- 31.10.2023 15:15
- Аўтар:
- Людміла Рублеўская
- Культура
Ён прыходзіў у наш кабінет у рэдакцыі газеты «Літаратура і мастацтва», пастукваючы кульбачкай, сядаў у стары, пацёрты, але яшчэ ўтульны, фатэль і, бліскаючы пільнымі цёмнымі вачыма, разважаў аб прачытаным нядаўна ў газеце. Ацэнкі даваў трапныя і рэзкія. Кожны раз прыносіў новыя вершы і казаў: «Гэта мае апошнія». Праз нейкі час прыходзіў з новымі «апошнімі»…
І гэта было вельмі кранальна — для тых, хто ведаў, што аўтар на два дзесяцігоддзі быў пазбаўлены магчымасці ствараць, нават мець пры сабе аловак часам лічылася злачынствам.
Ён — адзін з нямногіх, хто выжыў у лагерах і высылках, вярнуўся, засведчыў перажытае ў тую страшную эпоху, калі знікла цэлае пакаленне маладых беларускіх літаратараў. «Я двойчы прайшоў усе кругі пекла і не зламаўся, не знік на таёжных скрываўленых трасах. Смерць удзень і ўначы цікавала кожнага з нас і гнала ў нябыт мільёны сумленных і таленавітых. А я ўсё ж з ёю недзе размінуўся. У самай страшнай бядзе толькі чалавек ратуе чалавека, толькі дабро і спагада вядуць з безнадзейнасці да жыцця і збавення».
Ва ўсіх вірах захаваў вернасць роднаму слову, бо менавіта Сяргей Грахоўскі — аўтар верша «Ветразь», які часта цытуюць: верша, складзенага цалкам з непаўторных беларускіх слоў, якім няма адпаведнікаў, доказ багацця і вартасці нашай мовы.
Гэтымі днямі спаўняецца 110 гадоў з таго дня, як у вёсцы Нобель, што ў Пінскім павеце, нарадзіўся Сяргей Грахоўскі. Красамоўная назва, дарэчы: нобелеўскі ўраджэнец! Але гісторыя нараджэння была невясёлай: «Імперыялістычная вайна забрала бацьку ў салдаты, а мяне з маці пагнала ў бежанцы. Было ўсё так, як напісана ў маёй «Паэме дарог», калі на адным і тым жа возе, дзе едуць бежанцы, уцякаючы ад вайны, побач з бабкай, якая «плыве ў смяротны холад забыцця», «курчыцца і енчыць парадзіха». Дзяцінства і юнацтва Сяргей Грахоўскі правёў у Глуску, дзе жыў яго стрыечны брат, паэт Янка Бобрык, першы верш надрукаваў у трынаццаць гадоў. Давайце ўспомнім некаторыя моманты біяграфіі паэта, карыстаючыся яго ўспамінамі.
Сарамяжны журналіст
Калі адбыўся першы вялікі паэтычны форум толькі што створанага Саюза пісьменнікаў, малады Сяргей Грахоўскі працаваў у рэдакцыі грамадска-палітычнага вяшчання радыёкамітэта і павінен быў штодня даваць у эфір інфармацыю пра работу пленума, арганізоўваць выступленні пісьменнікаў.
«Сем дзён Мінск жыў літаратураю. Ні да таго, ні пасля столькі славутых пісьменнікаў у ім не збіралася, — цэлы цягнік талентаў шматмоўнага Саюза», — успамінаў Грахоўскі. Малавядомы «тоненькі і доўгі Сяргей Міхалкоў» пад вясёлы смех і шчодрыя воплескі ўпершыню чытаў свайго «Дзядзьку Сцёпу», запомніўся «танклявы прыгожы блакітнавокі юнак з аўсяным чубам валасоў» — Твардоўскі. Выступаў Пастарнак, які «загаварыў пра паэзію ў стылі яго славутага верша: «Это круто налившийся свист. Это щёлканье сдавленных льдинок». Шчыра кажучы, я ды і многія мае знаёмыя не многа зразумелі з яго і сапраўды блытанай, асацыятыўнай прамовы. Адчувалася, думкі абганяюць яго словы, не закончыўшы адну, пачынаў другую, нешта ўспомніўшы, нечакана гаварыў зусім іншае».
