tego miejsca najbliższego. Tak jak Mickiewicz, kiedy mówi „Litwa”, jemu chodzi o Nowogródek, o Wilno, o to miejsce, o tych ludzi, o te białoruskie piastunki. To jest jego miejsce. Potem oczywiście zaczyna się wielka polityka, bo on politykiem też był, nie zapominajmy o tym. Poeta, ale działacz i polityk. Przecież potem zakładał legiony, pisał w gazecie, no wiecie, walczył, na różnych frontach. Ale zaczyna się od miejsca i myślę, że to jest bardzo ładna paralela, która buduje nam te relacje między Krynkami a tą Litwą, która rzeczywiście, tak jak mówicie, należy już do przeszłości. Co więcej, my bardziej chcemy wierzyć poetom niż historykom, bo historia jest bardzo skomplikowana, są rozgrywki polityczne, jakieś konflikty. Za poetami idzie mit. I my tego mitu łakniemy. I co więcej – skoro ta Litwa, o której mówimy, jest tym bytem należącym do przeszłości, zresztą prowokacyjnie dość w samej przedmowie do „Konrada Wallenroda” Mickiewicz pisał: „Litwa jest już całkiem w przeszłości”. I dlatego, właściwie, możemy zrobić z nią, co chcemy. Prawda jakby jest do naszej dyspozycji. I na bardzo różne sposoby ją wykorzystujemy. Ale warto wracać do Mickiewicza i pamiętać o tym, że właśnie pytanie o narodowość w tym kontekście jest rodzajem takiego anachronizmu, bo to była tożsamość wieloszczeblowa, w której kiedy myślało się o Rzeczpospolitej Obojga Narodów, mieściły się przeróżne nacje, języki, religie, etnosy. To było jego „my”. I to, uważam, może być dla nas wspaniałą inspiracją, także tą tu, w regionie naszym, na Podlasiu. Mam nadzieję, że za chwilę będę miała okazję też o tym powiedzieć, jak ważna to jest tutaj tradycja; to jest niesamowite, ilu artystów, poetów się do tej Atlantydy, powiedziałabym, Wielkiego Księstwa Litewskiego odwołuje.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Myśmy nie pytali o narodowość Mickiewicza, ale właśnie odnajdując jakieś inne konteksty. Ciekawe wydaje mi się, czy ta Litwa, tak jak Mickiewicz by chciał, ona jest już całkiem w przeszłości? Z tego co słychać, co rezonuje, to to rozumienie litewskości wydaje mi się ciągle bardzo żywe i świeże, mickiewiczowskie i aktualne. I trudno ją zakopać właśnie w przeszłości. I to jest w ogóle ciekawe, dlaczego nas tak bardzo pasjonuje rozpatrywanie jak Mickiewicz rozumiał litewskość. I tą Litwę dzisiaj, w tym świecie, w którym obecnie żyjemy. Ale to co powiedziałaś o jego takim odniesieniu do małej ojczyzny, do określenia swojej tożsamości czy odnajdywania jej właśnie w kontekście takim genius loci, miejsca, jest niezwykle ważne i trudne. To jest, wydaje mi się, ta kolejna aporia, którą u Mickiewicza znajdujemy, bo myśmy pogubili te swoje małe ojczyzny, zaczęliśmy się odnajdować w takich większych narracjach, państwowych, narodowych. Nam tego bardzo brakuje i tutaj praca i duch Sokrata Janowicza jest niezwykle ważny, potrzebny do pewnego przywołania właśnie w takim kontekście. Czyli, chcę jakby zaznaczyć te trudności, które już przywołaliśmy, to znaczy Pani Ludmiła powiedziała o, z jednej strony, braku z perspektywy białoruskiej mitu właśnie, który by budował wspólnotowość współczesną białoruską. I też mówiliśmy, że dzisiaj zastąpienie tej inwokacji „Białoruś! Ojczyzno moja” to jest cała ta kontrowersyjność bo moglibyśmy zrozumieć, że skoro wprowadzamy „Białoruś! Ojczyzno moja”, to wreszcie mamy swoją państwowość, mamy swoją narodowość, więc możemy jakby w tym wyrazić również swoją etniczność. Ale rozumiem, że odpowiedź Pani Ludmiły jest taka, że ta Białoruś ma być rozumiana tak jak mickiewiczowska Litwa, to znaczy obejmująca obywatelstwo i różnych ludzi żyjących dzisiaj w Białorusi, również tych Tatarów, którzy ciągle na tej Nowogródczyźnie są.