АСАБЛІВАСЦІ ТВОРЧАГА САМАВЫЯЎЛЕННЯ Ў ПАЭЗІІ ЛЮДМІЛЫ РУБЛЕЎСКАЙ

Т. П. Хоміч Кандыдат філалагічных навук, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка, г. Мінск, Беларусь

Summary. The processes of artistic myth thinking of a modern Belarussian poetess with many-sided talent Ludmila Rubleuskaya are researched in the article. By means of detailed analysis of lyrical plot and poetics, the author of the article distinguishes the system of images and ideas and the ways of their realization in Rubleuskaya poetic world. Postmodernist space of a new book of verses “The appearance of infanta” (2015) is examined with special attention. Keywords: poetic world; myth; myth thinking; history; modernity; national selfdetermination; image; allusion; game; irony.

Сучасная беларуская пісьменніца Людміла Рублеўская, у творчым актыве якой на сённяшні дзень значнае месца займаюць празаічныя творы (толькі сёлета выйшаў асобнай кнігай раман “Дагератып”, а ў часопісе “Дзеяслоў” (№ 89, 2017) ужо з’явіліся першыя раздзелы новага рамана “Пантофля Мнемазіны”), пачала свой творчы шлях з паэтычных шуканняў. У 1990-м годзе ўбачылі свет дзве першыя кнігі лірыкі – “Адукацыя” і “Крокі па старых лесвіцах”. Наступнымі дасягненнямі ў паэзіі сталі зборнікі “Замак месячнага сяйва” (1992), “Застаюся” (1996), “Балаган” (2000), “Рыцарскія хронікі” (2001), “Над замкавай вежай” (2003). У 2007 годзе пад вокладкай серыі “Беларуская паэзія ХХІ стагоддзя” выйшла кніга вершаў і эсэ “Шыпшына для Пані”, якая аб’яднала лепшыя паэтычныя набыткі Л. Рублеўскай у адно канцэптуальнае цэлае, схаванае за аўтарскім вобразам “сад”. Кожны з дзесяці раздзелаў гэтага зборніка ўяўляе сабой мастакоўскую інтэрпрэтацыю частак вялікага “саду” – быцця чалавека, якое паўстае на старонках кнігі ў розных сваіх іпастасях, прычым у яскравай міфапаэтычнай аправе: “Сад камянёў”, “Сад скрыжавання”, “Сад храма”, “Сад агню” (гэтыя і іншыя назвы раздзелаў). Міф стаў сродкам вытлумачэння навакольнай рэчаіснасці ва ўсёй творчасці Л. Рублеўскай. Паэтычны свет аўтаркі населены вобразамі паганскай, грэчаскай, біблейскай міфалогіі (Плачка, вужыная каралева, Пярун, Вавілонская вежа, Харон, Сфінкс, Гефсіманскі сад, зорка Палын, Эдэм, херувімы, анёлы, інш.), а таксама літаратурнымі персанажамі

7

(шляхціц Завальня, Гамлет, крошка Цахес, Трышчан, інш.), праз якія раскрываецца характар лірычнай гераіні і яе разуменне быцця. Асноўныя матывы і тэмы лірыкі: жыццё і смерць, мастацтва і яго стваральнікі, стасункі паэта з народам, адчужанасць чалавека ва ўмовах абсурднага свету, жыццёвыя выпрабаванні жанчыны, гераічныя і трагічныя лёсы славутых беларусаў, гісторыя і сучаснасць – усё адлюстравана ў працэсе асэнсаванага міфамыслення. Л. Рублеўская не хавае мэтанакіраванасці сваіх творчых пошукаў, падкрэсліваючы, што “толькі тая літаратура ўплывае на чалавека, якая звязана з падсвядомым, з архетыпамі, і сама з’яўляецца міфам” [4, с. 10]. Імкненне пісьменніцы да міфалагізацыі выяўляецца і ў стварэнні паэтычнага вобраза Беларусі. У гэтым плане творчасць Л. Рублеўскай працягвае традыцыі пісьменнікаў пачатку ХХ стагоддзя (Я. Купалы, А. Гаруна, В. Ластоўскага і інш.), а таксама наследуе вопыт У. Караткевіча ва ўменні зацікавіць мінуўшчынай. У вершы “Драздовіч хадзіў па палях тваіх цёмных, Айчына…” вобраз Беларусі паўстае ў шырокіх міфалагічных часава-прасторавых абрысах: Драздовіч хадзіў па палях тваіх цёмных, Айчына, І падалі зоры, і Папараць-кветка палала, І Чорная Плачка, найлепшая ў свеце жанчына, Над ім нахілялася, ціха яго цалавала.

