Гісторыі Пані
Ці шмат са мной здаралася незвычайнага? Гэта гледзячы як ацэньваць… Часам выпіты кубак кавы можа стацца падзеяй большай, чым землятрус.
Нашае жыцьцё – гэта наша памяць. А нічога больш няпэўнага за памяць няма. Што мы бачым, азірнуўшыся? Бляск разбітых шкельцаў? Раскіданыя там-сям рэдкія дыяменты? Але й яны з цягам часу трацяць бляск, пакуль не знікнуць пад пылам…
Занатаваць хоць нешта, стварыць самую сябе з мазаікі слоў… І таго досыць.

Як у мяне была швейная машынка Зінгер.

Не скажу, каб я была такой ужо швачкай… Як спатрэбіцца – дык нешта пашыю, падумаеш, біном Ньютана. Але асаблівага фанатызму да вырабу адзежы за сабою не заўважаю.
А вось мая стрыечная бабуля Воля была швачкай найвыдатнай. Хаця нідзе адмыслова не вучылася, магла пашыць усё, што заўгодна, прыдумляла фасоны – з дэкальтэ, з фальбонамі, спадніцы “гадэ”, рукавы “ліхтарык” і “матылёк”… Менавіта дзякуючы бабулі Волі ў нашай кватэры калісьці з’явілася машынка “Зінгер”. Яшчэ дарэвалюцыйная, чорная, бліскучая, з залатым гербам з арлом… Машынка працавала амаль бязгучна. Яе дэталі рухаліся, нібыта самі па сабе, варта было крануць нагой каваную педаль… Але хутка я зразумела, якая мая машынка старая… Дужа старая… Бо ў школьным кабінеце працоўнага навучання – а настаўніцай працы ў мяне была, між іншым, маці Адама Глобуса – машынкі былі зусім іншыя. З белымі пластыкавымі карпусамі, электрычныя… І я пачала саромецца сваёй машынкі “Зінгер” і марыла, каб замест яе ў нашай беднай кватэры з’явілася сучаснае электрычнае дзіва… Ці хаця б нажная машынка “Подолье” з роспісам пад хахламу, у адмысловай тумбачцы. Але грошай на новую машынку ў нас не было, і я здавольвалася “Зінгерам”. Паслухмяным, пакорлівым, дакладным, як састарэлы майстар. Машынка бабулі Волі шыла ўсё – танюткі шоўк і тоўстую скуру, джынсавую тканіну і аксаміт…

Потым я даведалася што гэтую машынку падчас вайны бабуля Воля валакла на сабе пешкі ажно з Ленінграду. Туды яна з маёй роднай бабуляй і яшчэ адной іхняй сястрой з’ехалі са свайго Ігуменскага павету пасля рэвалюцыі, у заробкі, а як пачалася вайна, вярнуліся з малымі дзецьмі на радзіму. У самае пекла. Як бабуля Воля дапёрла гэтую машынку ў вёску Люці – не ведаю… Як тая машынка перажыла ваеннае ліхалецце — уяўляю з цяжкасцю… Але зразумела, што гэта быў ратунак усёй сям’і – гарантаваны заробак, чорна-залаты выкаваны скарб…
Праз год пасля вяселля мы з мужам зразумелі, што машынка “Зінгер” займае надта шмат месца ў нашым пакоі. Быў час талонаў на адзежу і гарэлку. Шыць не было чаго. Мы з палёгкай разабралі “Зінгер” і вынеслі ў падвал. Хутка ўдалося па аб’яве купіць машынку “Подолье” у парэпанай тумбачцы. “Подолье” пачало капрызіць ледзь не адразу, але гэта быў важкі набытак для маладой сям’і, сведчанне дабрабыту. Мы накрылі тумбачку махровым рушніком з памаранчавымі кветкамі, які муж прывёз з Грузіі, куды едзіў атрымліваць літаратурную прэмію Маякоўскага, і лічылі сябе спраўджанымі багацеямі.
Прайшло яшчэ колькі гадоў… Калі мы атрымалі сваю ўласную кватэру, “хрушчоўку-падменку”, у якой жывем і дасюль, Віця наведаў падвал… Але машынкі “Зінгер” там ужо не было. Нехта ўзламаў хліпкія дзверы з дошчачак і скраў спадчыну бабулі Волі… Мы тады не надта і засмуціліся. Так, трохі прыкра на душы…
Гэта пасля адзін паэт нам патлумачыў, якія мы дурні. І якія шалёныя грошы каштаваў такі антыкварыят… Паэт па такую машынку ездзіў да сваякоў у вёску, выпрошваў. І загнаў у горадзе за даляры…
Але я б нізавошта не прадала тую здраджаную мною машынку “Зінгер”. Няма бабулі Волі… І ніколі мне не ўдавалася рабіць такія роўныя шыўкі, як на той старой машынцы – ні на “Подолье”, распісанай пад хахламу, ні на цяперашняй камп’ютарызаванай “Бразерс”. Я і цяпер уяўляю, як кранаю нагой каваную педаль, вытанчаную па-дэкаданцку, і лёгка зрушваюцца механізмы, і машынка шаргоча гісторыю майго роду, і залаты арол распроствае крылы над прамінулым стагоддзем.

Як я была прывідам

Слова “шмоткі” для мяне з маленства было лаянкай. Але ўсялякія пераапрананні, старасвецкія строі і маскарады люблю страшэнна. І вядуся на гэта пажыццёва.
Напрыканцы 1990-х пазванілі з тэлебачання, папрасілі запісацца для перадачы да ўгодкаў Адама Міцкевіча. Верш у мяне пра яго быў надрукаваны ў тэматычным зборніку . Ну, чаму не… Кастрычнік ззяў залатой лістотай, неба было класічна сіняе, паветра прахалодна-празрыстае, не дзень, а суцэльная пастараль.
Здымкі прызначылі ў парку Чалюскінцаў – і прырода, і перці далёка не трэба. Заехалі за мной на казённай машыне, а па дарозе малады рэжысёр, пульхны хлопец, знуджаны беллітаратурнай тэматыкай, угаварыў мяне ўзяць удзел у яшчэ адным праекце. Яны паралельна здымалі перадачу аб рамане Івана Шамякіна “Вялікая княгіня”, пра лёс дачкі маскоўскага цара Івана Трэцяга Алены, якая стала жонка польскага караля Аляксандра. Мне належала сыграць ролю тае Вялікай княгіні. Вось я і павялася, каб спрасціць жыццё тэлевізійнікам.
Заехалі на тэлебачанне, дзе тады была добрая касцюмерная (цяпер, кажуць, няма – “растрэслася” падчас унутраных рэформаў).
Мы доўга корпаліся ў гурбе старажытных строяў. Нарэшце я выбрала сабе доўгую сукенку з чорнага аксаміту, з белай шаўковай устаўкай спераду, а за няйменнем кароны прыхапілі сярэднявечную шапку з чорнага аксаміту, перавітую ніткамі перлінаў, і доўгі белы вэлюм.
Вось і парк Чалюскінцаў, гераічных савецкіх палярнікаў. Напачатку я павінна была шпацыраваць па прысадзе, па шорсткіх гурбах лісця, і пранікнёна чытаць верш пра Адама Міцкевіча. Але якраз у нейкіх сувораўцаў тут быў урок фізкультуры. Яны, стрыжаныя і ў аднолькавых спартовых касцюмах, наразалі кругі па засыпанай лісцём асфальтавай дарожцы. Іду сабе на камеру, чытаю верш – на апошняй страфе сувораўцы выбягаюць мне насустрач стрыжаным ланцужком, кадр сапсаваны. Я па новай – тое самае…
Нарэшце пасля некалькіх дубляў верш пра Міцкевіча запісалі.
Цяпер мне належала пераўвасобіцца ў Вялікую княгіню.
Рэжысёр з аператарам доўга не мудрылі з месцам здымкаў – знайсці б толькі тоўстае дрэва, на фоне якога паставіць кнігу Шамякіна, а тады з-за дрэва пакажацца постаць гераіні. Непадалёк ля ўваходу ў парк, за кустоўямі ля дарожкі хавалася палянка, а на ёй якраз расло некалькі прыстойных соснаў.
Пераапранацца мне давялося ў рафіку, які паставілі ля самай дарогі, метраў за дзвесце ад месца здымкаў. Я залезла ў машыну, старанна заторгнула ўсе фіранкі, так-сяк апранула сваю каралеўскую сукенку з чорнага аксаміту (самой зашпіляць аплікі на спіне – гэта цыркавы нумар!), уздзела шапку, перавітую каралямі з перлінаў, паўзверх закруціла вэлюм…
І пайшла здымацца.
Мая роля палягала ў тым, каб “выплыць” з-за дрэва, да якога прытулілася кніга, і меланхалічна хадзіць між трох соснаў, кідаючы задуменныя позіркі. Для разнастайнасці час ад часу трэба было кратаць галінкі і ўздыхаць. А, яшчэ паабяцалі, што ў фільме паўзверх маёй выявы пойдуць спецэфекты, так што ніхто мяне не пазнае. Напэўна, гэта павінна было мяне супакоіць.
Нарэшце рэжысёр здаволіўся маймі рамантычнымі перасоўваннямі і адправіў мяне пераапранацца. Каб не блыталася пад нагамі. А телевізійнікі яшчэ на палянцы нешта дазнімуць.
Я засталася сам-насам з княгіняй Аленай.
Залатая восень. Сонечны дзень. Парк Чалюскінцаў. Паўсюль соўгаюцца людзі. Да машыны далекавата. А я на фоне жоўтай лістоты – у сярэднявечным строі, пышная сукенка з чорнага аксаміту, белы вэлюм развяваецца… Трэба ўлічваць, што ролевыя гульні тады не былі так папулярныя, як цяпер.
Можна было хуценька прабегчыся… Можна было надаць касцюму менш урачыстасці – зняць шапку з вэлюмам, падабраць падол…
Не ўжо, княгіня дык княгіня! І з кустоў ля цэнтральнай дарожкі парка Чалюскінцаў павольнай хадой, задуменна гледзячы перад сабой, выйшла дама ў чорным аксамітным строі. Белы вэлюм развяваецца, чорны аксаміт ціха шаргаціць па сухой траве… Каб не выходзіць з вобразу, я ішла вельмі ціха, ганарыста ўзняўшы галаву, па баках не азіраючыся…
Стаіць купка маладзёнаў, пабачылі мяне… Прыціснуліся адзін да аднаго… Дзяўчына спалохана завішчэла: “Ой, мамачка! Толькі гэта мне не хапала!” Хлопец усвядоміў, што павінен “нешта зрабіць”, і выкрыкнуў у мой бок: “Згінь, нячыстая сіла!”.
У хлапечым голасе чуўся спалох.
Чорная Дама парку Чалюскінцаў, вядома, не адрэагавала.
Людзі спыняліся, азіраліся… З’ява не мела тлумачэння. Музыкі не чуваць, нічога незвычайнага вакол, будні дзень… Адкуль? Хто гэта? Мужычонка п’яны ішоў, таксама заазіраўся, ногі падвалакваючы. А потым адвярнуўся і як пабег да брамы! Магчыма, кінуў піць…
Што яшчэ вакол адбывалася, не ведаю, бо прывіды па баках не глядзяць!
Я слізнула ўнутр рафіка і са шкадобай сцягнула вэлюм…
У перадачы ніякіх спецэфектаў па мне не пусцілі. Ну хіба што відарысы палацу, здаецца, кракаўскага. Але бачна мяне ўсё адно выдатна. Вядучая, Вольга Іпатава, распавядае, якой няшчаснай была Вялікая княгіня Алена, як занядбаў яе муж, кароль Аляксандр, як яна сумавала ў самотным палацы… А я лунаю сабе пад музыку, кратаю галінкі…
Дзесьці і цяпер ляжыць плёнка з запісам тае перадачы.
А я веру, што жыве ў мінскім гарадскім фальклоры легенда пра Чорную Пані парка Чалюскінцаў. Я ж люблю міфы. І пераапрананні ў старасвецкія строі.