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Увогуле, калі ўспомніць тэорыю Самуэля Ханцінгтана, гэта вядомы сацыёлаг, філосаф, то Беларусь знаходзіцца на цывілізацыйным разломе. Сапраўды, усе прыкметы гэтага ёсць паміж цывілізацыяй заходняй і візантыйскай, праваслаўнай, расійскай. На нашай тэрыторыі сапраўды можна сустрэць прыкметы і той, і іншай цывілізацый. Былі перыяды дэмакратыі, былі перыяды абсалютызму. Я калісьці аналізавала, як выглядае нацыянальны міф як бы не толькі беларускі. Ну, вельмі ўмоўна, канешне. Ну, У маім уяўленні, скажам, польскі нацыянальны міф гэта вертыкаль, гэта гісторыя, гонар роду, гэта памяць продкаў. Натуральна, гэта ўсё літаратурнага паходжання міфы; я не гісторык, я літаратар, для мяне ўсё праз прызму літаратуры. У расейскай літаратуры гэта гарызанталь, прастора, гонар вось гэтымі сваімі адлегласцямі неверагоднымі. Беларусь вось паміж гэтай вертыкаллю і гарызанталлю атрымліваецца на скрыжаванні. Беларусь гэта сапраўды скрыжаванне культур. Беларусь гэта месца, дзе прайшліся мабыць усе войны Еўропы. І тут не толькі былі страты, але тут яшчэ сустракаліся культуры. Таму, праўда, на нашых землях заўсёды была шматканфесійнасць, шматкультурнасць. Вось якраз і ў сваім цыкле я гэта таксама паказваю. Я лічу, што гэта важна; важна таксама для ўсведамлення, што такое Беларусь. У мяне дзейнічаюць героі розных нацыянальнасцей, і я паказваю, што ўсё-ткі ў аснове беларускай ментальнасці – здольнасць ужывацца з іншымі. Людзі розных канфесій выходзілі на адзін пляц па святах, дзе быў рынак. Стаялі там царква, касцёл, сінагога, мячэць. І ўсе былі суседзямі, выходзілі на адзін пляц. І гэты складнік, канешне, нельга ніякім чынам выкрэсліваць. Дарэчы, нагадаю, што габрэі, якія паходжаннем вось з нашых тэрыторый, называліся літвакі. І Міцкевіч якраз для мяне каштоўны вось гэтым сваім паэтычным складнікам, апаэтызаваннем, скажам, таго ж возера Свіцязь. Бескарысна і шкодна сапраўды высвятляць, кім ён сябе лічыў, кім яго там можна называць. Тут трэба мысліць іншымі катэгорыямі, больш універсальнымі. Міцкевіч апаэтызаваў Беларусь, і за гэта мы яму вельмі ўдзячны. Я ж кажу, што паралельна вось таму знешняму міфу і ўнутранаму міфу пра беларуса як забітага мужыка, Міцкевіч у той жа самы час ствараў рамантычны вобраз, рамантычны міф. Нацыянальнасць яго мы вызначаць не будзем, гэта абсурд. Але гэты вобраз ёсць. І ён прывязаны і да нашай зямлі, вось за гэта Міцкевічу мы ўдзячны.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Nawiązując do tego spotkania kultur, o którym Pani Ludmiła mówi, Panie Radosławie, wspomniał Pan Jankiela, który ma w „Panu Tadeuszu” bardzo ważny głos i to taki, który jakby stawia do pionu patriotyzm i troskę o ojczyznę. Właśnie z jego strony, ze strony Żyda, karczmarza, cymbalisty. I to co mnie interesuje, i to, o co chciałbym Pana spytać, bo z jednej strony możemy być dumni, że mamy różnorodność kultur i każda kultura ma swoje bogactwo i mówi swoim głosem, taki festiwal wielokulturowości, każdy wychodzi na scenę i opowiada swoim językiem swoją tradycję. Natomiast