• 11.09.2022 11:43
  • Аўтар:
  • Людміла Рублеўская
• Культура, Літаратура

Пачатак навучальнага году… Як шмат значыць сустрэць добрага, чулага настаўніка, які падтрымае, дапаможа раскрыць талент… Недарэмна многія пісьменнікі з удзячнасцю ўспамінаюць сваіх улюбёных настаўнікаў — і самі, у сваю чаргу, рабіліся добрымі настаўнікамі для кагось… Давайце пагартаем старонкі гісторыі беларускай літаратуры і знойдзем самыя яскравыя таму прыклады. 

---

Перакуленая талерка

Адным з самых вядомых настаўнікаў-пісьменнікаў быў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Але перш чым зрабіцца слынным літаратарам, ён сам мусіў прайсці цяжкі шлях да навукі… А дапамог беднаму сіраце багаты ўплывовы дзядзька, архібіскуп Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч. У рэвізскай кніжцы жыхароў фальварка Панюшкавічы за 1821 год пазначана: «Гэты ж малалетні Вінцэнт у мінулым 1819 годзе адпраўлены ягонай маці з Панюшкавічаў у м.Санкт-Пецярбург пад апеку рымска-каталіцкіх цэркваў біскупа Сестранцэвіча, які там знаходзіцца». Дуніну-Марцінкевічу было адзінаццаць… Дзядзька ягоны — чалавек дужа разумны, лінгвіст, навуковец, драматург, вось толькі пляменніка адукоўваў сувора. Як малы Вінцук у чым правініцца — дзядзька перакульваў за сталом яго талерку, і хлопец мусіў сядзець увесь абед галодны, над перакуленай талеркай. Затое калі сам Вінцэсь сам узяўся настаўнічаць, дык зусім па-іншаму. Набыў фальварак Люцінка і адкрыў там для мясцовых дзетак беларускую школку, дзе выкладалі і ён сам, і ягоныя дочкі. Адзін з вучняў, Антон Лявіцкі, які стаў беларускім пісьменнікам Ядвігіным Ш., успамінаў: «Умеў нябожчык заахвочваць нас да навукі, умеў строіць жарты, быў для нас добрым… каваў ён там беларускую жывую мову… першы паказаў, што мова гэтая не цяжкая, не тапорная, за якую яе ўважалі, а гладкая, гібкая, пявучая, лірычная, багатая ў словы і звароты…

Шасцёра нас там было: тры дзяўчынкі і тры хлопчыкі: я быў найменшым — гадкоў сем меў; вучылі нас розных навук, нават музыкі. Наша вучыцелька (вечны ёй ужо пакой!) і яе бацькі так умелі падахвочваць нас да навукі, што кожны з нас наперабой браўся да яе… Дзіўлюся я цяпер, як мог ён столькі працаваць, калі цалюсенькі дзень у гэтым самым доме дзеці — адны барабанілі на фартэп’яне, другія — галасілі над кніжкай, іншыя — дурэлі: музыка, смех, гоман, крык, а ніколі, бывала, слова благога не скажуць ні ён сам, ні яго жонка-старэча, ні дачка — наша вучыцельніца. Любілі яны нас,— чулі гэта нашыя дзіцячыя душачкі, ды і мы ix з усяго сэрца кахалі, шанавалі, як родных бацькоў. На кожны важнейшы, бывала, дзень — нябожчык пісаў для нас усіх — дзяцей якую-колечы камедыю, мы яе вучыліся, з’язджаліся госці, і ішло прадстаўленне». 

«Нават аб газавай лямпе маглі толькі марыць»

Як атрымліваў першыя веды Якую Колас, ён выдатна апісаў у паэме «Новая зямля». Ляснік Міхал наймае для сваіх дзяцей дарэктара — хатняга настаўніка, мясцовага хлапца Яську Базылёва, які сам толькі скончыў чатыры класы. І вось прыязджае бедны Яська жыць на зіму ў доме лесніка і вучыць яго сыноў, амаль сваіх равеснікаў.