Як я вазіла транзістары. І рэзістары.
Па першай адукацыі я архітэктар – дакладней, тэхнік-архітэктар. Так хацела вырвацца з сярэдняй школы каля турмы і чыгункі, што начхала на перспектыву залатога медалю і паступіла пасля васьмі класаў на найменш брыдкую спецыяльнасць, тым болей займалася ў ізастудыі. І па размеркаванні, дзякуючы стрыечнаму дзядзьку, трапіла на вытворчае аб’яднанне “Гарызонт”. Яно выпускала тэлевізары і радыёпрыймачы для ўсяго Савецкага Саюзу. Але да тэлевізараў я дачынення мела не болей, чым касметолаг да тынкоўкі. Такіх, як я, сплаўлялі ў спецыфічнае праектна-канструктарскае бюро. Займаліся ў гэтай “шараш-мантаж-канторы шырокага профілю” аздабленнем працоўных інтэр’ераў – ад убудаваных шафаў і малюнкаў абліцоўкі да магільных агароджаў і насценгазетаў. А яшчэ час ад часу на аддзел прыходзіла разнарадка – з’ездзіць на братняе прадпрыемства па дэталі для радыёпрыёмнікаў-тэлевізараў. Дастаўка ўручную, праз выкарыстанне не дужа патрэбных работнікаў кшталту мастакоў-афарміцеляў, напэўна, абыходзілася дзешавей, чым іншы спосаб.
Асабліва баяліся кабеты, што іх пашлюць у Арменію, у горад Раздан. Адна наша архітэктарша цэлы год распавядала, як у ведамасным гатэлі барыкадзіравала дзверы сталом і тумбачкамі ад палкіх мясцовых мужчын, а на тамтэйшым складзе шчыра не разумелі, чаму павінны выдаваць дэталі чужой бабе без належнага бартэру ў якасці інтымных паслугаў.
Мяне паслалі ў ціхі, прыстойны горад Шаўляй. Я павінна была прывезці адтуль нейкія транзістары-рэзістары. Мне паабяцалі, што дэталькі дробныя, лёгкія… Ну і матывавалі па-камсамольску: калі я не дастаўлю пазаўтраму гэтыя скарбы на “Гарызонт”, вытворчасць спыніцца!
Мне было дзевятнаццаць гадоў. Білеты давялося выпрошваць маёй маці ў касе для вайскоўцаў, ехаць – ноч, у агульным вагоне…
Шэры горад, мокры снег, супрацоўнікі роднаснага прадпрыемства лаюцца па-расейску, між сабою размаўляюць па-літоўску… Гатэль пад назвай “Тры салдаты” і бетонны помнік тым тром салдатам… І, нарэшце, мае транзістары… І рэзістары.
Я з жахам глядзела на кучу пакункаў у мой рост. Малады летувіс Эдмундас, здохлы і бялявы, як сушаная рыба, няшчыра супакойваў, што ён дэталькі з асобных маленькіх пушачак дастане, у адну вялікую скрынку ссыпе, і будзе файна! Якраз па маіх дзявочых сілах!
Атрымалася два кардонныя пакункі, памерам са складзеныя раскладушкі… Эдмундас выклікаў таксі, закінуў маё заданне ў багажнік і адправіў мяне на вакзал.
Плаціць за таксі давялося самой.
На вакзале я зразумела, што падняць абодва пакункі разам няздольная. Ды й адзін праблематычна. Я па чарзе соўгала іх па мокрай і бруднай снежнай калатушы, больш за ўсё баючыся, каб ніводзін не спёрлі – бо мяне папярэдзілі, што каштуюць гэтыя транзістары-рэзістары столькі, колькі я за год у сваёй шараш-мантаж-канторы не зараблю. І я ж памятала, што калі назаўтра не прывязу гэтую радасць на завод, ён спыніцца!
У Мінск я прыехала ўночы. Цяпер згодна інструкцыі мусіла пакінуць прывезенае ў камеры захоўвання. Мабільных тэлефонаў не існавала, давялося самой соўгаць пакункі, кардон размок, я таксама ўся была мокрая… Нейкі мужык, не ў змозе назіраць за маймі пакутамі, ўзяўся дапамагчы… Завалок мае транзістары ў сутарэнне, да камер аўтаматычнага захоўвання… І пачаў уплішчваць у адну з тых камер. А яны не змяшчаюцца! Небарака намагаўся, як мог… Яго балоневая куртка чапляецца за нешта, тканіна ірвецца са злавесным трэскам, у доўгай дзірцы відаць белая падкладка. Энтузіязм у добраахвотнага памочніка некуды знік, і ён знік таксама. У мяне не было моцы нават падзякваць.
Я плачучы выцягнула пакункі наверх і павалакла ранейшым спосабам – перабягаючы ад адной да другой, пхаючы па снезе — у іншую камеру захоўвання. Калі здаровы, як прафесійны барэц, прыёмшчык пабачыў мае пакункі, яго трохі пераклініла. Варта было іх прыўзняць – мокры кардон разыйшоўся, і пасыпаліся маленькія цалафанавыя мяшэчкі з дэталькамі.
–Што гэта? – разгублена папытаўся дзядзька.
–Транзістары. І рэзістары. –сумленна адказала я скрозь рыданні.
Праз некалькі дзён мы з калегам пайшлі абмяраць гарызонтаўскія вокны, на якіх меркавалася спраектаваць рашоткі ў стылю арт-нуво (начальства, вядома, не падазравала, што гэта арт-нуво). Па левы бок даўжэзнага калідору знаходзіліся шкляныя перагародкі, і можна было зверху назіраць канвеер, за які пасадзілі, відаць, нейкіх практыкантаў. Хлопцы і дзеўкі ў белых халатах, як кланаваныя Папялушкі, паныла сядзелі па абодва бакі спыненага канвееру і лена перабіралі насыпаныя на гумавую чорную паверню рознакаляровыя дэталькі, быццам гарох і грэчку. Грэбліва ссоўвалі іх у розныя кучкі, безнадзейна перагаворваліся пра сваё… Гара неразабраных дэталек гарантавала плённы занятак да канца практыкі. “А за сцяной смяецца поле, зіяе неба з-за акна…” Я не хацела б, каб хтосьці з Папялушак тады даведаўся, хто прывёз гэтую гару.
У наступным годзе я паступіла ў Літаратурны інстытут. Колькі тэлевізараў і радыёпрыймачоў займелі прывезеныя мною з Шаўляю дэталькі – не ведаю… Але й цяпер мне часам здаецца, што я ў чарговы раз гераічна прывезла, здабыла ў экзатычнае далечыні гару рознакаляровых незразумелых і дужа дарагіх дэталек, а небаракі школьнікі і студэнты, сагнаныя выкладчыкамі, корпаюцца ў іх, разбіраюць па вобразах і цытатах, адбываючы панылую практыку… Застаецца спадзявацца, што ў нейкага ўсё-ткі дзякуючы майму здабытку – верш, аповед, радок — запрацуе прыймач, настроены на беларускую літаратуру.