Хадзіў Караткевіч па цёмных палях Беларусі, І з кожнай крыніцы ўсплывала маленькая знічка, І заяц смяяўся, былі туманы як абрусы, І проста па іх каралеўскі скакаў паляўнічы.

Хадзіў Ермаловіч сцяжынкамі цёмнымі краю… [7, с. 42]

У казачнасці гэтых радкоў, у самім іх гучанні, у паўторах праглядваецца думка аб знітаванасці розных гістарычных часоў. Нельга не звярнуць увагу на апошнюю страфу паэтычнага твора, дзе аўтарка ад мінуўшчыны скіроўвае позірк на сучаснасць, сцвярджаючы, што рух часу працягваецца, хоць новыя пакаленні і не гэтак ярка асвятляюць шляхі роднага краю: “Мы ходзім штодня па дарогах абранай краіны. / Мы ходзім, нібыта балотны агеньчык слізгае” [7, с. 42]. Катэгарычнае супрацьпастаўленне “залатога” мінулага і абяздоленай сучаснасці ў паэзіі Л. Рублеўскай наогул адсутнічае, бо вытокі сённяшняга нацыянальнага раўнадушша пісьменніца бачыць і ў самым далёкім часе. У рэцэнзіі на кнігу “Замак месячнага сяйва” А. Бадак слушна адзначыў: “Для Рублеўскай гісторыя гэта боль, яна мільёнамі тоненькіх капіляраў звязана з сённяшнім часам, і па гэтых капілярах у нашы душы – у спадчыну – разам з мужнасцю, памяркоўнасцю нам перадаюцца і нацыянальны нігілізм, і

8

бяспамяцтва” [2, с. 251]. Паэтка асэнсоўвае наступствы адрачэння ад сваіх каранёў у вершы “Могілкі Роса”, дзе выяўлены душэўныя перажыванні лірычнай гераіні, боль і жаль за страчанае народам, бо на могілках Роса ў Вільні, былым цэнтры нацыянальнай культуры, спачывае слаўная і забытая гісторыя беларускіх герояў: Запозна сюды мы прыйшлі на паклон. Заместа магіл – толькі рэха імён… Разбіліся нашы легенды на друз… У кожным каменьчыку – ёсць Беларусь, Ды імі пасыпаны сцежкі даўно Да помнікаў іншых гісторый і сноў. [7, с. 15]

