Самыя цікавыя размовы пра культуру вядуцца ў кулуарах, за кубкам гарбаты альбо кавы… Нават у трывожны час пандэміі, калі такія сустрэчы рэдкія ўжывую, можна знайсці магчымасць для такой гутаркі… Напрыклад, на прасторах новай рубрыкі «Звязды», у якой «на трох» пасмакуем цікавыя пытанні… Ну вось, напрыклад, як папулярызуецца сёння беларуская літаратура, хто найлепшы пасрэднік паміж ёй і чытачом і якую ролю адыгрываюць у гэтым тоўстыя часопісы? Пра гэта якраз у дні, калі літаратурны часопіс «Нёман» святкаваў сваё 75-годдзе, разважалі галоўны рэдактар згаданага часопіса, пісьменніца Юлія Алейчанка, дырэктар кнігарні «Акадэмічная кніга» Вольга Глухоўская і я, рэдактар аддзела культуры «Звязды», пісьменніца Людміла Рублеўская.

---

Цвёрдая вокладка супраць мяккай

Л. Рублеўская: Калісьці лічылася, што перад тым, як выйсці кнігай, кожны твор мусіць прайсці апрабацыю на старонках тоўстага літаратурнага часопіса…

В. Глухоўская: Вы ж разумееце, што гэта неактуальна. Таму што раней аўтару было куды цяжэй выдацца, цяпер жа праблем няма. На крайні выпадак, ты можаш выдаць кнігу за ўласныя грошы.

Ю. Алейчанка: Калі аўтар яшчэ невядомы, публікацыя для яго застаецца важная.

Л. Р.: Прынамсі, у дзяржаўным выдавецтве, перш чым разглядаць рукапіс, аўтара абавязкова спытаюць, у якіх выданнях публікаваўся.

В. Г.: Калі апошнім часам мы складаем рэйтынгі самых прадаваных кніг месяца, нам цяжка выбраць беларускія выданні. Не магу сказаць, што топавых кніг няма, але яны не з’яўляюцца кожны месяц. Дык што топавага друкаваць у часопісах, якія патрабуюць перыядычнасці? Ці ёсць сёння аўтары, якія дапамаглі б павялічыць наклад часопіса?

Ю. А.: З такіх аўтараў друкаваўся ў нас Адам Глобус. Андрэй Федарэнка заўсёды чытаецца. Калі ў нас публікавалася яго аповесць у перакладзе, наклад «Нёмана» ў суседнім з рэдакцыяй кіёску адразу раскупілі ўвесь.

В. Г.: Так, Федарэнка ў топе… Але вам дастаткова гэтых двух аўтараў?

Ю. А.: Іх не два. А нашмат больш.

В. Г.: Але ці ёсць сярод іх тыя, што гатовыя хаця б раз на год даць чытачу новую якасную кнігу? І ўвогуле — такі тэмп рэальны для нармальнага пісьменніка?

Ю. А.: Раз на год — нармальна. Вунь і вы, Людміла Іванаўна, так працуеце. І Андрэй Федарэнка.

В. Г.: Але такіх аўтараў вельмі мала. Вы не можаце друкаваць іх у кожным нумары. І ўвогуле нашы чытачы аддаюць перавагу кнігам перад часопісамі. Калі пакласці тры часопісы па пяць рублёў, у якіх апублікаваны раман Андрэя Федарэнкі, а побач будзе яго кніга з тым жа раманам за трыццаць рублёў, купяць кнігу.

Ю. А.: Тут не пытанне канкурэнцыі … Пытанне ў тым, ці ўплывае літаратурны часопіс на прасоўванне аўтара.

В. Г.: Кнігу Віктара Марціновіча выдавецтва выпусціла ў двух варыянтах. Дваццаць пяць рублёў каштаваў варыянт у цвёрдай вокладцы, шаснаццаць — у мяккай… І ў першую чаргу прадаўся варыянт у цвёрдай. Той, хто купляе сёння друкаванае выданне, купляе, каб захоўваць яго, паставіць на паліцу, атрымаць на ім аўтограф, перадаць у спадчыну. Людзям не столькі важная цана, колькі якасць.

Л. Р.: Адзін з аргументаў на карысць існавання тоўстых часопісаў — інстытут рэдагавання, які на сённяшні дзень амаль знік. Кніга сёння можа выйсці ў любым выглядзе, добра, калі знойдуцца ў выдаўца грошы на карэктара. А калі ў тэксце шмат памылак, стылістычных, граматычных, гэта ўплывае на густ чытача.