u Mickiewicza jest inaczej, troszkę mi się przypomina taka sytuacja jak w dzisiejszych Stanach Zjednoczonych, kiedy Amerykanie chodzą na film „I’m Not Your Negro” („Nie jestem twoim Murzynem”), który jest filmem o Jamesie Baldwinie, Afroamerykaninie, znakomitym pisarzu, który stawia patriotyzm amerykański do pionu, ale on postawił to trzydzieści lat temu, był takim Jankielem, który powiedział: jeżeli nie rozwiążecie naszego problemu, to będziecie mieli za chwilę Trumpa i wszystko co was będzie czekało. Amerykanie uważają, że on przepowiedział to, co się dzieje dzisiaj. Ale mnie interesuje właśnie ta obecność innego, nie musimy mówić w kategoriach narodowościowych, na co zwracała uwagę Katarzyna, ale mówimy o innym, który jest pośród nas, inności, która właściwie buduje wspólnotowość, to znaczy dopełnia czy domaga się. To wołanie o patriotyzm ze strony Jankiela jakby wychodzi nieprzypadkowo od strony tego innego, bo to jest dokładnie sytuacja, w której możemy poczuć, że ta wspólnotowość rodzi się poprzez głos innego. Teraz bym powiedział: Białorusina, Żyda, Afroamerykanina, ale nie w audycji dla mniejszości narodowych w telewizji, tylko w mainstreamowej narracji o tym, co dla nas wszystkich najważniejsze. Czyli mówię o takiej obecności mniejszości czy innego, który wchodzi do głównej narracji. Mnie się wydaje, że to jest coś, co jest tematem. Ja pamiętam taką debatę tutaj na Trialogu, kiedy rozmawialiśmy o roli mniejszości białoruskiej w ogóle w Polsce. I wtedy żeśmy dyskutowali, że to nie polega przecież na tym, żeby otworzyć jeszcze jedno okienko dla mniejszości narodowej w takim czy innym stopniu, tylko zastanowić się jak ten głos białoruski może wchodzić do naszej wspólnej w Polsce narracji. Jak Pan na to patrzy, Panie Radosławie?

Radosław ROMANIUK

Jankiel w „Panu Tadeuszu” na pewno reprezentuje kulturę liczącą kilka tysięcy lat. Kulturę, która przeżyła doświadczenie niewoli, przeżyła inne doświadczenia tego typu. I tutaj on rzeczywiście mówi tym Sarmatom: opamiętajcie się. Sarmatom, którzy właściwie zachowują się w jego optyce jak dzieci. Niepaństwowo, niedojrzale, młodzieńczo; oni się po prostu bawią. To jest jedna rzecz, którą można tutaj zauważyć. Druga rzecz, o której ja się troszeczkę nawet boję mówić, ja nie jestem tutaj zbyt dobrym adresatem pytania o Jankiela, bo ja tej postaci właściwie nie lubię. Uważam, że Mickiewicz skłamał rysując postać Jankiela i skłamał w sposób taki dosyć koniunkturalny, w dobrej wierze. Ja sobie jakoś tę postać konfrontuję z Żydem z „Wesela” Wyspiańskiego, który pojawia się dokładnie w takiej samej roli, jako inny wśród jakiejś społeczności, która też jest taka niejednorodna, ale jednak on jest całkowicie w kontrze, on całkowicie przychodzi z zewnątrz. I u Wyspiańskiego ta postać mówi: Ja się z wami nie bawię, ja mam zupełnie inne spojrzenie na rzeczywistość i mam do tego prawo. Możecie mnie nie lubić, my jesteśmy przyjaciółmi, ale którzy się nie lubią. Odpowiada na deklarację, że my jesteśmy przecież przyjaciele. Natomiast Jankiel jest takim Żydem, którego może całkowicie zaakceptować polski antysemita, który uważa, że powinien mówić ładną polszczyzną, być wspaniałym patriotą, „Mazurka Dąbrowskiego” to on powinien kultywować, a nie my, no bo my to mamy już we krwi. Jakieś może patriotyczne sprawy też mogą być jego domeną. Więc to nie jest postać moim zdaniem realistyczna, to jest jakaś taka projekcja kogoś, kto może się podobać w gruncie rzeczy, dlatego że nie daje mu się prawa do bycia innym. Przepraszam, że to powiem, bo to trochę, mam wrażenie, przewraca naszą narrację o tym jak to jest wielokulturowo i wspaniale, ale on jest za gładki, on nie psuje zabawy, on nie reprezentuje tego, co może reprezentować rzeczywiście społeczność, która ma prawo do całkowicie innego spojrzenia na rzeczywistość Soplicowa.