«А сам дарэктар, з вузел ростам,

Ў сваім уборы бедным, простым,

У зрэбных портках і кашулі,

Стаяў, як бы яго прыгнулі»

Тым не менш вучні і настаўнік паразумеліся… А ў 1896 годзе чатырнаццацігадовы будучы класік паступае ў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Усялякія былі тут выкладчыкі… Добрым словам успамінаў Колас настаўніка Кудрынскага, які наладжваў літаратурныя чытанні і высока ацаніў яго першыя паэтычныя спробы, ды яшчэ і параіў пісаць на роднай мове.

Ілюстрацыя да паэмы Якуба Коласа «Новая зямля».

А потым самому Канстанціну Міцкевічу давялося паспытаць настаўніцкага хлеба, пра што ён напісаў трылогію «На ростанях». Першая яго праца была на Піншчыне, у вёсцы Люсіна, якую ён у сваім рамане вывеў пад назвай Цельшына. Ля школы стаяў вялікі стары крыж і абуджаў у маладым настаўніку філасофскія развагі. У Люсіне Колас працаваў два гады, з 1 кастрычніка 1902 па 1 верасня 1904. Было ў яго 37 вучняў — 35 хлопчыкаў і 2 дзяўчынкі.

«Ваша Люсінская школа была маім першым настаўніцкім месцам, з якога пачалася мая дарога ў жыццё… Я вас любіў чыстым юнацкім сэрцам, хацеў дапамагчы вам знайсці лепшую дарогу ў жыцці, лепшую за тую дарогу, па якой ішлі вашы дзяды і бацькі», — пісаў Якуб Колас. 

Вось што ўспамінаў адзін з вучняў, Міхаіл Занька: «Нялёгка было пачынаць работу ў вёсцы, дзе нават аб газавай лямпе маглі толькі марыць. Нястомна пераконваў малады настаўнік, што сялянам, як святло, патрэбна пісьменнасць. Настаўніка любілі ўсе: і старыя, і дзеці… Бывала збярэ нас і пачне распытваць, якія песні ў нас спяваюць, якія гульні бываюць у святы. Усё: і легенды пра татарскае нашэсце, і народныя звычаі і абрады — цікавіла педагога». 

«Я з гордасцю адказвала: я — народная настаўніца і беларускі паэт»

У паэткі Канстанцыі Буйло была вельмі незвычайная настаўніца… У Вішнева, куды яе бацьку Антона Буйло адправілі на працу аб’ездчыкам, яе вучыла сапраўдная францужанка, жонка ляснічага Франца Станкевіча. На радзіме Эмілія Манэ была ў шлюбе са сваяком мастака Клода Манэ. Аўдавеўшы, адправілася ў чужыя краі працаваць гувернанткай, з малой дачкой Марыяй на руках. У шлюбе з Францам Станкевічам у яе нарадзілася дачка Уладзіслава. Вось Канстанцыя і пасябравала з той Уладкай, на ўсё жыццё — і тады, як Костка і Уладка будуць працаваць у беларускім адраджжэнцкім руху. І тады, калі Уладка стане жонкай Янкі Купалы… Буйло ўспамінала: «У мястэчку Вішнева жыла маці Уладкі — Эмілія Станкевіч. Маленькі чысценькі домік, каля яго садок і некалькі градак, а ў доме — прыгожая, сталая жанчына з пасівелымі валасамі, заплеценымі ў тоўстыя даўгія косы, укладзеныя ў цяжкі пук, які, здавалася, адцягваў назад яе маленькую, зграбную галоўку. Вялікія, уважлівыя вочы яе памятаю і цяпер. Яна была маёй настаўніцай, кіраўніком і другам. Заняткам са мной яна аддавала шмат часу і энергіі. Яна кіравала маёй самаадукацыяй, выбіраючы мне кнігі для чытання. Яна вяла са мной доўгія і цікавыя размовы, адкрываючы мне вочы на многія сацыяльныя з’явы. Усё гэта мне вельмі дапамагала ў жыцці, і я сёння з глыбокай любоўю і ўдзячнасцю ўспамінаю маю лагодную і строгую, добрую і патрабавальную настаўніцу — Эмілію Станкевіч, маці Уладкі.» 