Ю. А.: Калі ў мяне пытаюцца, навошта тоўсты часопіс, калі ў інтэрнэце можна змясціць любы твор, я адказваю, што ў часопісе ёсць аўтарскі калектыў спецыялістаў, прафесійных рэдактараў… Прытым ва ўмовах з не самымі высокімі заробкамі засталіся сапраўды энтузіясты. Таму кожны твор удасканальваецца, праходзіць апрабацыю.

Прэміі, пена і выбар чытача

Ю. А.: Літаратурны часопіс — гэта адбор. Калі аўтар трапіў на яго старонкі, гэта знак, што ён трапіў у кола гульцоў на літаратурным полі.

В. Г.: А вы праводзіце нейкія конкурсы сярод аўтараў па публікацыях?

Ю. А.: На жаль, апошнім часам — не.

Л. Р.: Шкада, бо калісьці ў кожнага беларускага літаратурнага часопіса такая прэмія была. Ведаю, што на сённяшні дзень рэгулярна ўручае прэмію часопіс «Дзеяслоў», можа, ёсць і іншыя.

В. Г.: На жаль, акрамя літаратараў, прэміі нікога не цікавяць. Я часам пытаюся ў сяброў журы: «Чаму ваша меркаванне не супадае з меркаваннем нашых чытачоў? Чаму атрымліваюць не тыя, чые кнігі найбольш купляюць?»

Л. Р.: Таму што ёсць літаратурныя эксперты, і паняцці добрай і папулярнай літаратуры яны размяжоўваюць. Лічыцца, што густы масавага чытача не з’яўляюцца маркерам мастацкай якасці. Больш за тое, «сапраўдны» пісьменнік не можа быць масавым, як не могуць усе разумець класічную музыку.

В. Г.: Тыя кнігі, якія трапляюць у наш топ, можа, не літаратурныя шэдэўры, але ёсць аб’ектыўныя прычыны, чаму яны туды трапілі.

Л. Р.: Ну вось адзін з лаўрэатаў прэміі Гедройца — Ілья Сін. Яго твор сапраўды вельмі цікавы, кожны сказ — незвычайная канструкцыя, шмат сэнсаў… Але колькі ў такіх тэкстаў можа быць чытачоў? Аб’ектыўна — ці могуць такія кнігі ўзначальваць рэйтынгі продажаў?

Ю. А.: Не думаю. Мне твор таксама «зайшоў», аб чым пісала і ў рэцэнзіі, надрукаванай у «Полымі». Але я — філолаг. Продажы Lіbіdo былі дужа неблагія пасля прэміі. Але тое зноў — кола інтэлігенцыі. Такія кнігі, напэўна, не для шараговага чытача.

В. Г.: Калі вельмі моцна прасоўваць — могуць быць і для яго. У нас такія кнігі прадаюцца добра.

Л. Р.: Працытую ў чарговы раз расійскую крытыкесу Галіну Юзэфовіч, якая на пытанне, як невядомаму аўтару патрапіць у зону яе ўвагі, параіла «ўзбіваць вакол сябе пену», ствараць інфармацыйныя нагоды. Прычым любым спосабам. Ну, для мяне гэтая парада проста непрымальная, пена ў маім уяўленні — з’ява вельмі часовая. Так, шмат хто карыстаецца парадай, але той жа Андрэй Федарэнка, на мой погляд, пазбягае шуму вакол сябе, пры гэтым яго кніжкі купляюцца.

В. Г.: Не ведаю, як, але ён зарабіў добры аўтарытэт і павагу.

Л. Р.: Можа быць, проста добрымі кнігамі?

Ю. А.: Ёсць аўтары, якіх з задавальненнем выдадуць у любым выдавецтве і надрукуюць у любым часопісе — і Федарэнку, і Глобуса, і Сцяпана.

Сярод паліц больш не вандруюць

Л. Р.: Дарэчы, яшчэ адна функцыя часопіса: гэта альманах, дзе не адзін аўтар, а адразу шмат, і гэта дапамагае сарыентавацца ў імёнах. А вось прыходзіць пакупнік у вашу, Вольга, кнігарню. Як ён найчасцей выбірае кнігу? Прыходзіць адразу за нейкай канкрэтнай, можа, у яго ёсць у галаве спіс аўтараў, кнігі якіх ён пытаецца, ці ён перабірае тое, што на паліцы, зачытваючы анатацыі, выхопліваючы асобныя радкі з тэксту, ці кансультуецца з прадаўцом?

В. Г.: Мы ўжо год жывём у эпоху пандэміі і дыстанцыявання. Вельмі рэдка ў нашай краме сёння сустрэнеш пакупніка, які проста ходзіць і разглядае тавар. Сёння пакупнік «канкрэтны»: прыйшоў, узяў патрэбную кнігу, заплаціў і пайшоў. 90 працэнтаў менавіта такіх. Выбраць кнігу загадзя дапамагае і інтэрнэт. Як мне здаецца, для сярэдняга пакалення добра працуе «Фэйсбук», для моладзі — «УКантакце». «Інстаграм» — трохі не наша пляцоўка, у нас не «гламурная» крама.