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Dzięki. Właśnie o to chodzi, żeby upominać się o to prawo bycia innym. I ten przykład Żyda z „Wesela” też mi się bardzo podoba, czyli jeżeli czujemy nieautentyczność, to domagajmy się jej, ale też pamiętajmy, że ta Litwa mickiewiczowska daje miejsce innemu, czy próbuje dać. I to w takim głosie, że tak powiem, nie zmarginalizowanym, tylko upominanie się odpowiedzialności za całość, nie za swojość, tylko w jakimś mikrokontekście, tylko bycie odpowiedzialnym za całość, w tym sensie. Co wydaje mi się dzisiaj ważne do podkreślenia jako nasze aktualne dziedzictwo. Jak jeszcze można Mickiewicza czytać dzisiaj, współcześnie, Katarzyno? Jak literatura współczesna, zwłaszcza ta z tego miejsca, z tego regionu odnosi się, zresztą nie tylko do Mickiewicza, ale właśnie do tej tradycji obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego, czy tego dziedzictwa pogranicza? Bardzo proszę.

Katarzyna SAWICKA-MIERZYŃSKA

No właśnie bardzo się odnosi, powiedziałabym zaskakująco bardzo. Można byłoby to porównać z literaturą innych regionów, ale podejrzewam, że jednak na Śląsku, na przykład, odwołań do tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego byłoby zdecydowanie mniej. Nie dokonywałam takich analiz porównawczych. I jest też taki tekst, nie wiem czy jest Mira Łuksza, nie ma chyba Miry w tym roku z nami, ale jest taki tekst Miry Łukszy, który wydaje mi się tutaj takim rodzajem manifestu wręcz, takiej poetyckiej tożsamości naszej wspólnotowej podlaskiej. Niesamowita jest w ogóle korelacja tego manifestu z tytułem tomiku, bo to są „Wiersze tutejsze”. Czyli znowu odwołujemy się do bardzo konkretnego miejsca, do tej tutejszości, która tak bardzo irytowała Sokrata, czyli do tej identyfikacji z miejscem niekoniecznie w kategoriach narodowych, czy nawet etnicznych. No bo po prostu jesteśmy stąd, zawsze to tutaj wymaga dookreślenia, co my przez to tutaj rozumiemy. No i nagle okazuje się, że Mira we wstępie do swoich wierszy rozumie to „tutaj” właśnie jako tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozwolę sobie zacytować kawałeczek; nie wiem czy Państwo znają ten tomik, on podobno jest trudno dostępny, ja też dostałam go w prezencie gdzieś tak przypadkiem. „Jesteśmy stąd, z Wielkiego Księstwa i Podlasia, Lachy, Lićwiny, Rusiny, bezmieżne pogranicze. Jesteśmy z mojej duszy, jesteśmy stąd. Wielkie Księstwo jest wciąż. I ci, których nie ma, jak płomienna Alojza Paszkiewicz, suchotna rewolucjonistka, przedwojenny poseł Bronisław Taraszkiewicz, czyje imiona zacichły na zszarganych sztandarach i kamiennych tablicach”. Potem też wymienia jeszcze kilka postaci. „Mocni, sterani i cisi, wielcy nad łąkami, które zalewa niepamięć”. Jeszcze końcówka: „Miejsca nie puste na słowo, a ono od początku było. I oni, ci tutejsi, są i byli dla mnie i ja jestem dzięki nim”. Bardzo mocny manifest, prawda? Ta rodzina taka