А для маладога Грахоўскага былі суцэльныя пакуты з-за… уласнай сарамяжнасці: «О-о, гэта было самае цяжкае! Як адважыцца падысці да Асеева або Пастарнака, Ісакоўскага або таго ж Безыменскага? Ні вопыту, ні смеласці, ні журналісцкага такту і хваткі ў мяне не было аніяк. А можа, гэта і ратавала мяне. Калі я, чырвоны да вушэй, збянтэжаны, заікаючыся, прасіў каго-небудзь выступіць, дык добрыя спагадлівыя людзі проста шкадавалі мяне і амаль адразу згаджаліся. Ніякага гуказапісу тады яшчэ ў нас не было, усё сказанае ішло адразу ў эфір».
Акапялюшаныя і Купала
Пасля працы на Бабруйскім дрэваапрацоўчым камбінаце ў 1931-м Грахоўскі прыехаў «усталёўвацца ў Мінск»: «Я ўжо быў прытручаны асалодаю друкавання і вельмі ж хацеў прыстаць да літаратурнага асяроддзя, бываць у Доме пісьменніка, хоць здалёк бачыць Купалу, Коласа, Гартнага, Чарота, пазнаёміцца з маладзейшымі паэтамі».
Але каб лічыцца сваім у гэтым асяродку, аказалася, мала толькі пісаць вершы.
«Я ж быў членам Бабруйскай філіі БелАППа, друкаваўся ў «Маладняку» і ў «Чырвонай Беларусі», а хадзіць у пісьменніцкі дом не адважваўся, часам спыняўся каля яго, глядзеў, як заходзілі і выходзілі пераважна маладыя людзі, амаль усе ў капелюшах. Капялюш мне здаваўся ледзь не пасведчаннем прыналежнасці да пісьменніцтва. Асабліва стараліся хутчэй «акапялюшыцца» пачаткоўцы. Можна было сустрэць хлопца ў ботах, у аблямаваным кажушку і ў новенькім натапыраным капелюшы».
Праўда, сам Грахоўскі, ужо сталы, запомніўся сваімі берэтамі і кепкамі… Ці не таму, што Янка Купала, за якім малады захоплены паэт хадзіў хвастом, як і многія іншыя, сустрэўся яму без капелюша: «шэрая кепка, добрага крою макінтош, жоўтыя чаравікі, у руцэ загнуты кіёк».
Купала і «лесвічка»
І вось малады паэт Сяргей Грахоўскі перабраўся ў Мінск, у цэнтральнай газеце надрукавалі яго вершы.
«Разгарнуў і любуюся лесвічкамі і прыступкамі сваіх радкоў. Разбіўка была прыкметаю «сучаснасці». У гэтым жа нумары надрукаваны «Ударніку» і «Заўсёды наперад» Янкі Купалы. Пакуль гартаў часопіс, да кіёска падышоў Іван Дамінікавіч, павітаўся з кіяскёрам і са мною. Купіў «Правду» і «Звязду», прагледзеў загалоўкі, паклаў скрутачак у кішэню. «Калі нацешыўся сваім творам, дык хадзем разам».
Зразумела, пачаткоўцу больш за ўсё хацелася пачуць ухвалу ад самога Купалы. Той жа ўсё маўчыць ды маўчыць…. А потым і кажа:
«Пакуль чытаў твой верш, ну ж і накульгаўся, не раўнуючы, па шпалах сігаў і ўсё з нагі збіваўся. Навошта так ламаць радок? Зірні, якім празрыстым і зразумелым стаў Маякоўскі ў канцы. Праўда, чым прасцей, тым цяжэй. Дарма, перахварэеце і гэтым адзёрам. Вунь Валодзя Хадыка! Той не выломваецца. Кожны радок, як адліты, аж гудзе». Я вінавата апусціў галаву. Дзядзька Янка спагадліва зірнуў і суцешыў: «Не журыся. Я так, на будучае, каб меней трэску было. Як на цяперашні час, дык вершык ніштаваты. Чытаў». …Мы развіталіся на рагу Ленінскай. Я пайшоў бязмэтна блукаць з вуліцы ў вуліцу. Не хацелася ні з кім сустракацца. Было брыдка за «драбіны», за трэск, за несапраўднае, напісанае абы надрукавалі. 3 купленых часопісаў пакінуў адзін, астатнія цішком сунуў у нейкую сметніцу».