Л. Р.: Сапраўды, паводле даследаванняў, асноўную інфармацыю пра кнігі людзі, асабліва падлеткі, бяруць з сацыяльных сетак. Школьнікі не давяраюць ні бацькам, ні настаўнікам, ні бібліятэкарам, а давяраюць равеснікам, якія раяць тую ці іншую кнігу ў чатах ці блогах. Падчас дыскусіі па падлеткавай літаратуры, памятаю, нават прагучала думка — чаму б не выкарыстоўваць такія чаты, каб раіць пад «нікам» нешта вартае.

В. Г.: Магчыма, хтосьці такім і грашыць. Але для таго, каб да твайго меркавання прыслухоўваліся, трэба мець кола падпісчыкаў, быць для іх сваім, аўтарытэтам.

Л. Р.: Дарэчы, часопіс — гэта яшчэ і патэнцыйная інтэрнэт-пляцоўка…

Ю. А.: І мы гэта выкарыстоўваем, як можам. У нас існуе PDF-падпіска. Мы спынілі практыку бясплатнага выкладання PDF-версіі нумароў у інтэрнэт. Выкладаем у сеціва толькі змест нумара і асобныя матэрыялы альбо фрагменты. Прысутнічаем у сацыяльных сетках. Дарэчы, у нас апошнім часам цікавыя вокладкі, якія прыцягваюць увагу: выявы муралаў з Мінска, іншых беларускіх гарадоў. А ў жніўні на вокладцы «Нёмана» быў мурал, які стварыў у Бейруце малады беларускі мастак падчас фестывалю вулічнай культуры.

В. Г.: Вы сказалі «размясціць твор у інтэрнэце»… На гэта мусіць быць добрая воля аўтара. Так, ёсць аўтары, якія праз пэўны час пасля выхаду кнігі вывешваюць яе ў інтэрнэце ў агульны доступ. Іншыя — ніколі так рабіць не будуць. Гэта пытанне абароны аўтарскага права. І без таго хапае піратаў, якія шкодзяць аўтару і рэдактару.

Па вокладцы выбіраюць?

Л. Р.: Дарэчы, а па вокладцы сёння кнігу выбіраюць ці не? Быў час, асабліва ў 1990-я, калі на гэтым рабілі акцэнт.

В. Г.: Не ў кожнай краме можна паказаць вокладкі кніг, часцей яны стаяць карэньчыкамі да гледача. Мне здаецца, сёння вокладка — гэта больш для выдаўца, для аўтара… Прыйшла да нас у краму жанчына, якая выдала кніжку для дзяцей у нейкім маленькім выдавецтве. Толькі, кажа, вокладка няўдалая. А на вокладцы — фотаздымак аўтаркі. Так, кажу, не адлюстроўвае змест. Аўтарка кажа — перараблю. Забрала асобнікі, прывозіць праз нейкі час з іншай вокладкай. А на ёй — зноў яе фотаздымак, толькі іншы.

Ю. А.: Гламурнае фота невядомага аўтара на вокладцы, хутчэй за ўсё, адпудзіць інтэлектуальнага чытача.

Л. Р.: Усё часцей бачу мінімалістычныя вокладкі, можна сказаць, крафтавыя.

В. Г.: Мне здаецца, сёння на чытача больш уплывае назва кнігі, прозвішча аўтара, якое ў трэндзе. Але мне здаецца немагчымым, каб аўтар увесь час выдаваў кнігі ўсё лепшыя і лепшыя, па ўзрастанні, і каб кожная мела поспех.

Л. Р.: Хоць усе менавіта гэтага ад аўтара і чакаюць. І параўноўваюць з ранейшымі яго кнігамі. І, не дай Бог, заўважаць, што апошні тэкст не лепшы за папярэдні…

В. Г.: Памятаеце, як Горвата крытыкавалі за «Прэм’еру», якая выйшла пасля паспяховага «Радзіва «Прудок», — «Мы ад вас чакалі, а вы тут некае абы-што напісалі»… Хіба Горват ім нешта павінен, якая яму справа да нечых чаканняў?

Л. Р.: Але ёсць яшчэ і жанравыя патрабаванні. Вокладка — гэта абяцанне чытачу… І калі гэта прыгоды, фантастыка, захапляльнае дзіцячае і падлеткавае чытво — мусяць быць яшчэ і ілюстрацыі… Але калі ілюстрацыя дзіцячай кнігі ў нас дасканаліцца і акцэнт робіцца менавіта на візуалізацыю, то ілюстраваць прозу для дарослых увогуле перасталі.