duszy, i ta tradycja, z której wyrośliśmy my tutaj, na Podlasiu, to jest właśnie tradycja Wielkiego Księstwa Litewskiego, obejmująca te różne narodowości, języki, wyznania. To jest to piękne konsolidujące „my”. Powtórzę: tradycja duchowa, w której Mira Łuksza, Białorusinka, chce się odnaleźć, mam nadzieję, razem ze mną, Polką – nawet na pewno tak właśnie jest – stąd to odwołanie do Wielkiego Księstwa. Odnajdywać, i dlatego kiedy powiedziałam, że Litwa należy już do przeszłości, to nie chodziło mi o to, że to jest martwe, tylko że właśnie to jest taki piękny mit, z którego na różne sposoby możemy czerpać i czerpiemy. Uczący nas wspólnotowości. I to jest też taka nasza Atlantyda, zatopiona kraina, ale idee, jakie stamtąd czerpiemy, one mogą być i są ciągle żywe. I kiedy zrobiłam taki rekonesans po mojej półce regionalnej w domu, w mojej bibliotece, no to jest rzeczywiście niesamowite, bo Wiesław Szymański, nieżyjący już, cały cykl „Witraż wileński”, poemat, przepraszam, plus cykl wierszy „Podróż na Wschód”. Jan Leończuk, który właściwie w ogóle mówi o tym, że gdyby mógł, to przemieściłby się na stałe do Wilna, że to jest jego tradycja, że on tam chciałby być pochowany, że tam zostało jego serce; mnóstwo wierszy o tym. Krystyna Konecka, kojarząca się z sonetami; tutaj akurat jej korzenie, bo jej rodzina to są repatrianci z Wileńszczyzny, którzy osiedli na Śląsku, a potem ona przyjechała do Białegostoku. Wiesław Kazanecki… Więc różne pokolenia, różne narodowości widzimy, ale też, słuchajcie, jako ciekawostkę powiem wam, że nawet ktoś, kto bynajmniej nie kojarzy się nam z tą tradycją, czyli nasz buntownik Ignacy Karpowicz, literacki łobuz, ma na swoim koncie, i ten fragment został nawet opublikowany, bodajże w „Arcie” w 2012 roku. Otóż Karpowicz miał zamiar napisać powieść, i tutaj mam właśnie fragment, pod tytułem „Wielkie Księstwo Litewskie”. Więc to jest niesamowite, jak ta tradycja w różnych bardzo obiegach, w różnych poetykach, od „Sonetów” Koneckiej po eksperymentalne powieści Karpowicza, tutaj ta powieść miała opowiadać o jakiejś ulokowanej w Białymstoku jednostce IPN-u, mającej się zajmować reżyserowaniem historii, czyli pracą nad tym, które postaci eksponować, które zatuszować, taki rodzaj inkwizycji historycznej. Więc to jest ciekawe, że to jest tradycja duchowa, która w tym Białymstoku, takim trochę niestety mieście bez właściwości, to znaczy mieście, gdzie ciągle zrywana jest ta tożsamość, mieście odbudowywanym wciąż na nowo. Pani powiedziała, że przez Białoruś przechodziły wszystkie możliwe fronty i wojny. U nas tak samo. Tutaj jest profesor Dąbrowicz, która wymyśliła taką piękną metaforę: „ziemia przechodów”; ciągle ktoś przez nas przechodzi i coś zostawia albo niszczy. To jest też trochę przekleństwo Białegostoku, myśmy o tym już kiedyś rozmawiali w naszym gronie badaczy regionalnych, że my jesteśmy w cieniu dwóch wielkich opowieści. Jedna to jest mityczna Warszawa, czyli to centrum, dyspozytor dyskursów, pieniędzy, władzy. A drugie mityczne centrum to jest Litwa, Księstwo Litewskie, ten Białystok ciągle jakby się przytula trochę tu, trochę tu. I to, że ci poeci tak chętnie się do tego odwołują, też o tym świadczy, że to jest taka bardzo mocna, kusząca piękna narracja. Nie będę Państwu tutaj czytać tych wierszy, zachęcam, wymieniłam nazwiska. Ale to naprawdę jest. Nie wiem, czy można powiedzieć o