Інтанацыі суму ў грамадзянскай лірыцы Л. Рублеўскай спалучаюцца з публіцыстычнай пафаснасцю, калі ў паэтычных радках гучыць не толькі трывога за будучы лёс Беларусі, але і вера ў трываласць нацыянальнай культуры. У вершы “Наваградскі замак” невясёлы малюнак былых муроў (“Камяні апусцелага замка спаўзаюць з гары”) выклікае не толькі жалобныя пачуцці, але і вялікія спадзяванні на адраджэнне “былых муроў” Бацькаўшчыны: “Сны князёў наваградскіх, я веру, паўстануць калісь / Гэткай явай – якая не снілася тым, хто не верыў. / І муры апусцелага замка пацягнуцца ўвысь, / І за вежу зачэпіць сузор’яў бурштынавы нерат” [7, с. 16]. Адметнае месца ў мастацкім свеце паэткі займае “Балада пра драўлянага Хрыста” – відавочная алюзія на раман У. Караткевіча “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. У вершы ўзнята праблема неразумення нацыяй сваёй самабытнасці, адрачэння ад сваёй культуры. Калі “стары калгасны пастух” сякерай змайстраваў нязграбнага драўлянага Хрыста, то атрымаў адзіную ацэнку ад суайчыннікаў: “Страхоцце адно глядзець…”, у той час як “замежны пан” [7, с. 66] захапіўся аўтэнтычнасцю гэтага твора мастацтва. І колькі годнасці, самасці выявілася ва ўчынку дзеда: ён не спакусіўся на даляры замежніка! Хрыстос, “драўляны, каструбаваты”, “гаротны”, як сама Беларусь, застаецца ў родным краі, “а значыць – будзе жыць Беларусь…” [7, с. 67]. Сярод творчых набыткаў Л. Рублеўскай цэлая галерэя партрэтаў легендарных продкаў, славутых пісьменнікаў, невядомых беларускіх ваяроў. У кнізе “Замак месячнага сяйва” вылучаецца партрэтны баладны цыкл, дзе ў святле драматычных выпрабаванняў лёсу паўстаюць постаці нашых выбітных суайчыннікаў – Рагнеды, Еўфрасінні, Скарыны, Савіча і інш. Рамантычным, гераічным арэолам у паэзіі Л. Рублеўскай ахінуты вобразы Яна Баршчэўскага, Вінцэся Каратынскага, Вінцэнта ДунінаМарцінкевіча, Цёткі, Максіма Багдановіча, Зоські Верас, Сяргея Палуяна і іншых пісьменнікаў, культурных дзеячаў, хто зрабіў неацэнны ўклад у станаўленне і развіццё беларускага слова, культуры. Справядліва заўважыў

9

А. Бельскі: “Хараство рамантычнага ідэалу – вось чым прывабнапрыцягальная паэзія Л. Рублеўскай” [3, с. 18]. Творы пісьменніцы сапраўды напоўнены рамантычнай сімволікай (месяц, двабой, рыцарскія конь і меч, замкі, вежы, келіхі, вэлюмы, мармуровыя анёлкі, свечкі ў крышталёвых кубках і г.д.), а таксама вобразамі рамантычных герояўваяроў, рыцараў, інсургентаў (вершы “Стары інсургент”, “Ноч перад двабоем”, “Два рыцары”, “Рыцар”, “Аблога” і інш.). Часам нават узнікае адчуванне перанасычанасці рамантычным антуражам, асобамі шляхецкага, рыцарскага паходжання. Гэта, відаць, і выклікае адпаведную рэакцыю крытыкаў: “Аўтарская канцэпцыя гісторыі пэўным чынам супярэчыць жывой рэальнасці, эпічныя малюнкі дэманструюць эпізоды, уласцівыя, хутчэй, заходнееўрапейскай гісторыі прыкладна ХV – ХVІ стагоддзяў” [1]. Пісьменніца ж не лічыць падобныя свае творы гістарычнымі і сама задаецца пытаннем: “Хіба ёсць у мінулым адпаведнікі таму свету, які ствараю я? <…> Цяпер я сапраўды пішу пра сябе – у любым гісторыкасімвалічным антуражы” [4, с. 4]. Відавочна, што рамантызаваныя вобразы мінуўшчыны ў лірыцы Л. Рублеўскай – гэта сродак аўтарскага самавыяўлення, раскрыццё “зрухаў душы, якія адбываюцца па сваіх складаных законах, незалежных ад часу і прасторы” [4, с. 5]. У вершы “І нас забудуць непапраўна рана…” паэтка дакладна вызначае рамантызм як аснову сваіх стасункаў з гісторыяй: “Я Памяці служу, як служаць храму. / Між мною і мінуўшчынай – не тло, / А лёгкі дождж і агароджа брамы – / Архангела празрыстае крыло” [7, с. 136]. Прайшоў значны адрэзак часу, перш чым Л. Рублеўская выдала наступны паэтычны зборнік – “З’яўленне інфанты” (2015, серыя “Бібліятэчка часопіса «Дзеяслоў»”). Васьмігадовы прамежак – ад “Шыпшыны” да “Інфанты” – аказаўся больш багатым на празаічныя творы: раманы “Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію” (2007), “Сутарэнні Ромула” (2010), тэтралогія “Авантуры Пранціша Вырвіча” (2012–2015). Як і ў прозе, так і ў новай паэтычнай кнізе, складзенай з вершаў, што друкаваліся на старонках часопісаў “Маладосць” і “Дзеяслоў” (2008, 2009, 2012 гг.), Л. Рублеўская не збочыла з аднойчы абранага шляху – мастацкае тварэнне нацыянальнага міфа. “Мае зацікаўленасці не змяняюцца, колькі жыву”, – прызнаецца пісьменніца ў адным з інтэрв’ю 2015 года. “Рыцары, дамы, вандроўныя артысты… Уласна кажучы, усё тое, што пішу я, – гэта мой варыянт таго самага нацыянальнага рамантычнага міфа” [5]. Шчырае прызнанне ў пастаянстве падмацоўваецца мастацкім тэкстам, кампазіцыйнай арганізацыяй зборніка “З’яўленне інфанты”. Паэтычныя вобразы з ранніх кніг арганічна пераходзяць у новыя вершы, сцвярджаючы адметны мастакоўскі свет, населены ўсё тымі ж інсургентамі, рыцарамі, ваярамі, нерэалізаванымі паэтамі і паэткамі, самаахвярнымі мастакамі, анёламі, “замкнёнымі”, як