В. Г.: Сёння ў выдаўцоў проста няма на гэта сродкаў.

Ю. А.: Калі мастак вядомы, некалькі ілюстрацый будуць каштаваць столькі, што ў выдаўца знізіцца даход. Лепей ужо фотаздымак аўтара даць на задняй вокладцы з біяграфіяй.

Л. Р.: Мае кнігі ілюстравалі, калі яны выходзілі ў серыях. У беларускай «Бібліятэцы прыгод і фантастыкі», у расійскай «Ретро-библиотеке приключений и научной фантастики»…

В. Г.: Цяпер вашы кнігі павінны выдавацца, як робіцца ва ўсім свеце, з кінавокладкамі — з выкарыстаннем кадраў экранізацыі «Авантур Пранціша Вырвіча».

Л. Р.: Магчыма, так калісьці і будзе — калі скончацца пандэмічныя жахі і фільм прыйдзе да гледача.

Ю. А.: Вокладкі ўсё-ткі маюць значэнне. Пасля нашай «муральнай серыі» многія звярнулі ўвагу на такі жанр выяўленчага мастацтва, як мурал. Пачалі прасіць кантакты мастакоў для нейкіх праектаў.

Пра пераклады і аўтапераклады

Л. Р.: «Нёман» — часопіс, які друкуе шмат перакладаў на рускую мову, беларускамоўных аўтараў, замежных. Сёння якраз трэнд на пераклады… Нават на нядаўнім «YA»-фэсце падлеткавай літаратуры цікавінкай былі выданні сусветных бестселераў на беларускай мове.

В. Г.: Я заўсёды лічыла, гэта ненармальная сітуацыя, калі ў нашага чытача няма права выбару — прачытаць кнігу на рускай ці на беларускай мове. Дзесяць гадоў таму такой магчымасці амаль не было, у той час як ва Украіне любая расійская кніга спачатку выдавалася ў перакладзе на ўкраінскую мову, а пасля з’яўлялася на рускай. Яшчэ лепш, калі замежная кніга прысутнічае ў продажы на трох мовах — на рускай, беларускай і ў арыгінале. Сёння, праўда, заўважаю трохі перакос у прыватных выдавецтваў, калі замежнай літаратуры на беларускай выдаюць больш, чым сучасных беларускіх аўтараў.

Ю. А.: Мы замаўляем пераклады цікавых беларускіх твораў для «Нёмана» адмыслова, як было з той жа «Ксю» Федарэнкі, з творамі Казько, Бадака… Такім чынам нашага аўтара чытаюць ва ўсім рускамоўным свеце. Былі выпадкі, калі з рускай версіі перакладалі на нацыянальныя мовы.

В. Г.: Ведаю, што ў суветнай практыцы літаратуры лічыцца, што калі аўтар перакладае сам сябе на іншую мову, гэта больш крута, больш якасна. Так што, Юлія, перадавайце сваім аўтарам, няхай самі сябе перакладаюць.

Л. Р.: А вось мне сцвярджалі наадварот. Некаторыя свае творы я перакладала на рускую мову сама, і калі выйшаў на рускай раман «Скокі смерці», мне пачалі рабіць заўвагі, што сама сябе пераклала — несалідна, непрыгожа выглядае.

В. Г.: Так, у нас лічыцца, што гэта несалідна, а ў сусветнай практыцы — наадварот.

Л. Р.: Усё-ткі лічу, што аўтар не павінен арыентавацца на рынак. Ён мусіць пісаць пра тое, што баліць, што цікава, і рабіць гэта добра. Мне заўсёды імпанавала выказванне расійскага філосафа Васіля Розанава: «Ах, добры чытач, я ўжо даўно пішу «без чытача» — проста таму што падабаецца. Як «без чытача» і выдаю… Проста так падабаецца. І не буду ні плакаць, ні злавацца, калі чытач, памылкова купіўшы кнігу, кіне яе ў кошык (выгадней, не разразаючы і азнаёміўшыся, толькі адагнуўшы аркушы, прадаць са зніжкай 50 % букіністу)».

Ю. А.: А мяне цешыць, што зараз усё больш запатрабаваная беларускамоўная кніга, асабліва дзіцячая.

В. Г.: Мне не цікава, як выглядае вокладка і што на ёй напісана. Мне цікава, што прададзеныя два наклады. У мяне аптымістычны погляд на перспектывы беларускай літаратуры. Перажывём мы перыяд неўрозаў і расчараванняў, і вернецца цікавасць да чытання,  кніг і часопісаў.

Людміла РУБЛЕЎСКАЯ

Фота Яна ХВЕДЧЫНА