modzie. Nie, myślę, że to jest głębsze. Rzeczywiście po 1990 roku, kiedy już można było pisać różne rzeczy, wszyscy nagle zaczęli szukać inspiracji na tej Litwie, w tym Wilnie i to się stało takim ważnym tematem. Ale myślę, że to nie było takie koniunkturalne, nie było kwestią mody, tylko naprawdę to jest bliska nam duchowa tradycja. I dobrze, że tak się dzieje. I myślę, że to będzie powracało. Naprawdę w jakiś patos tu popadam, ale to jest taki nasz duchowy dom, nasza duchowa ojczyzna. I znowu wracamy do Mickiewicza, my z niego prawie wszyscy. Coś w tym jest. Wczoraj w tych „Dziadach” też to było widać, w „Dziadach” Białoszewsko-Pasiniego.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Dobrze, że o tym mówisz. I ten kontekst dla mnie też jest ciekawy, pisarzy, którzy nie wyjechali, albo nie zostali wyrzuceni z miasta. Mogli się buntować jak Ignacy i gdzieś uciekać od zadupia. Jak Miłosz czasem. Pamiętam Miłosza, który zwiewał z Wilna międzywojennego, które dla niego było wtedy zadupiem. Troszkę to dziwnie brzmi, jak znamy późniejszą twórczość Miłosza i jak pisał o Wilnie. Ale bardzo dużo tej literatury powstawało tak jak „Pan Tadeusz”, to znaczy z daleka od Litwy. I z daleka od Krynek. Tak, i to było bardzo ciekawe u Sokrata, że on tu powrócił, miał tę możliwość. Dla mnie na przykład zawsze interesujący był Jerzy Ficowski, warszawiak, który nie wyjechał, to znaczy, który miał szansę opisać to doświadczenie nie jak Chagall, nie jak setki żydowskich pisarzy, którzy zostali wyrzuceni ze sztetli, tylko on żył na tym Muranowie po 1944 roku. I napisał to odczytanie popiołów; żaden Chagall czy poeta nie potrafiłby z kolei tego zrobić na emigracji. To znaczy jest coś takiego, co możesz zrobić tylko wtedy, gdy żyjesz tu i teraz, dzisiaj. To jego zdanie, że chciałbym iść, a depczę, nie może napisać emigrant; może napisać tylko ten, który został i który jest ciągle na miejscu. Nie chodzi o budowanie raju, takiego tutejszości, tylko chodzi o zmierzenie się z tym, co jest pod twoimi stopami i z tego rodzi się też niezwykła literatura. Może i dobrze, że przywołujemy to, o czym mówiłaś, to co się rodzi tutaj i teraz. Myślę, że jest teraz moment, żebyśmy oddali głos Państwu, Państwa pytaniom i refleksjom. Bardzo zapraszam do rozmowy.

Ewa KOZŁOWSKA

Przyjechałam z Olecka, dzień dobry wszystkim. Chciałabym zadać jedno pytanie. Rozmawiamy tutaj o pozostaniu i zmierzeniu się. Ale też refleksje krążą na temat archaizmów postrzegania świata. Archaizmów literackiego postrzegania świata, a także, chociaż nie chcemy, też archaizmów poetyckiego postrzegania świata. Ja mam pytanie do Pani Ludmiły. Bo dzisiaj bardzo zainspirowały mnie Pani słowa na temat tworzenia mitu. My się wszyscy z mitami borykamy, dusimy się nimi, wiemy, że są ograniczające. Dla mnie dodatkowo bycie w jakimś miejscu to jest nie tworzenie tożsamości, ale tworzenie świadomości. Więc zastanawiam się, czy Pani ma świadomość tego, jak my się w mitach dusimy i jak sobie Pani na Białorusi chce z tym poradzić, bo wydaje mi się, że zamykanie w kolejnym micie, który stworzy tożsamość, a nie świadomość, nie jest chyba najlepszym wyjściem.