10

ствараецца ўражанне, у замках, апусцелых фальварках, кляштарах, садах, могілках, “уціснутымі” ў муры, брукаванку або асфальт. Паэзія Л. Рублеўскай нязменна вызначаецца смеласцю творчай выдумкі. У новай кнізе асобныя лірычныя сюжэты і вобразы набываюць характар фэнтэзі. З’яўляюцца надзвычайныя героі і разгортваюцца казачныя падзеі: пацучыны кароль помсціцца людзям (“Пацучыны кароль”), ажывае інсургенцкая зброя (“Калядны карнавал”), вядзьмарка кахае цмока (“Госць”), іншы цмок гіне на каралеўскай вежы (“Цмок”), гладыятар, абозны лекар, стары вой з аднайменных вершаў уключаны ў нявызначаную казачную прастору. Кожны з твораў мог бы стаць старонкай ці сюжэтам для асобнага рамана. У паэтычным зборніку вылучаны тры асноўныя раздзелы з характэрнымі назвамі: “Міты”, “Дакументы” (дакументальнасць іх умоўнавобразная), і “Рэаліі”, убачаныя таксама скрозь прызму міфа. Чацвёрты, дадатковы раздзел, у назве якога аўтарка “заігрывае” з інтэрнэтадукаваным чытачом, – “З.Ы. Мемуары”, уяўляе сабой празаічныя замалёўкі, гульню дзіцячых асацыяцый пакалення “homo soveticus”. Гульня як узаемадзеянне з чытачом прысутнічае і ў лірычных творах зборніка. У падтэксце паэтычнай прадмовы да кнігі (“Калі пішуцца вершы…”) гучыць своеасаблівае запрашэнне ўключыцца ў займальны (і адначасова ідэйна значны) пошук “дэталяў” гістарычнага і сучаснага жыцця, якія выходзяць за межы абывацельскай карціны свету: Як інфанта Веласкеса, выйсці за межы карціны. І пабачыць дэталі, не будзе якіх на партрэце. [6, c. 1]