Страшны кастрычніцкі вечар
Літаратурная кар’ера, між тым, складвалася ўдала. Сяргей Грахоўскі быў стыльрэдактарам і адказным за літаратурныя старонкі ў «Чырвонай змене», студэнтам газетна-выдавецкага аддзялення педінстытута. У 1934 годзе «Звязда» нават даручыла яму і яго сябру Юрку Лявоннаму падрыхтаваць разварот пра дасягненні новых МТС і палітаддзелаў пагранічнай Полацкай акругі.
«Так мы дружна і весела жылі, пакуль не насунуўся страшны «хапун»… У кожным доме да раніцы прыслухоўваліся да стуку, рыпу, гулу машыны, трымалі пакуначкі з бялізнаю ў чаканні «чорнага ворана». І ён не затрымліваўся, забіраў кожную ноч».
Дайшла чарга і да Сяргея Грахоўскага: «…Памяць зноў і зноў вяртае ў той дажджлівы кастрычніцкі вечар 1936 года. Я працаваў у радыёкамітэце. Рана здаў усе перадачы, а дамоў ісці не хацелася: сланяўся па рэдакцыі, гартаў падшыўкі газет, чамусьці было страшна выйсці ў трывожную слату асенняга вечара. Пабадзяўся па гастраноме, пастаяў у чэргах, даехаў трамваем да Камароўкі і марудна паплёўся па цёмнай і гразкай Цнянскай вуліцы да барачнага тыпу дома, дзе і мне далі пакойчык. Здалёк убачыў сваё асветленае акно, і апанаваў невядомы страх. Стрымлівала нейкае трывожнае прадчуванне. І яно не падвяло: бяда чакала мяне і правяла 19 кастрычніка жалобную рысу ў маім жыцці».
Дома ішоў вобыск. Вядома, не верылася ў нешта сур’ёзнае — Грахоўскі не ведаў за сабой ніякай віны. Але яго арыштавалі — і ў гэтую кватэру ён не вярнуўся ніколі. Жонка паэта была цяжарная… Грахоўскі нават праз гады з цяжкасцю мог успамінаць пра падзеі таго часу: «На тым парозе абарвалася мая маладосць, страчанае назаўсёды каханне, там убачыла свет маё дзіця, толькі я яго ніколі не пабачыў, а неўзабаве і яно стала ахвяраю крывавага тэрору: жонку з дзіцем на руках выселілі з ведамаснай кватэры, выключылі з інстытута. Без прытулку і грошай да самых маразоў яны начавалі ў скверы на плошчы Волі, родныя і знаёмыя баяліся даць прытулак і памагчы. Калі пахавала сына, падалася на нейкі торфазавод, і нашы шляхі разышліся назаўсёды».
Казачнік для зэкаў
Пра колы пекла, праз якія давялося прайсці ў зняволенні, Грахоўскі распавёў у сваёй трылогіі «Такія сінія снягі», «Зона маўчання», «З воўчым білетам». Там ёсць раздзел пра час, калі паэт апынуўся сярод крымінальнікаў. «Я адзін чужы сярод уркаганаў. Як яно будзе? Вырашыў: з ваўкамі жыць — па-ваўчынаму выць. Не, я не стаў ні злодзеем, ні фармазонам (аферыстам), ні карцёжнікам, але і сябе ў крыўду не даваў».
Адным са сродкаў «здабыць аўтарытэт» для такіх, як Грахоўскі, была здольнасць сачыняць гісторыі. І паэт «фантазіраваў бессаромна, расказваючы «романы». Я іх упрыгожваў таямнічымі палацамі і незямнымі прыгажунямі, закаханымі ў няўлоўных рабаўнікоў банкаў, галаваломнымі ўцёкамі і таемнымі сустрэчамі на шыкоўных курортах і ў казачных вілах. У маіх слухачоў аж слінкі цяклі ад задавальнення. Часам да адбою чытаў вершы. Слухаючы «Мцыры» і «Ліст да маці» Ясеніна, некаторыя бессаромна выціралі слёзы, а каб прыхаваць расчуленасць, давалі вышэйшую ацэнку: «От у рот ёдам мазаны хапае за душу і, як панчоху, выварочвае. А Ясеніна часта «менты» забіралі? Свой хлопец быў, а піса-а-аў як!» Тады я мяняў рэпертуар на «Біблію» Крапівы. Усе разумелі і дружна рагаталі. Так я заслужыў імунітэт недатыкальнасці, павагі і нават некаторай палёгкі».