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Так, проста тут праблема ў тэрміналогіі. Я мела на ўвазе міф не той, дзе там пра Ахілеса і іншых, а міф як складаную сінхрадыяхранічную структуру, якая ёсць ўяўленнем пра абагуленага народнага героя і асяродак яго існавання. Што тычыцца пра міфалогію, тут, грэшная, я пісьменніца. У пісьменніка, гісторыка – у іх розныя падыходы. Навуковец збірае факты і на іх робіць тэорыю. Пісьменнік часам робіць роўненька наадварот. З другога боку, ведаеце, быў такі вялікі вучоны, стваральнік семіётыкі Лотман; ён казаў, што гісторык усё роўна мае справу толькі з дэфармаванай гісторыяй, толькі з дэфармаванымі звесткамі, таму што яго веды ўсё роўна грунтуюцца на тэкстах. Тэксты робяцца па сваіх законах, тэксты робяцца людзьмі. Таму ўсё вельмі адносна. І нават адзін мой вельмі добры знаёмы Віталь Скалабан, архівіст-гісторык, заўсёды казаў так: больш за ўсё лжэ дакумент. Ён, вялікі архівіст, ведаў, што нават архіўны дакумент не з’яўляецца абсалютнай ісцінай. Усё што мы ведаем, гэта наша ўяўленне, гэта тое, што выбудавана кімсьці і намі асабіста. Увогуле пра тое, што такое памяць, а асабліва гістарычная памяць, напісана вельмі шмат манаграфій і дасюль яшчэ не вызначана, што гэта ёсць такое. Таму яшчэ раз скажу: мы павінны рабіць тое, што лічым голасам свайго сэрца, голасам сваёй душы, голасам любові да свайго народу цяпер і сёння. А пасля вось з гэтых галасоў нашых штосьці ўзнікне. Таму што гісторыя таксама ведае шмат прыкладаў, калі вялікія рэальныя пераўтварэнні грунтаваліся на чыімсьці ідэалізме, на кімсьці прыдуманых міфах.

Katarzyna SAWICKA-MIERZYŃSKA

Pytanie było do Pani Ludmiły, ale pozwolę sobie też odpowiedzieć na nie, a raczej skomentować troszkę. Bo to jest tak, pamiętacie pewnie niektórzy Państwo, jak był tu przywoływany już przeze mnie Ignacy Karpowicz i jakie wywołał oburzenie swoim stwierdzeniem, że właściwie to Białorusini powinni się cieszyć, że nie mają takiego ugruntowanego narodu, bo narody są be, jak to mówi Ignacy. Prowadzi to wszystko do wojen, do nienawiści, do animozji. I w sumie to powinni się cieszyć, że nie przeszli tego etapu, tylko od razu mogą funkcjonować w takiej internacjonalnej wspólnocie. No i pojawił się taki szmerek oburzenia. I podobnie jest z tym mitem, to znaczy, żeby go dekonstruować to najpierw musi być ten punkt wyjścia, żeby on powstał. I tu jest kwestia tego momentu, że teraz Białorusini są na etapie tworzenia tego mitu i potem pewnie przyjdzie ten moment, kiedy będą się chcieli od niego uwalniać. Ale przeskoczenie tego etapu byłoby trochę właśnie czymś takim, o czym mówił Karpowicz: cieszcie się, że nie macie państwa narodowego, bo po co wam to, to prowadzi tylko do nienawiści. Co oczywiście wywołało oburzenie. I tutaj trochę podobnie; trudno mówić o duszeniu się czymś, co trzeba na razie jeszcze zbudować. A potem może będzie ten etap dystansu, dekonstrukcji i zmiany. Mówiąc „mit” mamy na myśli jakąś taką spajającą narrację, jakąś narrację, która spaja wspólnotę, jakiś punkt odniesienia, jeden dla wszystkich. A potem oczywiście będziemy się buntować i to zmieniać, ale myślę, że to jest kwestia właśnie etapu, na jakim znajduje się białoruska tożsamość narodowa.

Ewa KOZŁOWSKA

Ja w tym momencie wejdę w debatę, bo po prostu dla mnie są te dwie rzeczy różne – tożsamość i świadomość. I wydaje mi się, że możemy przeskoczyć etap błędów, nie poszukując tożsamości, a świadomości.

Krzysztof CZYŻEWSKI

Ja naszym panelistom pragnę pięknie podziękować. Ludmiła Rubleuska, Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, Radosław Romaniuk. Bardzo dziękuję.