Давялося Костцы і Уладцы і самім настаўнічаць. У 1912-м годзе пасля заканчэння настаўніцкіх курсаў Костка прыехала ў вёску Горнае Скробава, рыхтаваць сына памешчыка Дзеўчапольскага Толю да паступлення ў гімназію. Маладую настаўніцу палюбіў асірацелы Толя, былі ў яе і яшчэ вучні, дзеці аканома. Але Буйло ўспамінала: «Памешчык Дзеўчапольскі… рабіў мне заўвагу, што я падаю руку яго эканому, швачцы і іншым сялянам, якія прыходзілі да яго па справах і гадзінамі стаялі ля дзвярэй. Я з гордасцю адказвала: я — народная настаўніца і беларускі паэт, я сябрую з народам і працую дзеля яго. Мне было б сорамна ставіць сябе не на роўні з імі». 

Нягледзячы на мітрэнгі, Буйло адзначала: «А ў Горным Скробаве (толькі не ў вёсцы, а ў маёнтку Дзеўчапольскага) я напісала шмат вершаў, між іншым і п’есу «Сягоннішнія і даўнейшыя» (яна ставілася на сцэне ў Мінску ў той час), і п’есу «Кветка папараці» (яна апублікавана ў маёй кнізе «Курганная кветка»). 

Чаму не трэба круціць дзяўчат за вуха

Нялёгкім было навучанне Янкі Брыля… Хоь у сям’і меліся настаўнікі — брат Ігнат, яшчэ калі сям’я жыла ў заробках у Адэсе, выкладаў у беларускай школе. А калі сям’я вярнулася ў родную вёску, тут была панская Польша. 

У школе, куды давялося ісці Брылю, навучанне вялося на польскай мове. Школьныя рэаліі ён апісаў у аповесці «Сірочы хлеб», галоўны герой якой, беларускі хлопчык Данік, увесь час сутыкаецца з прыніжэннем. Праўда, у Даніка ёсць цудоўная настаўніца, пані Марыя, якая не дзеліць дзяцей на беларускіх і польскіх і нават чытае ім апавяданне Цёткі. У пані Марыі быў прататып: у сямігодцы ў Турцы, дзе вучыўся Янка Брыль, працавала маладая пара польскіх настаўнікаў — Мар’я і Міхал Пранеўскія. Яны добра ведалі рускую і беларускую мову, любілі край, які лічылі сваім родным. «Прыгожая, па-мацярынску абаяльная і светлая душой, яна вучыла нас, заходнебеларускіх пастушкоў, любіць высокае, сапраўднае ў паэзіі і ў песні польскага народа, іншых прадстаўнікоў якога мы бачылі навокал у большых ці меншых чынах прыгнятальнікаў».

Ілюстрацыя да кнігі Янкі Брыля «Сірочы хлеб».

Давялося і самому Брылю панастаўнічаць, яшчэ ў юным узросце. У школе, дзе ён вучыўся, было трохі беларускіх урокаў. Калі настаўніца захварэла, яе муж, дырэктар школы, прызначыў праводзіць урок выдатніка-старшакласніка Янку Брыля. Янка ўзяўся выконваць даручэнне з усёй адказнасцю. І калі адна з вучаніц, фактычна равесніца, пачала цвеліць недарослага настаўніка, той, ва ўсведамленні свайго права, пакруціў неслухмяную за вуха. Тая адразу ж кінулася ў канцылярыю… Дырэктар выклікаў няўдалага «настаўніка» ў кабінет… Але сказаў толькі: «I ахвота табе вадзіцца з жанчынамі? Ідзі, прадаўжай урок».

Гэты ўрок Брыль запомніў на ўсё жыццё — ніколі не крыўдзіць жанчын.