Я, літінстытут і Кальварыя.
Люблю дэкаданс.
Не ў сэнсе манерных салонаў, а – закінутыя капліцы, расколатыя мармуровыя статуі, каваная магільная агароджа… Гатычная дэпрэснюга.
Я ж і вырасла побач з Кальварыйскімі могілкамі. І часам жартую, што вось – у каго якая малая радзіма, а ў мяне – могілкі…
У дваццаць гадоў, з другой спробы, я прайшла творчы конкурс у Літаратурны інстытут імя Горкага і атрымала позву на іспыты. Пачуўшы пра гэта, адны знаёмыя пачыналі кісла прызнавацца, што самі пішуць вершы, і маглі б таксама паступіць у той інстытут, калі б толькі зажадалі… Але вось прынцыпова не жадаюць. Другія зацята пераконвалі, што такая сціплая і добрая дзяўчынка, як я, абавязкова загіне ў маскоўскім вяртэпе…
Не для таго я з чатырнаццаці гадоў кожны вечар заседжвалася да гадзіны ночы за пісьмовым сталом, каб слухаць зычліўцаў. З мяне было досыць двух гадоў на вытворчым аб’яднанні “Гарызонт”.
Зразумела, перад ад’ездам у Маскву я пайшла на Кальварыю. Цэлую ноч праблукала з сябрам між магілаў за медытатыўнымі размовамі. Жоўты ільняны піджачок грэў слаба.
Застуда выявілася ўжо ў Маскве. Напачатку забалелі зубы, і гэта ўвагнала мяне ў дэпрэсію капітальна. Я замагільным голасам апавядала іншым абітурыенткам, як мне не падабаецца гэты брудны тлумны інтэрнат, і гэты афіцыёзны інстытут, і як мне не хочацца ў ім вучыцца… Дзяўчаты з Удмуртыі, Украіны і Сібіры дзіка паглядалі на мяне і адыходзіліся як далей. Я зачынялася ў пакоі з жоўтымі сценамі, спрэс у багемным графіці, даставала раман Уладзіміра Караткевіча “Нельга забыць”, дзеянне якога адбывалася менавіта ў гэтым інтэрнаце, і спрабавала забыцца на зубны боль ды іншыя сімптомы застуды…
Забыцца было нельга.
І гарачай вады у інтэрнаце не было. Я прыдумала геніяльнае выйсце: пайсці ў маскоўскую цырульню (тут жа неадменна ўсе майстры супер-класу, не тое што ў Мінску), зрабіць прычоску. А заадно – і галоўнае – вымыць валасы.
Маскоўская цырульня знайшлася на другім паверсе панылага саўковага дому над капеечнай сталоўкай. Народу чакала процьма…
Трэба было ўцячы адразу пасля таго, калі на маіх вачах незадаволеная цётка-цырульніца ператварыла цудоўную дзяўчынку з пушыстымі хвалістымі валасамі, падобную да Асолі, у стрыжаную дзетдомаўку… Але тут была гарачая вада!
І неўзабаве я стала таксама падобная да падрослай дзетдомаўкі з недарэчнай грыўкай і напалову аголенымі вушамі. Не ведаю, як называлася гэтая стрыжка, але да маёй дэпрэсіі яна якраз пасавала. Я сустракалася з патэнцыйнымі аднакурснікамі і з сарказмам абвяшчала: “Так, так, вы не памыліліся, гэта я.”
А чаго ім было здзіўляцца: адзін хлопец з нашае групы ўвогуле налыса пастрыгся – дэкляраваў, што гэтак зробіць пасля ўдалай здачы іспыту.
У інтэрнаце мне сталася зусім кепска. Удмуртка з групы перакладчыкаў, па прафесіі медсястра, абмалявала мяне “ёднымі сеткамі”… Не дапамагло.
Уночы, гарачая, як забыты на патэльні імбрык, я спаўзла да вахцёркі і пачала прасіць пігулак ад тэмпературы. Вахцёрка паглядзела на мяне і выклікала хуткую дапамогу.
Прыехала брыгада з двух дужых хлапцоў-практыкантаў. Ім было цікава апынуцца ў легендарным літінстытутаўскім інтэрнаце. Хлопцы пабалбаталі, ушпілілі мне ўкол і параілі, з нястачы ў пакоі цёплай коўдры, накрыцца матрацам з другога ложка.
Так я і праляжала да раніцы між двума смярдзючымі, у плямах, паласатымі матрацамі, як у сапсаваным сэндвічы.
Назаўтра тэмпература знізілася, але я ўсвядоміла, што на далікатным месцы, куды зрабілі мне ўкол вясёлыя хлопцы-дактары, утварыўся канкрэтны гузак.
Мая іпахондрыя абвастрылася да сусветных межаў, думкі было толькі пра смерць, гузак балеў, і я пабрыла ў паліклініку… Напрасілася на прыём – бедная паэтка з Беларусі. Доктар прапісаў прыкладаць бычыную жоўць.
На апошні іспыт, сумоўе з начальствам, я пайшла з бычынай жоўцю на задніцы.
Калі мяне спыталі, якія паэты падабаюцца, сказала першае, што згадалася: Уладзімір Някляеў і Леанід Мартынаў. У галаве было адно, ці не моцна патыхае ад мяне жоўцю.
Някляеў таксама вучыўся ў Літінстытуце, якія ўжо асацыяцыі ён выклікаў у выкладчыкаў, не ведаю, але ў памяці ўсіх была ягоная нядаўняя паэма пра БАМ. Сумоўе я прайшла. А вось аднаго мужыка, дырэктара цырка ліліпутаў са стэпавага рэгіёну, прадстаўнік камсамольскай арганізацыі спытаўся:”Вось, вы ўжо выйшлі з камсамольскага ўзросту… А што даў вам камсамол?” А той, простая душа, толькі паціснуў пячыма: “Што даў? Ды нічога не даў!”
Адзінка па сумоўі – і наперад, у стэпы.
А я ў перапынках змагання за жыццё здала ўсе іспыты на выдатна. Масква была заваяваная неяк мімаходзь і без асаблівай ахвоты.
Я вярнулася дадому з абстрыжанымі валасамі, з бутэлечкай бычынай жоўці ў сумцы і томікам Караткевіча пад пахай.
І найперш пасунулася на Кальварыю. Прайшлася між магілаў… І нарэшце адчула сябе жывой.

Як мы з мамай мяжу парушалі

Дужа люблю падарожнічаць. І вельмі зайздросціла маме, якая ў пяцідзесятых паспела папрацаваць медсястрой у вайсковай частцы ў Карл-Маркс-Штадте. Калі я вучылася ў школе, мы з аднакласніцамі кідалі ў паштовыя скрынкі прыгожыя лісты з адрасам ”Любой дзяўчынцы ў ГДР” альбо “Балгарыя. Дзяўчынцы 10 гадоў” і верылі ў легенду, што хтосьці атрымаў адказ на такі ліст, пазнаёміўся з замежнай равесніцай, і пайшлі пасылкі з жуйкамі і джынсамі, а тады і ў госці ўдалося з’ездзіць …
Аднойчы паводле матчынай парады я паслала ліст у газету “Зорка” з просьбай пераслаць яго за мяжу, і атрымала адказ з Баранавіч. Баранавіцкая равесніца таксама вырашыла пазнаёміцца з “дзяўчынкай з ГДР”, вось нас і звялі добрыя журналісты. Праўда перапіска доўга не трывала на тле ўзаемнага расчаравання.
Затое частка маміных сваякоў пасля вайны апынулася ў Малдове, на саменькай мяжы з Румыніяй, у горадзе Кагул, які на той час быў вядомы як месца подзвігаў расейскага вайскаводцы Суворава. Мужа мамінай стрыечнай сястры Тамары Ляпіч, партызанскага камандзіра Сяргея Чарвінскага, паслалі туды з Беларусі ўмацоўваць ідэалагічна складаны раён.
Мая мама нават скончыла ў Кагуле медыцынскую вучэльню. Малдаўскія сваякі слалі нам пасылкі з вінаградам, абрыкосамі, чарэшняй і айвой. Што рабіць з айвой, бабуля і маці так і не здагадаліся, бо на смак яна аказалася зусім нясмачнай і цвёрдай, як недаспелая ігруша.
За Кагулам зямля была ў белых ракавінках – цэлых, патрушчаных… Дно мора, на якім цяпер раслі вінаграднікі. Між вінаграднікаў цямнелі каналы, вада ў якіх хавалася пад шчыльным слоем зялёнай раскі — жабін рай. За вінаграднікамі сінелі ўзгоркі Румыніі.
Але самая галоўная прынада ў Кагуле – незвычайнае возера з мінеральнай вады. Вада выпраменьвала моцны ёдзісты пах і была настолькі салёная, што калі патрапіць у вочы – хоць крычы… А яшчэ на той вадзе можна было ляжаць – як у Мёртвым моры. Гразь на дне нагадвала смалу, ёю абавязкова абмазваліся ў лекавых мэтах, і пляж набываў зусім экзатычны выгляд ад прысутнасці шматлікіх часовых мурынаў. З’язджаліся на тое возера хворыя з усяго свету… Румынкі ў наматаных на галаву белых хустках заходзілі ў ваду проста ў панталонах. Інваліды падоўгу стаялі на мыліцах ў салёных хвалях. Жудка худзючых дзяцей вадзілі пад пахі бацькі.
Мясцовая моладзь лічыла нявартым бавіцца на салёным возеры. Хадзілі на “прэснае”, яно было большым, туды не цягаліся хворыя.
Але ў Кагул, памежжа з Румыніяй, прыязджалі толькі па адмысловых запрашэннях. Зона! Часам мы дабіраліся туды з Кішынёва на маленькім самалёце-“кукурузніку”. Неяк патрапілі на ім у навальніцу – самалёт кідае, як на атракцыёне ў парку, гуд такі, што галасоў не чуваць. А ў салоне – малдаване, авечкі і кавуны.
Аднойчы ўлетку мы з мамай зноў зазбіраліся ў Кагул. Але сваякі на гэты раз прамаруджвалі з запрашэннем. Мама мая, рашучы чалавек і вечны абаронца сваёй незалежнасці, пастанавіла: не хочуць запрашаць – усё роўна паедзем. Трэба пралячыцца на цуд-возеры. Прарвемся. А на ўсялякі выпадак узяла са свайго страхавога агенцтва камандзіроўку ў Кагул. Ясная рэч, фіктыўную – каго яна магла там застрахаваць?
Да горада ішоў маленькі аўтобусік, звычайны вясковы, такія і ў нас дасюль целяпаюцца па разбітых правінцыйных дарогах і цярпліва валакуць пенсіянераў на лецішчы. За вокнамі праплывала пыльная зеляніна. Менавіта так запомнілася мне Малдова – зялёнай і пыльнай.
Пад вечар здарылася тое, чаго мы з бояззю чакалі. Аўтобусік спынілі памежнікі. Хлапцы ў камуфляжы, з аўтаматамі і аўчаркай пільна аглядалі пасажыраў на прадмет выяўлення шпіёнаў, ну і правяралі дакументы…
Мы сядзелі на самым апошнім сядзенні, каля нас прытуліліся два малдаўскія чарнагаловыя смуглявыя хлопчыкі… Адзін нават прыдрамаў у мяне на плячы. Я вырашыла, што гэта дужа добра для маскіроўкі, і таксама прыплюшчыла вочы.
Вакол грувасціліся кошыкі і вёдры, надрываліся дуэтам курыца і маленькі сабачка… Памежнік слізгануў вокам па нашай жывапіснай групе і павярнуўся спінай.
Пад вечар мы прыехалі ў Кагул. Пыл знік, зеляніна сталася лазуркавай. Паўднёвая ноч, аксамітна-сіняе неба, буйныя, як не бывае, зоры… Цяпер, паводле планаў мамы, мы мусілі зняць кватэру.
І атрымаўся аблом.
Ніхто не хацеў пускаць нас у дом ні за якія грошы.
Ці насельніцтва запалохалі перманентнымі пошукамі шпіёнаў і дыверсантаў, ці проста мы выглядалі занадта іншароднымі. Але пасля марнага цягання з валізамі і роспытаў тубыльцаў, далёка не ўсе з якіх нас разумелі, давялося ісці ў гатэль. Гэткі барак з прыбіральняй на вуліцы. Краны з халоднай вадой таксама на вуліцы. Але і ў гэтую раскошу нас адмовіліся засяляць без адпаведнага дазволу на ўезд у памежную зону.
Дарэмна маці паказвала адміністратарцы камандзіроўку страхавога агента з Мінску ў слаўны малдаўскі горад. Адміністратарка была няўмольнай: ідзіце ў міліцыю, бярыце паперу на засяленне…
І мы пайшлі ў міліцыю.
Ноч. Малдова. Мянтоўка.
Мясцовыя міліцыянты злосна сычаць на маміну “камандзіроўку” і патрабуюць, каб мы вымяталіся з Кагула, а то арыштуюць за парушэнне мяжы. Бо незразумела, як мы сюды прабраліся?
Мама даводзіць, што прывезла хворанькую дачку падлячыцца на цуд-возеры… І вяртацца мы не можам. Я раблю трагічную фізіяномію… Што няцяжка, бо страшэна хочацца спаць і ўвогуле нейкай пэўнасці. І падобна, начаваць давядзецца ў камеры.
Урэшце міліцыянты злітасцівіліся, далі даведку – але толькі на адну ноч. З умовай, што назаўтра нас тут не будзе.
Як мы начавалі ў тым гатэлі – не памятаю… Памятаю, што назаўтра мама здушыла гонар і патэлефанавала сваякам. І праз колькі хвіляў ейная пляменніца, цудоўная, прыгожая і дабрэнная цётка Наташа, якая была, як выявілася, на апошнім месяцы цяжарнасці ад другога мужа-грузіна (першы быў кітайцам), прыбегла за намі, і яшчэ парывалася сама цягнуць нашы валізы.
А запрашэнне сваякі нам усё-ткі выслалі – толькі прыйшло яно ў Мінск, калі мы ўжо былі ў Малдове.
Гэта быў апошні раз, калі мне давялося пабываць на цуд-возеры. Пасля, кажуць, яго прыватызавалі, збудавалі навакол пансіянат… І нават калі я зноў прыеду да тых вінаграднікаў і ўзгоркаў, наўрад удасца паляжаць на пякуча-салёных хвалях. Цяпер я проста праязджаю праз Румынію, якая калісьці здавалася таямніча-недасяжнай, па дарозе на балгарскія курорты.
А яшчэ страшэнна лянуюся адказваць на лісты сяброў з Нямеччыны ды Ангельшчыны — адвыкла пісаць папяровыя лісты.