Чаравічкі для Алі
Так сталася, што менавіта ў пекле сібірскіх лагераў паэт сустрэў вялікае каханне, якое ператрывала ўсе выпрабаванні.
Аднойчы ў лагер прыгналі жаночы этап. «Пакуль выклікалі астатніх, я ўгледзеў каля ганка страшнай баковачкі оперупаўнаважанага маленькую, як падлетак, зусім беленькую, у сіняй сукеначцы ў крапінку, дзяўчынку. Па шчоках каціліся буйныя слёзы. Мне яе зрабілася асабліва шкода. Яна здавалася бездапаможнаю і адзінокаю, нечым вылучалася з натоўпу кідкіх прыгажунь, запомнілася мне адразу і запала ў душу».
Грахоўскі даведаўся пра лёс дзяўчыны: правучылася два гады ў педінстытуце, а калі ўвялі плату за вучэнне, паехала настаўнічаць у вясковую школу непадалёк ад свайго гарадка. З пачаткам вайны пад абстрэлам і бамбёжкаю знаёмымі ляснымі сцежкамі прабілася дадому, пайшла ў міліцыю аформіць прапіску ў бацькоў і не вярнулася — следства нават не пачалі, пагналі ўсіх арыштаваных у лагер.
Паэт заўважыў, што небарака «паўзла, як на лыжах, у вялікіх лапцях на босых маленькіх ножках. Мне здалося, што яна ўжо на мяжы пагібелі, і захацелася хоць чым-небудзь ёй дапамагчы». Грахоўскі быў ужо «старажылам», меў шмат карысных знаёмстваў… Ён дамовіўся, каб для дзяўчынкі здабылі чаравікі. Завёў у капцёрку…
«Там нас чакаў Яша Смірноў, вясёлы, гаваркі валжанін. Ён паставіў на прылавак даволі зграбныя, адрамантаваныя Макравусавым чаравічкі. «Памерайце». Аля лыпала вачыма і не рухалася. Не ведаю, пераканаўча я хлусіў ці не, гаворачы, што яе прэміравалі за старанную работу на пагрузцы і… па разутасці. Удвух мы ўгаварылі яе ўзяць абнову і распісацца ў ведамасці, а яна ўсё даводзіла, што многія дзяўчаты працуюць куды лепш.
Назаўтра яна ўжо хадзіла хоць і не надта ў прыгожых, але ўсё ж чаравіках».
Так пачалася гісторыя кахання… «Вольнаю часінаю мы рознымі сцежкамі сыходзіліся на некалі высечанай дзялянцы. Бярозавыя пні паабрасталі парасткамі, хваёвыя — пакрыліся бурштынаваю смалою, у высокай траве, як жар, чырванелі суніцы. Іх тут не было каму збіраць. Мы лажыліся на траву, перапаўзалі ад куста да куста і губамі лавілі даспелыя салодкія ягады. Над намі было сіняе-сіняе, без адзінай хмурынкі неба, паволі гайдаліся задуменныя сосны, зялёная яшчарка грэлася на пяньку, цішыня, смольны водар і дух разнатраўя вярталі на некалькі гадзін на далёкую і амаль забытую волю, якое шчасце пабыць сам-насам пасля камернага і барачнага шматлюддзя».
У лагеры і нарадзілася іх старэйшая дачка, Таццяна. «Я трымаў чырвоненькі кірпаты, вільготны і цёплы камочак — роднае дзіця, народжанае ў няволі».
Наперадзе былі новыя выпрабаванні, яшчэ адзін арышт, потым — рэабілітацыя, вяртанне ў Мінск… Шмат працы, новых кніг, прызнанне, Дзяржаўная прэмія БССР. І занатаваная памяць.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