Апеляцыя да вобраза чароўнай інфанты з карціны іспанскага мастака Дыега Веласкеса “Меніны”, безумоўна, невыпадковае. Твор жывапісу вядомы сваімі аптычна-ілюзорнымі магчымасцямі, выклікае адчуванне прысутнасці ўнутры карціны або выхаду яе герояў за межы палатна. Вось так і Л. Рублеўская выпускае ў рэальную прастору сваю міфічнаілюзорную “інфанту”, а чытача запрашае прыгледзецца пільна і ўбачыць незвычайныя “дэталі” ў мінулым і цяперашнім часе: “маленькі сшытак” з вершамі, які хавае ўлашчаны князем прыдворны паэт (“Прыдворны паэт”), “старажытную лютню” гетмана, які, заціскаючы ў сабе талент музыкі, ідзе абараняць свайго караля (“Гетман”), прыхаваныя ў куфэрку “чарнавікі” знакамітай Уршулі, у якіх, пэўна, і ёсць яе сапраўднае аблічча, а не тое агульнавядомае, дзе “напудраны парык. Зацягнуты гарсэт”, дзе “як надмагільны стод, складаецца санет” [6, с. 11] (“Уршуля”). Ці яшчэ “пялёстак Алены Фоурман”, маладой жонкі Рубенса. Заціснутая ў рамкі свайго патрыярхальнага часу, але з унутраным жаданнем тварыць, жанчына пакідае свой “росчырк” на шэдэўры мастака – “пялёстак ружы”

11

[6, с. 24]. Прыгожая і горкая “дэталь”! Яркі міф, што ажыўляе постаці мінулага. У сучаснасць пранікаюць куды менш прыгожыя міфічныя “дэталі”: “мярцвяк ідзе ў метро” [6, с. 51], “тупаюць Галемы калідорамі зімы” [6, с. 65], “Снежная Каралева збірае хлопчыкаў злосных” [6, с. 66], “сняжкамі шпурляе ў шыбы / Харон, захутаны ў вецер” [6, с. 79]. “Халодная” карціна сучаснасці ўскладняецца і азмрочваецца шэрагам алюзій на творы М. Багдановіча (“Страцім-лебедзь” і “Народ, беларускі народ…”), В. Быкава (“Жоўты пясочак”). Як і ў ранейшых вершах, Л. Рублеўская адштурхоўваецца ад “чужога” мастацкага вобраза, каб стварыць індывідуальна-аўтарскі і разам з тым працягнуць ланцужок каштоўных традыцый, закладзеных папярэднікамі. Бадай, як ніколі раней, у зборніку “З’яўленне інфанты” асаблівая ўвага надаецца постаці і мастацка-вобразнаму свету Я. Купалы. Драматычныя сюжэты і матывы купалаўскіх “На Куццю”, “Сон на кургане”, “Паязджан”, “Тутэйшых” пераасэнсоўваюцца і досыць непрыкметна ўваходзяць у паэтычную прастору Л. Рублеўскай, ствараючы змрочны, дэпрэсіўны малюнак рэчаіснасці: А тут – ні абліччаў, ні словаў, ні модлаў, ні мовы. Сюды не заходзяць, тут проста жывуць і канаюць. Прыходзь, называй нас як хочаш, калі заманецца. [6, c. 62–63] (“Тут-2”)

Вобраз “тутэйшага” краю, у якім скразнякамі “выдзьмута ўсё, // ува што заставалася верыць” [6, с. 62], безумоўна, выклікае асацыяцыі з сімволікай купалаўскіх твораў. Заўважна, што трагічны перыяд 1930-х рэпрэсіўных гадоў, які балюча адгукнуўся ў творчым і жыццёвым лёсе Я. Купалы, актыўна ўвайшоў у кола “гістарычных” інтарэсаў пісьменніцы. У Л. Рублеўскай гэта час “расстраляных паэтаў” [6, с. 35], час, які прывёў класіка да “апошняга палёту”, апрануў яго ў “мішуру і пазалоту”. Міфалагізаваны вобраз песняра-пакутніка, душа якога “сніць не вечнасць – Беларусі краявіды”, паўстае ў вершы “Ку-па-ла”: І нічога не дадасца Да апошняга палёту. Што паспеў – то й засталося. Шнар на целе… Медалі ды Бюстаў бронзавых узводы… Вершы, сумныя, як восень… [6, с. 48]