Як я святкавала ў Празе дзень палення ведзьмака
Колькі разоў я напачатку апісвала мясціну, стварала для сябе міф аб ёй – і толькі пасля трапляла туды насамрэч…
Так здарылася з Прагай. Містычным горадам чарнакніжнікаў і алхімікаў, філосафаў і паэтаў… Горадам Скарыны і Кафкі, Майрынка і Забэйды-Суміцкага… Напачатку я апісала яго ў рамане “Скокі смерці”, і толькі на наступны год мы з дачкой Веранікай адправіліся туды на экскурсію. Гэта было ў апошнія дні красавіка. А першага траўня у Чэхіі святкуюць Дзень палення ведзьмака – нешта падобнае да масленіцы, толькі з ухілам у готыку.
Вядома, мы адарваліся ад нашай турыстычнай групы – што нам рабиць з абывацелямі, якіх не цікавіць Кафка і Скарына, і з усведамленнем уласнай эксклюзіўнасці пачалі шукаць містыкі… Містыкі было навалам. Мы блукалі па востраве, куды адусюль сыходзіліся ведзьмакі і вядзьмачкі ў чорных капелюшах і мантыях, блукалі па Залатым Горадзе, чые вузкія брукаваныя вулкі хутка затапляў прыцемак, зазіралі ў сляпыя вокны сінагогі, на гарышчы якой, паводле падання, дасюль дрэмле Галем, злеплены раві Бен-Бецалелем, і чакае таго, хто ўкладзе ў ашчэраны гліняны рот паперку з імем Бога. Мы нават павячэралі ў кавярні Вядзьмачкі, у злавесным сутарэнні, упрыгожаным чучаламі чорных катоў і мётламі, дзе падавалі смажаныя пальцы мерцвяка і біфштэкс з сабакі Баскервіляў.
За гульні ў містыку трэба расплочвацца. Мы мусілі ад’язджаць з аўтастанцыі, якая знаходзілася непадалёк ад станцыі метро Флараліс. Але Прага вырашыла пагуляць з намі ў свае містычныя гульні – гэтак Лясун зводзіць заблукалых у лесе гараджанаў, і мы з дачкой прыехалі на станцыю Флора. Хто ж ведаў, што іх дзве, з падобнымі назвамі – Флора і Флараліс?
На станцыі Флора знаходзіліся супермаркет і габрэйскія могілкі. Нашага аўтобуса не было.
Увогуле ніякіх турыстычных аўтобусаў не бачылася.
Час ад часу сам сабе гаворыш: “Гэтага ніколі са мной не здарыцца”. А якраз яно з табой і здараецца.
Надыйшоў час адпраўлення. Дарэмна мы бегалі паміж супермаркетам і могілкамі.
З рэчаў у нас была сумка з печывам і некалькімі бляшанкамі чэшскага піва, купленымі ў дарогу, дзве чорныя майкі з выявай Кафкі і блакітныя замшавыя красоўкі фірмы “Баця” для Веранікі.
Добра, пашпарты пры сабе.
Мы пачалі пытацца, як прайсці ў паліцыю. Месцічы незадаволена паглядалі на перапалоханых замежніц. Параілі звярнуцца да дзяжурнага паліцыянта ў метро.
Той выслухаў і задумліва прамовіў, што аўтобусная станцыя, здаецца, ёсць на станцыі Флараліс… Гэта на іншай лініі…
Мы ірванулі туды.
Сапраўды, там аказалася міжнародная аўтобусная станцыя. Але наш аўтобус, зразумела, даўно ад’ехаў.
Давялося зноў шукаць паліцыю.
А ў паліцыі таксама святкавалі першага траўня.
Руды паліцыянт у трэніках з іроніяй слухаў мае нервовыя тлумачэнні і просьбы звязацца з беларускім пасольствам. У яго былі светлыя вейкі, прыпухлыя блакітныя вочы, чырвоны твар і аніякага жадання напружвацца дзеля двух замежніц. Ён быў падобны не да ведзьмака, а да таго, хто іх паліць. Паліцыянт паклікаў маладзейшага калегу, які валодаў расейскай мовай. Пра беларускую амбасаду, якая знаходзілася дзесьці каля заапарку, паліцыянты нічога не чулі. У іх было піва і дзень паленьня ведзьмака.
Урэшце мне далі патэлефанаваць у амбасаду Расіі. Але, падобна, і ў тамэйшых супрацоўнікаў быў святочны настрой, і мне патлумачылі, што нічым дапамагчы не могуць.
Каб пазбавіцца істэрычнай кабеты, паліцыянты адправілі нас у нейкую іншую, асабліва важную паліцыю… Віза наша заканчвалася заўтра. З сабою заставалася сто дзесяць еўра. Дым ад вогнішчаў спаленых ведзьмакоў асядаў над Залатым Горадам. Мы з дачкой выйшлі на вуліцу, абняліся… І пайшлі ў невядомасць.
Насустрач нам ад аўтастанцыі бег мужык.
–Гэта вы згубіліся?
-Мы!!!
–Пойдзем хутчэй, вас чакаюць…
У адчыненай кабіне нечай аўтафуры сядзеў наш экскурсавод і меланхалічна еў з кардоннай упакоўкі расчыняльнае бульбяное пюрэ. Ён не асабліва здзівіўся нашаму з’яўленню.
–А, знайшліся…
Небараку давялося адправіць аўтобус з нашымі рэчамі ды іншымі турыстамі і застацца да высвятлення лёсу згубленых пасажырак. Іншыя беларускія кіроўцы, якія аказаліся на Фларалісе, дапамагалі нас адшукваць.
Экскурсавод бегма праводзіў нас на чыгуначны вакзал, купіў нам білеты да Мінску, дадаўшы грошай, прасачыў, каб мы селі ў цягнік, і з палёгкай уздыхнуў. Яго самога мусілі адвезці на Беларусі кіроўцы-землякі з Флараліс.
Мы ўладкаваліся ў шыкоўным купэ на дваіх, не верачы, што нашыя прыгоды скончаныя.
Калі прыйшлі мытнікі, усё, што мы маглі ім паказаць – гэта некалькі бляшанак піва, дзве майкі з выявай Кафкі і блакітныя замшавыя красоўкі фірмы “Баця”.

Як я ў кіно з “манахамі” хадзіла
Гэта здарылася ў эпоху, калі квіток у кіно каштаваў трыццаць капеек, а на вячэрні сеанс – пяцьдзесят.
Як мы любілі індыйскае кіно! Не тое, каб я не разумела ягонага мастацкага ўзроўню – нават напісала ў вялікім сінім агульным сшытку, адведзеным пад уласныя філасофскія артыкулы, урачысты тэкст пад назовам “Штампы індыйскага кіно”. Але на фоне бясконцага шэрагу савецкіх фільмаў пра вытворчасць і вайну гэта было вакно ў іншасвет, дзе тканіны яркія, бы кветкі, тонкія смуглявыя рукі жанчын знізаныя бранзалетамі, шаблі ззяюць, як маладзік, і героі гатовыя аддаць жыццё, абы не сцярпець і найменшай плямы гонару…
Індыйскія фільмы паказвалі зазвычай у кінатэатрах “другога раду”, але й там залі былі паўнюткія.
Але вось што я і дасюль не люблю – хадзіць у кіно самой.
Гэта ўсё роўна як сядзець самой увечары за рэстаранным столікам. Нібыта ўсе глядзяць на цябе і шкадуюць, што ты нікому не патрэбная, няма з кім правесці вечар…
Летнія вакацыі… Мама некуды паехала, я засталася з бабуляй, сяброўкі занятыя… А ў кінатэатры “Беларусь” (яшчэ не мультыплексным) паказвалі індыйскі фільм “Помста і закон”. Вядома, двухсерыйны – мы яшчэ больш любілі індыйскія фільмы за тое, што яны былі доўгія. Мне заставаўся апошні сеанс, на дзевяць гадзінаў вечара. Я вырашыла, што ў прыцемку мая сціплая персона не будзе надта заўважная…
А вось з білетамі аказалася цяжка. Дакладней, іх не было. Расчараваныя людзі тоўпіліся ля касы ў спадзеве на таямнічую “бронь”, а шчасліўчыкі кіраваліся ў кіназал з загадзя набытымі брудна-сінімі квіточкамі ў руках…
Я трохі патапталася ў вестыбюлі, разумеючы, што індыйскіх уражанняў гэтым вечарам мне не свеціць…
–Дзяўчына, хочаце ў кіно?
Двое барадатых, таўставатых, нейкіх падобных між сабою мужыкоў запытальна глядзелі на мяне.
Я няўпэўнена хітнула галавою.
–Ну тады пойдзем!
Мужыкі, у якіх аказаўся лішні білецік, пайшлі да білецёркі, і я пасунулася за імі, рыхтуючыся ўцячы… Але прынада была надзвычайнай! “Помста і закон”! Ужо ў вестыбюлі я разгледзела, чым мужыкі так падобныя… На іх былі аднолькавыя чорныя кашулі пад горла, з доўгімі рукавамі, запраўленыя ў старамодныя чорныя нагавіцы… А занадта доўгія ў іх, відаць, кашулі… Вунь як выпіраюць… Я зірнула на маладыя барадатыя твары, інтэлігентна-сарамлівыя… І раптам зразумела, што на маіх мецэнатах не кашулі, а расы! Яны іх, каб замаскіравацца, заправілі ў штаны. І ёсць яны найхутчэй служыцелямі культа!
“Манахі!” – мільганула панічная думка.
Сёння, вядома, цяжка ўявіць, якой небяспекай, якіх выклікам успрымалася таннае пластыкавае распяцце на сцяне кватэры, альбо прынесенае ў школу фарбаванае яйка… А святар, ды любы, хто меў непасрэдныя адносіны да рэлігіі – гэта ж была ўвасобленая небяспека!
Маці маёй аднакласніцы працавала на тэлеграфе і часам прыносіла дадому найбольш цікавыя тэксты… У адной з тэлеграмаў віншавалі святара з чынам біскупа. Вядома, нам было страшэнна цікава ўбачыць жывога біскупа!
Царкоўнік жыў у прыватным сектары… Перад вылазкай мы замаскіраваліся, як у шпіёнскіх фільмах. Апранулі нейкую старызну. Гэтага падалося мала, і я выяўляла з сябе кульгавую, а мая сяброўка – гарбатую. Супер-маскіроўка на бязлюднай зялёнай вулачцы! Да таго ж мы нярвова пасмейваліся і азіраліся па баках. Нават святар (калі гэта быў ён), сімпатычны руды барадач у юлёвым панскім халаце, які размаўляў з сябрам у дзвярах патрэбнага дома, праводзіў нас зацікаўленым позіркам.
А мы пасля яшчэ доўга чакалі наступстваў свайго дысідэнцкага подзвігу: пайсці паглядзець на біскупа!
І цяпер, у кіно, мне было страшнавата. Я, вядома, абсалютова не разбіралася, да якой канфесіі належалі мае дабрадзеі, ці былі яны семінарыстамі, ці кім яшчэ… На мае нясмелыя спробы вярнуць грошы за квіток “манахі” толькі весела махнулі рукамі…
Між тым сеанс пачынаўся. І, ужо заходзячы ў залу, я ўсвядоміла, што сядзець мушу побач з гэтымі страшнымі асобамі!
На экране добрыя героі адчайна змагаліся з бандытамі, бандыты неміласэрна шчэрылі белыя зубы і вырачалі вочы. Бойкі суправаджаліся ненатуральнымі гукамі ўдараў, нібыта гарбузы секлі. Гераіня ў бліскучым сары таньчыла басанож па бітым шкле, каб выратаваць свайго каханага… А я краем вока назірала два барадатыя профілі.
Галоўнае – паспець уцячы!
Чаго я так баялася? Што маглі са мною ўчыніць двое барадатых аматараў індыйскага кіно? Загіпнатызаваць і завесці ў секту, якую я ўяўляла па аповесці Герчыка “Вецер ірве павуціну”? Але як толькі на экране замільгалі цітры, я ўскочыла з месца, быццам яно мяне апякала, і кінулася да выхаду.
Прайшоў час, індыйскае кіно страціла сваю прывабнасць, як плюшавыя дыванкі з аленямі і мода абклейваць сцены прыбіральняў кардонкамі з упаковак цыгарэт “Космас”.
А вось за дзвярамі царквы мне адкрыўся свет, якога бракавала душы. І я зусім не ўспамінала, як два, магчыма, семінарысты звадзілі мяне на індыйскае кіно “Помста і закон”. Толькі цяпер вось успомніла…