Настаўніцкую кар’еру абарвала паэзія

Была ўлюбёная настаўніца і ва Уладзіміра Караткевіча. Яго аднакласнік па Аршанскай школе Леанід Крыгман успамінаў: «Выкладала літаратуру Кацярына Іванаўна Грыневіч, вельмі добрая, шчырая настаўніца. Пасля заканчэння школы Валодзя пачаў перапісвацца з ёю. І гэтая перапіска цягнулася да канца яго жыцця… У той час Кацярыне Іванаўне было 28 год і яна была надзвычайны педагог. Разам з ёю мы выпускалі альманах, у якім Валодзя стала змяшчаў свае вершы. Яго першыя творы былі напісаны настолькі таленавіта і па-майстэрску, што многія, хто пачыналі пісаць альманах разам з ім, скончылі займацца гэтай справай…

Кацярына Іванаўна вяла ў нас і драматычны гурток. Разам з ёю мы паставілі гогалеўскага «Рэвізора». Валодзя граў Добчынскага, я Бобчынскага, а Юрка Падво быў Хлестаковым… Валодзя быў не толькі добрым акцёрам, але і сам спрабаваў пісаць для сцэны. Аднойчы Кацярына Іванаўна дала нам для хатняга задання напісаць п’есу. Хто накрымзаў на старонку, хто на дзве, а Валодзя сваім мелкім почыркам спісаў увесь сшытак. Гэта была драма ў 3 актах. Так у 8 класе ён амаль поўнасцю напісаў першы варыянт п’есы «Млын на сініх вірах».

Пасля сканчэння Кіеўскага ўніверсітэту Караткевіч пpaцye нacтaўнiкaм pycкaй мoвы i лiтapaтypы ў вёcцы Лecaвiчы, у Kieўcкaй вoблacцi, з вoceнi 1956 гoдa — у Opшы. Вучням пашанцавала: малады настаўнік не зносіў руціны і штампаў, а яшчэ імкнуўся прывучыць усіх да самастойнага мыслення. Настаўніцкую кар’еру абарвала… паэзія. 

Уладзімір Караткевіч – школьнік

«Некалькі вершаў я неабачна аддаў у аршанскі „Ленінскі прызыў“. Неабачна, бо не падумаў, як іх успрымуць дамарошчаныя „знаўцы“. А яны, аказалася, дыхалі яшчэ сталінскім духам. Вядома, былі там і слабаватыя вершы. Але мне папала за іншае — за безнадзейнасць, чорную меланхолію, захапленне гісторыяй. Адным словам — за безыдэйнасць. Супрацоўнік рэдакцыі Высоцкі напісаў (мусіць, яму „падказалі“) супраць мяне разносны артыкул „Не ў нагу з жыццём“… Найбольш лаяў ён верш „Вадарод“ — нібы я прадракаю там пагібель нашай краіны. А я ж толькі хацеў папярэдзіць: атам — магутная, карысная, але і небяспечная сіла. Дураксы, а дураксаў на свеце многа, могуць знішчыць зямлю… Што пасля таго артыкула пачалося! Арганізаваныя лісты ў рэдакцыю, спецыяльная канферэнцыя „абураных“ чытачоў на льнозаводзе… У школе працаваць стала ну проста немагчыма. І тады я рашыў падацца ў Маскву — на Вышэйшыя літаратурныя курсы». 

Цікава, што, як сведчыць Адам Мальдзіс, «пасля настаўнічання ў Лесавічах і Оршы Караткевіч нідзе стaла не працаваў, не меў „партфеляў“, бо не імкнуўся да іх, жыў на „вольным“ творчым хлебе»

На сустрэчы з чытачамі ў бібліятэцы Акадэміі навук у 1979 годзе Караткевіча спыталі: «Хто ваш любімы настаўнік?» Вось што ён адказаў: 

— «Як пчала бярэ пыльцу з розных кветак (але не з усіх), так і пісьменнік.»

А яшчэ ён падкрэсліваў, якую важную ролю адыгрывае школьны настаўнік у выхаванні любові да роднай мовы, да культуры і гісторыі свайго народа.

І выдатнымі настаўнікамі будуць, вядома, кнігі тых, хто згаданы ў гэтым артыкуле.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