12

Праўда, такое звужэнне кола дасягненняў Купалы здзіўляе, бо яго спадчына – гэта, па сутнасці, нацыянальны свет, увасоблены ў мастацкім слове. Верагодна, паэтка такім чынам узмацняе трагедыйнасць постаці песняра, а яшчэ правакацыйна падкрэслівае абясцэньванне ў сучаснасці творчых урокаў класіка. У кнізе насамрэч шмат правакацыі, іроніі і самаіроніі, горкай, а часам і знішчальнай, калі Л. Рублеўская піша пра народ “пад крыламі буслінымі” [6, с. 73], пра “хому балоцікуса” [6, с. 67], пра дзіўных “балотных людзей” [6, с. 23], якія заўсёды вяртаюцца “моўчкі ў дрыгву” [6, с. 23]. Паэтку хвалюе сучасны стан нацыянальнага самаўсведамлення, дзейснасці народа, за “маскай” смеху і нават “сцёбу” стаіць балючае адчуванне асуджанасці. Іронія і самаіронія часам дапамагаюць зняць гучную пафаснасць асобных паэтычных радкоў. Так, развіваючы скразны і сэнсавазначны ў яе мастацкім свеце матыў саду-быцця, Л. Рублеўская метафарычна дэкларуе: Навошта ў даліну? Мой сад зацвіце на гары, І ў мора лістоты нырнуць аблачыны, як рыбы. І нават калі дзеля гэтага між камянёў Мне прыйдзецца легчы, каб глебаю стаць урадлівай, Хай станецца… [6, с. 71]

Але ў кантэксце ўсяго зборніка такая пафаснасць нівеліруецца. З постмадэрнісцкай “задзірыстасцю”, апярэджваючы крытыкаў, паэтка называе апошні верш зборніка “Замест рэцэнзіі”. У ім пафаснае прызнанне ў служэнні “прыўкраснаму” [6, с. 80] міфу Беларусі замяняе міфалагізаваная іранічная карціна: герой апавяданняў Я. Баршчэўскага, аматар народных легенд і паданняў, пан Завальня прыглядаецца і прыслухоўваецца з неба да “нашых вершаў”, да “горкага плачу” “айчынных менестрэляў” і “ўскрайку <…> ставіць смайлік. / Зрэшты, можа, проста плюнуў з аблачыны” [6, с. 84]. Людміла Рублеўская не столькі адлюстроўвае свет, колькі перасатварае яго міфы. Адсюль – сродкі рэалістычнай паэтыкі і стылістыкі спалучаюцца з рамантычным характарам вобразнасці, алегорыяй і сімволікай. Іронія, прынцыпы гульні, прыхаванае цытаванне, апеляцыя да літаратурнай спадчыны, культуры і гісторыі розных эпох ствараюць посмадэрнісцкую прастору паэзіі Л. Рублеўскай. Яе вершы вызначаюцца філасафічнасцю, якая не пазбаўлена публіцыстычных рысаў, гістарызмам мыслення, смеласцю творчай фантазіі. Інтэлектуальнае і эмацыянальнае ўспрыманне свету ў лірыцы арганічна дапаўняе эпічную думку пісьменніцы.

13

Бібліяграфічны спіс

1. Алейнік, Л. Смак шыпшыны / Л. Алейнік // Літаратура і мастацтва. – 2008. – 1 лют. 2. Бадак, А. Азірнуцца, каб убачыць сябе / А. Бадак // Полымя. – 1993. – № 10. – С. 251–253. 3. Бельскі, А. “Шчасце трывог і маленняў маіх…”: слова пра Людмілу Рублеўскую / А. Бельскі // Роднае слова. – 2005. – № 7. – С. 18–19. 4. З Людмілай Рублеўскай гаворыць Ганна Булыка // Крыніца. – 2000. – № 11–12 (60). – С. 4–16. 5. Людміла Рублеўская: наша літаратура не мае кніжнага рынку (інтэрв’ю “Радыё Sputnik”, 19.11.2015). – Рэжым доступа: https://bel.sputnik.by/culture/20151118/1018512535.html – Дата доступу: 22.10.2017. 6. Рублеўская, Л. З’яўленне інфанты : вершы / Л. Рублеўская. – Мінск : Кнігазбор, 2015. – 112 с. 7. Рублеўская, Л. І. Шыпшына для Пані : вершы і эсэ / Л. І. Рублеўская. – Мінск : Маст. літ., 2007. – 254 с.