Я і Матлюба.
Калі мяне засялялі ў інтэрнат Літаратурнага інстытута, хлопец, які выконваў абавязкі кшталту каменданта, спытаўся, з кім бы я хацела жыць, бо першакурснікаў сялілі па двое. Сяброўстваў у мяне пакуль не склалася, і я, напалоханая чуткамі пра тутэйшыя багемныя норавы, запатрабавала: хачу жыць з ціхай, спакойнай дзяўчынай.
— О! Тады гэта Матлюба! Яна дужа, дужа спакойная!
Мяне трохі “драпануў” іранічны тон суразмоўцы – ці няма тут падазронай падбіўкі? Але камендант горача пацвердзіў, што дзяўчына вельмі, вельмі прыстойная. І хуценька выдаў мне ключ, нібыта баяўся, што я перадумаю.
Матлюба аказалася ўзбечкай. Першае, што мне належала запомніць – націск у яе імені толькі на другі склад.
Другое, што мне належала ведаць – што Матлюба любіць акуратнасць. І мае намер змагацца за тое, каб нашаму пакою было прысвоена званне ўзорнага.
Сярод маіх шматлікіх вартасцяў акуратнасць ашываецца дзесьці на апошніх пазіцыях, амаль дэградуючы ў сваю супрацьлегласць. Але я гераічна згадзілася мыць падлогу праз дзень, у чаргу з аднапакойніцай, прабачце за некрафільскі новатвор.
Калі суровая Матлюба даведалася, што я з Беларусі, і да таго ж пішу па-беларуску, яна палагаднела. І нават дастала са сваёй валізы сукенку, каб параіцца, як можна яе адмыць. Я са здзіўленнем убачыла, што да моднай летняй сукеначкі са светлага трыкатажу прышытыя кароткія неахайныя рукавы са штучнага шоўку, якія, калі сукенку мылі, зафарбавалі частку светлай тканіны. У тонкасцях дамаводства я разбіралася кепска, парадзіць нічога талковага не магла, але не вытрымала, каб не папытацца: навошта было псаваць прыгожую сукенку, прышываючы недарэчныя рукавы? Аказваецца, узбекская дзяўчына не можа хадзіць у сукенцы без рукавоў. Так для мяне канчаткова з’ясавалася, што нават у Савецкім Саюзе, дзе дружба народаў была манументальнай, як металёвая Радзіма-Маці на беразе Дняпра, існуе заўважная рознасць менталітэтаў. Дарэчы, і манумент Радзімы-Маці ўнутры пусты, а зусім не з маналіту, і там поўна розных памяшканняў.
Так мы сталі жыць з Матлюбай.
Яна была дачкой узбекскага начальніка, але ў Літаратурны інстытут патрапіла насуперак бацькоўскае волі. Пісала дужа сур’ёзную прозу на сацыяльныя матывы, і любіла гэта рабіць па начах. Узятая напракат машынка-друкарка “Масква” грымела, як якісь штампавальны станок, я дарэмна спрабавала затыкаць вушы…
А аднойчы раніцай нас пабудзіў стук у дзверы – за нечым- нейкім прыйшоў узбекскі паэт, наш аднакурснік, які дагэтуль ніяк не аб’яўляўся…
Як Матлюба перанялася! Я ніколі не бачыла яе такой усхваляванай. У маёй заўсёды ўраўнаважанай, упарта-зацятай суседкі ажно рукі трэсліся… “Ганьба! Ганьба!” – паўтарала яна, кідаючыся па пакоі ў пошуках адзежы.
Аказваецца, для узбекскай жанчыны ганьба – калі мужчына прачнуўся раней за яе. Дарэмна я даводзіла, што сёння выходны, а ейны зямляк прыйшоў так рана, што яшчэ ўвесь інтэрнат спіць… Мне не было дадзена зразумець тонкасцяў усходняга этыкету.
А калі да Матлюбы прыйшоў яшчэ нейкі зямляк, яна папрасіла мяне, пакуль будзе займаць яго размовамі, падрыхтаваць пачастунак. А менавіта бульбу. Матлюба, безумоўна, свята верыла, што ў беларусак проста ў генах закладзена ўменне гатаваць бульбу, як у чукчаў – уменне лавіць рыбу і шыць адзежу са скураў. І мы з дзяцінства, як апісваў Яўген Еўтушэнка ў сваёй паэме, яшчэ хадзіць не ўмеючы, поўзаем у барознах з заціснутымі ў кулачках бульбінамі…
Як мая суседка памылілася! Я, вядома, бадзёра пацвердзіла чуткі пра рытуальнае бульбяное ўменне беларусаў, так-сяк начысціла і парэзала Матлюбіну бульбу і кінула на патэльню.
Бульба згарэла, як ангельскі каланіст на афрыканскім сонцы. Мяне гэта зусім не засмуціла, я не бачыла нічога заганнага ў падгарэлай бульбе, таму прынесла патэльню, над якой віўся шызы смярдзючы дымок, у пакой і ўрачыста паставіла на стол.
Усходні госць і Матлюба падазрона пакалупалі няроўныя лусцікі з чорнымі бакамі і вярнуліся да талеркі з курагой… А я – нічога, адклала сваю долю ды з’ела.
Пасля гэтага Матлюба западозрыла, што я ці няправільная беларуска, ці зусім не беларуска, а так, пыл у вочы пускаю. Асабліва абвастрыліся ейныя падазрэнні пасля таго, як я абвесціла, што і да мяне прыйдзе зямляк-паэт, і мы будзем размаўляць з ім па-беларуску. Матлюба спецыяльна засталася, каб паслухаць экзатычную беларускую мову.
Мы з госцем, маім будучым мужам паэтам Віктарам Шніпом, пілі завараную ў імбрыку дзясяты раз гарбату і сапраўды размаўлялі на беларускай мове. Я была шчаслівая: варта прыехаць у Маскву, каб знайсці, з кім паразмаўляць па-беларуску! Матлюба сядзела і ўважліва слухала.
Калі мой госць пайшоў, суседка пагардліва спытала, чаго ж гэта мы гаварылі па-руску, а не па-беларуску?
На жаль, Матлюба не вельмі добра ведала рускую мову, і, падобна, асаблівасці беларускай былі для яе няўлоўныя. Давялося нешта мармытаць пра падабенства славянскіх моваў… Але яшчэ ніхто і ні ў чым не змог пераканаць маю суседку.
Я прапускала сваю чаргу мыць падлогу (навошта кожны дзень?), і наш пакой ніяк не заваёўваў званне ўзорнага. Я абы-як кідала свае рэчы, бегала па тэатрах і выставах… Ключ у нас быў адзін на дваіх, Матлюба злавалася, што я яе буджу, позна вяртаючыся.
А пасля Матлюба знікла.
Прыйшла я з чарговага тэатру, а дзверы нашага пакоя замкнёныя.
Стукала я, стукалі іншыя… Дарэмна. У поўным адчаі я бегала па інтэрнаце і шукала Матлюбу – на дыскатэцы ў актавай залі, у землякоў, у аднакурснікаў… Бачылі, кажуць, была…
Урэшце я пераначавала ў грузінскай паэткі, далікатнай арыстакратычнай прыгажуні, якая жыла адна і, пабуджаная ў гадзіну ночы, без ваганняў ўпусціла мяне.
Раніцай у нашым пакоі мяне сустрэла Матлюба строгім пытаннем: “Дзе ты была?”.
Дзе была сама Матлюба ў тую ноч, я так і не даведалася – магчыма, у мэтах майго перавыхавання яна пераначавала менавіта ў той сваёй сяброўкі, дзе мне таксама не адчынілі.
У хуткім часе мы з Матлюбай да агульнага задавальнення раз’ехаліся.

Як мая сяброўка тапілася ў Свіслачы
Пісьменнік павінен назіраць за людзямі, як паэт Купрэеў за жыццём мурашніка. Ісці ў самыя небяспечныя і недалікатныя месцы, як Эміль Заля хадзіў у бардэль і там, хаваючыся за парцьерамі, рабіў зацемкі… Галоўнае памятаць, што, каб апісаць лужыну, не абавязкова ў ёй выкачацца.
Гэта я засвоіла з юнацтва. Таму й старалася назапашваць уражанняў дзеля будучых твораў, калекцыянаваць “тыпы” і “характары”, і сярод маіх сяброў з’яўляліся зусім нечаканыя персоны. Мая аднакласніца паступіла ў ПТВ, аднойчы я выпадкова сустрэлася з ейнай аднагрупніцай, і абрала яе чарговым “аб’ектам”, бо з такімі раней не сябравала. Ала прыехала з далёкага гарадскога пасёлка. У яе быў крамяны круглы твар і шырокая сялянская костка. Пры кожным зручным выпадку Ала прамаўляла: “Скрупулёзно подмечено!”, называла мяне “Харошая ты баба!” і шчыра захаплялася гарадскімі рэаліямі. Прымала за праўду ўсё, што заўгодна, і я магла адпрацоўваць на “аб’екце” уласнасачынёныя міфы і беспакаранна сцябацца. Вядома, Ала пакорліва хадзіла са мной, куды б я ні павяла.
Аднойчы пэтэвэшнікам задалі рабіць курсавую з чарцяжом нейкай дэталі, а чарціць пэтэвушнікі не ўмелі. Я вучылася ў архітэктурна-будаўнічым тэхнікуме, і Ала звярнулася да мяне.
Вядома, я мусіла працаваць не за так – у ПТВ мелася пэўная “такса”. А менавіта – бутэлька віна.
Я накрэсліла дэталь у патрэбнай перспектыве, і Ала прыйшла расплочвацца. Яна купіла бутэльку “чарніла” пад назвай “Солнечное”. Мы селі на кухні і, закусваючы рыбай гарачага вэнджання, вельмі хутка “чарнілка” дапілі.
Болей ніколі ў жыцці мне не ўдавалася заліць у сябе столькі “чарніла”, і дзякуй Богу.
Чаму б не працягнуць далейшае заглыбленне ў нетры прафаннага жыцця? Мы пайшлі ў краму і купілі яшчэ адну бутэльку. З цяжкасцю цяпер верыцца, але гэта быў партвейн. І я пацягнула Алу на Кальварыйскія могілкі з тым самым пачуццём, відаць, як Рэмбо ці Бадлер ішлі ў курыльні опіуму ў парыжскіх трушчобах.
Тады могілкі былі зусім недагледжаныя, зарослыя, мы выбралі магілу, дзе стаяла лаўка ў атачэнні кустоў, і… Мой дзявочы арганізм болей алкаголю не прымаў. Ала, як і чакалася, была больш трывушчай… Я ж вылівала сваю порцыю на магілку з самымі лепшымі пачуццямі да незнаёмага нябожчыка.
Вечарэла… Не пытайцеся, якімі шляхамі мы апынуліся ў парку імя Горкага, я не памятаю. Травеньская ноч падміргвала скрозь цёмную лістоту ўсімі ліхтарамі. Чорныя хвалі Свіслачы здаваліся таямніча глыбокімі… У такую пару да мяне звычайна прыходзілі вершы, але рамантычны настрой псавала Ала. Мая сяброўка зусім усхадзілася, у ёй прачнулася гэткая сялянская зухаватасць, яна пачынала то гайдацца ў бакі, то крычаць нешта захопленае. Асабліва ёй спадабаўся мост цераз Свіслач, там, дзе гэткі невялічкі вадаспад.
–А вось я зараз туды скочу! – гарлала пэтэвэшніца. Я назірала і пасмейвалася. А яна раптам схапілася за парэнчы і давай перагінацца ўніз.
Я зразумела, што жарты скончыліся. Ала з дзікім рогатам ірвалася ўніз, цягнула рукі да шумлівага віра… Ніякія словы ўжо не даходзілі. Пачала адпіхваць яе назад… Але Ала была крапчэйшай за мяне. Я ў роспачы азіралася: паблізу нікога… Цёмна… Упадзем у ваду – ніхто і не заўважыць. А я плаваць не ўмею… Назаўтра толькі знойдуць целы… Да таго ж вярэдзіла пачуццё віны – наэксперыментавалася з “ніжэйшым інтэлектам”. Я схапіла Алу за пояс джынсаў і проста павісла на ёй усім сваім цяжарам, колькі яго там у ва мне было.
Колькі доўжылася тая тузаніна, не памятаю… Але адпускаць Алу я не збіралася. Урэшце мы абедзьве паваліліся на асфальт.
Ала рагатала і абсалютова не ўяўляла, што з ёй магло толькі што здарыцца. Я нечым звабіла яе падалей ад мосту, ад ракі, так-сяк вывела на праспект і пасадзіла на тралейбус. Здаецца, яна трохі працверазела, таму што да інтэрнату дабралася.
Але болей я з ёй не сустракалася. І “чарніла” піць не магу. І выкарыстаць назапашаныя ў зносінах з Алай назіранні так і не давялося. Вось гэта — першы раз як нешта згадала.

Я і дачка сібірскага злодзея.

Пасля ўзбечкі Матлюбы маёй суседкай па пакоі інтэрнату Літаратурнага інстытуту стала сібірачка Ларыска. Яна была дробная, як дзіця, з кароткай хлапечай стрыжкай, у вялікіх акулярах, сёння сказалі б – як у Гары Потэра. Затое Ларыска нібыта ўся была зробленая з нейкага напятага, цвёрдага матар’ялу, здавалася, варта дакрануцца да яе – атрымаеш у адказ бязлітасны ўдар распрастанай спружыны. Родам мая суседка была з горада Курган і вельмі ганарылася сваймі землякамі. Адзін — знакаміты доктар-артапед, які прыдумаў адмысловыя прыборы для выпраўлення костак, даволі жудкія з выгляду — косткі пратыкаюць спіцамі. Другі — вядомы сцэнарыст, сябра Уладзіміра Высоцкага. Трэці – пісьменнік-русафіл. Пра сябе Ларыска з гонарам гаварыла: “Я – дочь вора!”. Паколькі яна дужа картавіла, сцверджанне гучэла зусім пераканаўча. Бацька Ларысы быў сапраўды згублены дзесьці ў сібірскіх лагерох, маці працавала прыбіральшчыцай. Сама Ларыска, пакуль не скончыла бібліятэчны тэхнікум, нейкі час падпрацоўвала са швабрай і з гордасцю заяўляла выкладчыкам: “Я чужыя харчкі падцірала!”. Пралетарскае паходжанне ў стылю Максіма Горкага ўхвалялася, і прадугледжвалася, што выкладчыкі, як прастаўнікі “буржуйскага” класу, павінны прысаромецца і адзнакі выставіць ледзь не аўтаматам…
З расповедаў Ларыскі пра родны горад паставаў зусім іншы свет, нават у параўнанні з рабочымі кварталамі майго роднага Мінску. Бязвінным жартам лічылася, калі ўночы між ручкамі дзвярэй кватэр, што знаходзяцца насупраць на лесвічнай пляцоўцы, туга нацягваецца вяроўка, і жыхары не могуць раніцой выйсці. Спрабавала Ларыска і наркотыкі – у іхняй кампаніі далі неяк “малой” укольчык… Яшчэ запомнілася, як нейкая дзеўка з іх раёну па патрабаванні каханага хлапца прынесла даведку, што цнатліўка – тады ажаніўся, бо проста так дзеўка яму не давала, спасылаючыся на сваю некранутасць.
Ларыска, якая знаходзілася ў стане партызанскай вайны з усім светам, захацела, каб мы абавязкова выпрабавалі нешта з арсеналу жартаў курганскай шпаны на насельніках інтэрнату. І адночы я паддалася свайму містэру Хайду (урэшце, я ніколі і не сцвярджала, што я белая і пухнатая). Шкодніцкаму набегу падлягалі кухні. Найперш кухня на паверсе, дзе сяліліся завочнікі – там не дзяжурылі каля пліт усходнія жонкі ўсходніх пісьменнікаў, ахутаныя вохкімі выпарэннямі з казаноў і рондаляў. У завочнікаў заўсёды было пуста і непрытульна, перакотваліся ў каструльках бледныя крамныя яйкі ці дыетычныя сасіскі… Пуставала кухня і цяпер. У імбрык, які закіпаў на пліце, адправіўся кавалак зжаўцелага сала, у другі – падгнілая цыбуліна…
Мы са здушаным рогатам вярнуліся ў пакой… Але мой “партызанскі азарт” выветрыўся, я вельмі ясна ўявіла, як бы я сама пачувалася, каб у маім імбрыку вынайшаўся такі “падарунак”… Той пякучы сорам адчуваю і дасюль. Я адмовілася ад далейшых “подзвігаў”, нягледзячы на Ларысчыны ўгаворы, і не ведаю, ці ўтварала яна яшчэ нешта падобнае.
Яшчэ Ларыска ўмела завязваваць карысныя знаёмствы. Выгляд у яе быў жаласны: замораны дзіцёнак-самародак з глыбінкі… Як не падтрымаць? Знайшла ў Маскве земляка-сцэнарыста, той нават вадзіў яе на “халасцяцкую маліну”, дзе часта бываў Высоцкі. У чачэнца, які жыў за нашай сцяной, выпрасіла кінжал (паабяцаў, але не прывёз). Зацягнула ў наш пакой маладога ціхмянага індуса Анеля (Літінстытут – гэта ж сапраўдны Бабілён!), каб паваражыў. Анеля ажаніла на сабе руская дзеўка, а сам ён належаў да касты брахманаў, у ягонай радні ўсе ўмелі варажыць, вось і нам з Ларыскай нешта напрадказваў (прынамсі, са мной усё спраўдзілася).
У чым мы сыходзіліся з Ларыскай – дык у нянавісці да “сістэмы”. Да адчування сябе шрубчыкам, які шчыльна завінчаны ў агульны механізм. Школа – толькі тая, што каля дому, прыём у піянеры – па спіску, тады прыём у камсамол, інстытут, праца па размеркаванні, прахадная, сходы, абавязковыя медагляды (іх Ларыска асабліва ненавідзела)… Выйсце мая суседка бачыла толькі тры, дакладней, адзін: выйсці замуж. Розніца была толькі ў варыянтах жаніхоў: за дыпламата, за святара альбо за пісьменніка. Пісьменнікаў у інтэрнаце хапала, але былі яны, як і мы, пачаткоўцамі, без членскіх білетаў МАССАЛІТу, пардон, Саюза пісьменікаў СССР. “Учлененыя” пісьменнікі таксама меліся — на Вышэйшых літаратурных курсах. Але былі яны амаль спрэс лысаватыя, п’янаватыя і жанатыя. Варыянт са студэнтам інстытута міжнародных зносінаў альбо семінарыстам Ларыска “прабіла”, і не раз упрошвала мяне прагуляцца ля ўстановы, дзе рыхтуюць дыпламатаў, альбо з’едзіць у Загорск, дзе знаходзіцца знакамітая семінарыя. Не ведаю, як справілася б Ларыска з роллю “матушкі”, але мне ейныя матрыманіяльныя планы былі абыякавыя – калі выходзіць з сістэмы, дык на “уласных рэсурсах”. Да таго ж я сустрэлася ў Літінстытуце з земляком, паэтам Віктарам Шніпом, ягоныя матрыманіяльныя планы ў мой бок вызначыліся вокамгенна, і мае шпацыры па Маскве і ў беларушчыну не адбываліся насамоце… Відаць, Ларыска вырашыла, што я такім чынам ператвараю ў жыццё падказаны ёю план, і вырашыла паспрабаваць свайго шчасця. Як мяне не было, стукалася ў дзверы Шніпа, прыдумаўшы бяскрыўдную падставу (солі-хлеба пазычце).
Шніп дачкі сібірскага злодзея палохаўся і дзверы не адчыняў.
Між тым у Ларыскі накапілася “хвастоў” па ўсіх прадметах, асабліва па французскай мове, бо мудрагелістае гарлавое вымаўленне ёй ніяк не давалася. Мая суседка пачала бегаць да знакамітых землякоў, да нейкіх чыноўнікаў з Саюза пісьменнікаў, распавядала пра падціранне чужых харчкоў… Нічога не дапамагло.
А тут яшчэ і здароўе Ларыскі пагоршылася. Яна пачала кашляць з крывёй і дэманстратыўна паказвала мне насоўку. Да доктара, зразумела, не йшла. А пару разоў я пабачыла, як яна, ведаючы, што прачынаюся пазней за яе і дужа неахвотна, пераводзіла будзільнік, каб я спазнілася… Віктар сказаў, што з гэтым трэба заканчваць – мы падалі заяву ў ЗАГС, і я пераехала да яго.
Што далей з Ларыскай сталася, не ведаю, бо з Літінстытута я перавялася на родны беларускі філфак, стварыўшы патрыятычны прэцэдэнт. Здаецца, маю былую суседку адлічылі… Прынамсі, твораў ейных я ў Сеціве не бачыла.

Я І ШТУЧНЫЯ КВЕТКІ

Вядома, я не люблю штучныя кветкі.
Гэта ж кіч, безгустоўнасць, якая не пасуе паэтцы – самая някідкая жывая раслінка вытанчаней за самую яркую штучную…
Але за сваё жыццё я паспела іх нарабіць не адзін чамадан.
Кожную вясну мая бабуля з сястрой выбіраліся ў вёску Люці на Пухаўшчыне. Побач, у вёсцы Бор, могілкі, на якіх пахаваныя мае продкі па бабулінай лініі – у тым ліку ў агульнай магіле попел адзінаццаці Часлаўскіх, сям’я маёй бабулі, спаленая фашыстамі. На Дзень Перамогі належала ўскласці туды вянкі…
Бабуля Паліна з сястрой Вольгай рабілі кветкі для вянкоў самі. Для гэтага закуплялася гафрыраваная папера розных колераў, дрот, парафінавыя свечкі… З шорсткай паперы, складзенай шмат разоў, выразаліся пялёсткі розных памераў – для ружаў белыя, крэмавыя, ружовыя, у форме падоўжаных сардэчак, для званочкаў – сінія “зубчыкі”, для цюльпанаў – круглыя, чырвоныя і жоўтыя… Кончыкі пялёсткаў для ружаў накручваліся на вязальную спіцу, потым з дапамогай лыжкі сярэдзіна пялёстка расцягвалася чоўнікам… На кончык дрота накручвалася жоўтая папера, каб утварыць сэрцавіну, затым адзін за адным накладаліся пялёсткі, звязваліся ніткай… Потым дрот хавалі пад зялёнай паперай…
Наш вянок павінен быў быць лепшым за вянкі іншых, няхай яны і куплёныя! Мы працавалі ўсёй сям’ёй, вечар за вечарам, каляровыя ашмёткі разляталіся па пакоі, быццам у “хрушчобе” адгуў пышны карнавал… Часам я стварала кветку-гібрыд, аналагаў якой у прыродзе не мелася – бабуля такую вольнасць збракоўвала… Калі кветкі былі гатовыя, у рондалі растапліваліся парафінавыя свечкі, у паўпразрыстае рэчыва акуналіся бязважкія ружы, цюльпаны, званочкі – пры гэтым яны, як я лічыла, гаршэлі, трацілі вытанчанасць, лёгкасць, затое набывалі трывушчасць – сумны абмен, як адбываецца і з усім жывым…
Кветкі абсыхалі на рассцеленых газетах, як маленькія муміі. Гатовыя мы складалі ў шэры дэрмацінавы чамадан і ехалі ў вёску. Бабуля жартавала – вось, нехта падумае, багатыя, колькі гасцінцаў вязуць!
На гэтым рытуал не заканчваўся. У вёсцы мы ішлі ў лес, які называўся “Белая Лужа”. Там рвалі дзеразу – не ведаю, як яна па-навуковаму завецца, яе светла-зялёныя пухнатыя гірлянды слаліся па зямлі, чапляліся карэньчыкамі за глебу… Дзераза і ядловец павінны былі служыць фонам для кветак.
Успомніла адзін з аповедаў з блакітна-бэзавага нумара часопіса “Новый мир”, а можа, з часопіса “Масква” – іх у нас была цэлая падшыўка, уся адліга – канец 1950-х-1960-я. Гэтая падшыўка – пра што не перастану шкадаваць ніколі — аднойчы была здадзеная ў макулатуру ў абмен на талончык на атрыманне страшэнна дэфіцытнай кнігі Аляксандра Дзюма-старэйшага “Графіня дэ Мансаро”. Дык вось, у адным з аповедаў расказвалася, як рэпрэсаваны пасля рэабілітацыі вяртаецца да былога жыцця, у Максву, ягоныя сябры ўчыняюць урачыстую сустрэчу… І нядаўні зэк дорыць свецкай красуні, у якую быў закаханы доўгія гады і якой заўсёды дарыў ружы, букет… Дама з жахам усведамяе, што кветкі — штучныя… Для яе гэта знак, як дэградаваў яе былы бліскучы, далікатны кавалер, страціў густ… Яна хавае бязважкія кветкі ў шафу, спрабуе схаваць расчараванне… Развітваючыся, госць пытаецца, няўжо ёй не спадабаліся кветкі? Дама не вытрымлівае і амаль са слязьмі кажа: ну як жа, яны ж… штучныя… папяровыя… А госць узушана тлумачыць: не, яны не папяровыя, яны са стружак, з таго лесапавалу, дзе адбываў пакаранне… Майстраваў у перапынках між знясільваючай працай, думаючы пра сваё далёкае каханне…
Усе ружы свету не былі вартыя таго букету, які яшчэ захаваў пах сібірскай драўніны…
Не ведаю, ці мог быць які вянок з пластыкавых елачак даражэйшы за тыя, нашыя, самаробныя? Хаця ведаю, што бабуля саромелася “самаробнага”. Неяк вельмі ўзрушылася, што я сама сабе пашыла лялькі – як паказвалі ў перадачы”Зрабі сам”. А раптам хто пабачыць і вырашыць, што па беднасці не могуць дзіцёнку ў краме ляльку купіць! І вянкі яна б, напэўна, ахвотней набывала куплёныя – але ж не на пенсію ў дваццаць восем рублёў…
А вось на пахаванне бабулі я не патрапіла.
Радня наша нешматлікая і не блізкая, усе паехалі забіраць памерлую бабулю з бальніцы. Мама ніякіх сябровак і сардэчных суседак не мела, і мяне пакінулі адну рыхтаваць пахавальны стол. У дзевятнаццаць гаспадарчыя мае здольнасці абмяжоўваліся падзабытымі школьнымі ўрокамі працы і ўменнем адкрыць бляшанку кансерваў. Тым не менш салаты я падрыхтавала, нарэзала, што трэба было нарэзаць, вось толькі з катлетамі – асноўным блюдам стала – атымаўся аблом. Пакуль бабуля магла, кухня была на ёй… І катлеты ў яе атрымліваліся адмысловыя – і не падгарэлыя, мяккія, і чорнага колеру. Вось і я, плачучы, пякла катлеты і чакала, пакуль яны стануць чорнага колеру, як у бабулі… Але яны толькі змяншаліся ў памерах… Пакуль не сталі з грэцкі арэх. Затое амаль чорныя.
І вось скажыце – трагічны які эпізод жыцця, а памятаюцца перш за ўсё тыя няшчасныя катлеты…
А вянок з уласназробленых кветак я так для бабулі і не падрыхтавала. І цяпер, на Радаўніцу, на Дзяды, купляем стандартныя шыкоўныя вянкі…

ЯК МЫ Ў КІЕВЕ НАЧАВАЛІ
У маім савецкім дзяцінстве асабліва карыснымі лічыліся кнігі, якія загартоўвалі волю і выхоўвалі альтруізм. Напрыклад, пра піянераў-падпольшчыкаў, якія моўчкі пераносілі страшэныя катаванні, а потым іх імёнамі называлі вуліцы. У звязку з ваеннымі кнігамі былі тыя, што распавядалі пра дзяцей, якія пераадольвалі цяжкія хваробы ў спецбальніцах, інтэрнатах і санаторыях. Помню аповеды пра санаторый для туберкулёзнікаў у Крыме, пра інтэрнат для дзяцей, хворых на раматуз, пра палату дзяўчынак, што лечацца апаратам Елізар’ева, які выпроствае косткі… Маленькія пацыенты змагаліся з болем, у іх былі свае гульні і моцнае сяброўства, так што мне нават хацелася патрапіць на іх месца. Гэта вам не “Чароўная гара” Томаса Мана з філософскім нагрувашчваннем, а ідэалагічнае выхаванне, даходлівае, як дзягай па азадку… Галоўнае, я ж сама ў дзяцінстве пакаштавала больніц, і нічога добрага там не бачыла… Розніца паміж рэальнымі бальніцамі і апісанымі ў мастацкіх творах была такой жа, як між кадрамі “Кубанскіх казакаў” і рэальнай калгаснай украінскай вёскай, што зведала Галадамор.
Цяжка паверыць, але здараецца, што і рэальныя больніцы дораць перажыванні карнавальна-літаратурныя… Клас маёй дачкі адпраўляўся на травенькія святы на экскурсію ў Кіеў… Паехалі і многія бацькі. Перад адпраўленнем наша настаўніца папрасіла праверыць, ці ва ўсіх з сабой дакументы. І выявілася, што я замест свайго пашпарту прыхапіла сынаў… Я пакорліва выйшла з аўтобуса. Але наша цудоўная настаўніца Зінаіда Кірылаўна тут жа арганізавала ратунак: маці аднакласніцы маёй дачкі была на машыне, мы хуценька зматаліся за пашпартам, і я зноў апынулася ў аўтобусе…
Гэта быў лёс.
Ноч прайшла пад бадзёрае гарланне падрастаючага пакалення.
Нараніцу вабноты Кіева ўспрымаліся трохі паралельна свядомасці, і марылся пра той гатэль у самым цэнтры горада, які нам абяцала турфірма.
Але прадстаўніца турфірмы патлумачыла, што вось прыкрасць, святочныя накладкі, шыкоўны гатэль пакуль не падрыхтаваны, трэба адразу на шпацыр, а заселімся потым…
Паглядзелі Сафійскі сабор, палазілі па пячорах Кіева-Пячэркай лаўры, прыклаліся да труны з машчамі Іллі Мурамца, падзівіліся на металёвую Радзіму-Маці, з ажыўленым варыянтам якой, нават у чалавечай прапорцыі, страшна было б сустрэцца нават на люднай вуліцы, а не тое што на пустэльным беразе…
Вазілі нас па горадзе, пакуль не сцямнела, і нават самыя шустрыя шкаляры цяпер гатовыя былі ўлегчыся хоць у бронзавым чоўне Шчэка, Харыва і сястры іхняй Лыбедзі, паклаўшы пад галаву шматлікія вясельныя вянкі, якія па традыцыі туды шпурляюць украінскія маладажоны. Таму звестка, што замест шыкоўнага гатэлю нас прымуць у таксама шыкоўным, але можа не настолькі, успрынялася з палёгкай.
Праз густую украінскую ноч, якую там-сям прабівалі прывідныя свечкі каштанаў, аўтобус пад’ехаў да нейкага парку, лесу, карацей – “зялёнай зоны”… У святле фараў вымаляваліся дыхтоўныя жалезныя вароты і бетонная агароджа. Наверсе агароджы ў некалькі радоў працягваўся калючы дрот. З-за варотаў выломваўся сур’ёзны сабачы брэх. Ахоўнікі выглядалі не менш сур’ёзна. Нават узброеныя, як спецназаўцы.
Вароты з жудкім лязгатам не адчыніліся, а ад’ехалі ў бок.
За імі бачыліся толькі дрэвы, падсвечаныя рэдкімі ліхтарамі.
Калі пад хрыплы лямант аўчаркі вароты зачыніліся за намі, ўзнікла панічнае пачуццё, відаць, родам з генетычнай памяці, што выйсці назад не ўдасца. Аўтобус ціха ехаў па прысадах, вакол панавала цемра. Нарэшце спыніўся перад двухпавярховым будынкам, які разгледзець цалкам было немагчыма.
Сустракалі нас кабеты ў белых халатах. Рэцэпшэна не прадугледжвалася. Не было і ключоў ад нумароў. Як, уласна кажучы, і саміх нумароў. Нам гасцінна прапанавалі займаць тыя месцы, якія падабаюцца.
Месцаў хапала. Будыніна, відаць, калісьці была панскай сядзібай, з анфіладамі, гасцёўнямі, будуарамі… Цяпер усё гэта было застаўленае двухяруснымі металёвымі ложкамі, казённа засцеленымі. Некаторыя ложкі былі дзіцячымі, меліся там жа і скрыні з цацкамі, таннымі і гігіенічнымі, якія лёгка мыюцца ў расчынні соды.
–Дзіцячы садок санаторнага тыпу! – жыццярадасна патлумачыла адна з кабетаў. А прадстаўніца турфірмы дадала, што маем проста шчаслівы выпадак – людзі на выходныя засталіся працаваць дзеля нас, заезжанцаў, згадзіліся прыняць…
Але гэта нагадвала блёкат. Бяконцыя анфілады паўцёмных пустых пакояў, бляклыя сцены, металёвыя панцырныя ложкі, пафарбаваныя ў белы колер з чорнымі плямамі аблезлінаў, спецыфічны незразумелы пах… А вакол дзесьці там калючы дрот… Мы з дачкой і яе сяброўкай спыніліся ў адным з вялізных пакояў — акрамя нас, сюды ніхто не дайшоў. Занялі месцы на ніжнім ярусе… Дзяўчаты, якія ледзь не млелі ад стомы, улягліся. Мне неяк не спадабалася, што пад прасцінамі была падкладзеная цырата. Я вырашыла даследваць дзіўнае месца. Над драўлянымі дзвярыма, фарбаванымі зялёнай алейнай фарбай, драмала лямпачка ў шкляным авальным футарале з чырвоным надпісам “Пост №2”… У куце — абцерханы пісьмовы стол, з якога старанна былі прыбраныя ўсе “доказы”… Затое пад празрыстым пластыкам ляжалі спісаныя лісткі са слупкамі прозвішчаў і лячэбнымі прызначэнямі… І я даведалася, што мы знаходзімся ў адным з карпусоў псіханеўралагічнага дыспансеру, а менавіта ў тым, дзе лечаць дзяцей з энурэзам. Тых, што ноччу мочаць пад сабой ложак і каго на рэчыцкім Палессі, калі верыць этнографу Чэславу Пяткевічу, лячылі выключна збіццём.
Так, тут маглі б адбывацца падзеі адной з кніжак майго дзяцінства.
Пераначуеш – болей пачуеш… Але нараніцу новага мы не пачулі, а я не стала агучваць сваё адкрыццё… Нас пагрузілі ў аўтобус і павезлі далей любавацца краявідамі. Спецыфічны пах пераследваў мяне яшчэ некалькі дзён, нават па вяртанні ў Мінск.
Я здагадвалася, што шыкоўнага гатэлю, хутчэй за ўсё, нам і не прадназначалася, а гэты быццам бы “выпадковы” начлег – добрая магчымасць падзарабіць для беднай медыцынскай установы і ўвішнай турфірмы.
Але сёння я ўспамінаю тое падарожжа, начлег у кіеўскай псіхушцы, старую сядзібу за калючым дротам, у засені вялізных дрэваў без злосці… І ўсё здаецца толькі трохі смешным і нават настальгічна-рамантычным.

Я, ангельская каралева і белыя пальчаткі

Стрыечны брат маёй маці, інжынер, на некалькі гадоў быў пасланы разам з сям’ёй у Англію “па абмене”, працаваць на вытворчасці. Гэта было проста неверагоднае шанцаванне, і час ад часу мы атрымлівалі лісты з нетутэйшымі маркамі і паштоўкі, усыпаныя блішчынкамі, з замежнымі надпісамі. А аднойчы ў лісце сваякі прыслалі каляровы фотаздымак – парадны партрэт каралевы. У яе быў зусім не лялечны, разумны і добры твар, дасканалая пастава, зацягнутая з белую пералівістую сукенку, на сіняй стужцы цераз плячо зіхацелі вялізныя дыяментавыя сняжынкі ардэноў… І, вядома, на галаве красавалася самая сапраўдная каралеўская карона!
Каралева сталася маёй улюбёнай субяседніцай. Я разумела, што ёй не вельмі ўтульна ў нашай хрушчоўцы, таму старалася абкружыць належнай раскошай. Са срэбнай і залатой фальгі нарабіла цэлыя сервізы – талерачкі, кубкі, чаркі, лыжкі… Посуд складала ў “залаты” куфэрачак з алюмінію, набыты ў цацачнай краме “Бураціна”. І час ад часу каралева мела магчымасць узначальваць сапраўднае каралеўскае застолле… Праўда, я так і не знайшла цацкі, вартай сесці разам з ёй за стол, так што даводзілася мне замяняць каралеве ўсю прыдворную публіку…
Потым нашы сваякі вярнуліся. Мая стрыечная бабуля Воля бясконца з гонарам распавядала пра новыя манеры, якія ейны сын, нявестка ды ўнучка прывезлі з замежжа. Выключальнікі перарабілі, каб былі на ўзроўні апушчанай рукі, цукру не ўжываюць… Мая сястра паспела павучыцца ў ангельскай школе, і бабуля Воля па ейнай просьбе звязала ёй з тонкіх белых баваўняных нітак летнія пальчаткі – бо менавіта ў такіх у Англіі яна хадзіла ў сваю школу…
У якасці падарунка бедным сваякам, які мусіў далучыць і нас да арыстакратычных звычак, такія ж пальчаткі былі звязаныя і мне.
У маім уяўленні яны былі цалкам матэрыяльным прывітаннем ад ангельскай каралевы.
Я, напэўна, дзесьці ў глыбінях свядомасці разумела, што ісці ў звычайную савецкую школу ў такіх пальчатках не зусім бяспечна, але ж я была паслухмянай дзяўчынкай, да таго ж свет рэальны кранаў мяне куды менш, чым кніжна-фантазійны. Ад застрашлівага і нуднага побыту я заўсёды адгароджвалася мроямі, высноўваючы ў галаве сюжэты, сюжэты, сюжэты… І першага верасня мяне ўрачыста выправілі ў школу з арыстакратычным аксэсуарам. Якраз было вельмі цёпла, ангельскія белыя пальчаткі дзіўнавата спалучаліся з форменным фартушком з акцябрацкім значком і сціплымі паношанымі сандалікамі фабрыкі “Прамень”.
Раён быў працоўны, школа знаходзілася ля заводу ацяпляльнага абсталяваня, станцыі “Радыятарная” і турмы. Многія хрушчоўкі былі заселеныя нядаўнімі вяскоўцамі ды жыхарамі працоўных інтэрнатаў. Вучні кучкаваліся перад будынкам школы, заціснутым паміж хрушчовак, спрабуючы ў адчайнай беганіне і штурханіне здабыць яшчэ хоць крыху волі…
На мяне заазіраліся… Пасля пачалі паказваць пальцамі… Нехта выкрыкнуў: “Зіма-лета-папугай, наша лета не пугай!”, але я ніяк не адгукнулася, паглынутая ўспамінамі пра апошні чытаны прыгодніцкі раман кшталту трох мушкецёраў. Нехта з хлопчыкаў паўстаў на маю абарону: “У яе проста рукі баляць! Праўда?”. Я холадна адпрэчыла гэты варыянт. “Значыць, гэта каб зручней партфель насіць?” – падумаўшы, высунуў гіпотэзу мой абаронца. “Так ходзяць у школу ў Англіі!” – спакойна прамовіла я і адвярнулася. Некалькі дзяўчатак, што сімпатызавалі мне, падыходзілі па адной і шэптам раілі зняць пальчаткі, бо “так будзе лепей”… Я паціскала пялчыма: “Так носяць у Англіі!” – і працягвала лунаць у мроях, дзе дзейнічалі каралеўскія асобы.
Між тым школьны натоўп віраваў, вакол мяне ўтварылася кола пустэчы – нават сяброўкі не наважваліся стаць побач. Асабліва пільны хлопчык паспяшаўся паведаміць настаўнікам аб крамольнай падзеі крыкамі: “Ала Пятроўна, а яна ў белых пальчатках!”. А вакол ужо чуўся шэпт “буржуйка!”.
Настаўнікі зразумелі, што трэба ўмешвацца.
–Людачка, а чаму ты ў пальчатках? – папыталася адна.
–Так носяць у ангельскай школе! – сціпла адказала я, не прыўносячы ў адказ ані каліва снабізму.
–Адкуль ты ведаеш?
–У мяне сястра там вучылася! – зноў сціпла адказала я, шчыра не разумеючы, у чым, уласна, праблема?
Настаўніцы разгублена пашапталіся, пасля чаго мне было загадана пальчаткі зняць.
–А чаму? – наіўна папыталася я. Уцямнага адказу не атрымала, але паслухалася, тым больш, што пальчаткі страшэнна мне абрыдзелі, у іх было горача, яны мулялі рукі… Зняла, схавала ў партфель… І так і не ўсвядоміла, наколькі парушыла нейкія няпісаныя правілы гульні. Маю маму выклікалі ў школу адмыслова, каб папярэдзіць – больш ніякіх белых пальчатак, і ўвогуле ніякіх “замашак”!
Фотаздымак ангельскай каралевы дасюль стаіць на маёй кніжнай паліцы. Аднойчы пабываў у Ангельшчыне мой сын, які прывёз адтуль два светлавыя мячы “Зоркавых войнаў”, якія свецяцца і гудуць дасюль, калі націснуць на кнопачкі…
А яшчэ бывае ў мяне час ад часу адчуванне, што я зноў стаю сярод натоўпу ў белых карункавых пальчатках… Але я ніколі больш не схаваю іх у школьны партфель.