Паэт, празаік, журналіст. Адна з найбольш запатрабаваных сучасных пісьменніц, чыімі творамі зачытваюцца і школьнікі, і дарослыя. Лаўрэат Нацыянальнай літаратурнай прэміі ў намінацыі «Проза» за раман «Авантуры Пранціша Вырвіча, здрадніка і канфедэрата». Гэтым разам «ЛіМ» прапануе сваім чытачам сустрэчу з Людмілай Рублеўскай.

— Максім Багдановіч некалі казаў, што наша літаратура трохі адстае ад еўрапейскай, і мы мусім за кароткі прамежак часу прайсці тое, што яны праходзілі за стагоддзі. Людміла Іванаўна, у чым вы бачыце адметнасць беларускага літаратурнага працэсу? Што адносна сучаснасці?

— У нас вельмі шмат не вербалізавана. Няма таго, што зрабілі рамантыкі за ХІХ стагоддзе ў іншых культурах, калі свядома, часам нават па кінутым лозунгу пісалі пра сваю гісторыю і нацыянальную ідэю. Напрыклад, Вальтэр Скот, Генрык Сянкевіч. У нас жа яшчэ вельмі шмат не апісана менавіта з беларусацэнтрычнай пазіцыі. Так, як напісаў Костэр пра Ціля Уленшпігеля, мог напісаць толькі бельгіец. Іспанія там паказана як страшэннае зло, але гэта не перашкаджае сусветнай папулярнасці твора. У Іспаніі таксама. Як і Жуль Верн, і Вальтэр Скот, у якіх англічане паказаны каланістамі. А ў нас увесь час баяцца, каб каго не пакрыўдзіць: палякаў, літоўцаў, рускіх… Мы мусім апісаць нашых князёў як беларускіх… Няма і белетрыстыкі. Белетрызоўваць біяграфіі (што рабіў Маруа ў Францыі) толькі пачынаем. Гістарычныя сюжэты, постаці — край непачаты! Але, тым не менш, у нас паралельна адбываецца засваенне ўсіх актуалій сусветнай літаратуры: ад рамана-трэвэла да антыўтопіі і дызельпанка.

— У плане літаратурных традыцый вас лічаць паслядоўніцай Караткевіча. Ці лічыце так самі?

— Без Караткевіча я не прыйшла б да беларусацэнтрычнай творчасці, ён на мяне зрабіў вялікі ўплыў. Але размова не пра стыль — гэта справа няплённая. Гаворка пра атмасферу твораў, працяг стварэння беларускага нацыянальнага міфа ў выглядзе, які нам неабходны. Караткевіч пачаў стварэнне міфа, у які ўключана Беларусь інсургенцкая і Беларусь рыцарская. Я сюды яшчэ дадаю Беларусь рэпрэсаваную — гэта новы пантэон нацыянальных герояў, якіх неабходна ведаць. Караткевіч паказаў рамантычны міф, які можа захапіць розумы, на якім можна выхоўваць патрыётаў. Яго справу трэба працягваць усімі сіламі. Таму на светапоглядным узроўні можна пагадзіцца з пераемнасцю. Але ў мяне ніколі не было куміраў. Зараз, перачытваючы творы Караткевіча, я не магу падзяліць яго атэістычныя погляды. Людзі не паўтараюцца, тым больш пісьменнікі. Кожны павінен зрабіць, што можа, для сваёй эпохі, для свайго часу.

— Словамі з вашага рамана: наш лёс паміж патэльняй і ражном. Доўгі час мы жылі паміж (ці на ўскрайку) вялікіх імперый, ёсць нават прыдуманы сучаснымі гісторыкамі выраз: Беларусь — нявеста, і яна павінна з найбольшай для сябе выгадай «выбраць жаніха». Ці значыць гэта, што мы мусім чакаць шчаслівага лёсу? Вашых герояў прымушаюць, схіляюць то на адзін бок, то на другі, заганяюць у безвыходныя абставіны, але ж тыя ўсё адно дзейнічаюць на карысць сабе.

— Так, мы павінны будаваць самастойную Беларусь. Нацыя павінна ўспрымаць сябе не як віктымную нявесту, а як воя, што я і праводжу ў сваіх творах. Архетып галоўнага героя абвяргае ўяўленне: «Я — мужык-беларус, пан сахі і касы», што на плячах нясе сваю крыўду. Вось Вырвіч — шляхціц, у якога ўсё адабралі, але ж ёсць гонар! І шабля! І высакародства! Чужога яму не трэба, але сваё ён будзе бараніць!

— Адкуль узялося імя аднаго з галоўных герояў — Пранціш Вырвіч?

— Як я ўжо сказала, абодва галоўныя героі — гэта абвяржэнне стрэрэатыпаў пра беларусаў. Пранціш Вырвіч — дробны збяднелы шляхцюк, у якога нічога няма, акрамя вясёлага нораву, задзірыстасці. Ён уяўляе сабой кантраст са сваім спадарожнікам Баўтрамеем Лёднікам. У Пранціша гараць падэшвы, а блакітныя вочы — настолькі сумленныя, што адразу хацелася абмацаць кішэні. Тым не менш ён чалавек добры, і гэта заўжды будзе вызначаць яго ўчынкі. У першай кнізе Пранціш яшчэ толькі напачатку станаўлення, таму асноўная яго рыса — гэта «вырвічаўства», прозвішча адлюстроўвае характар: прайдзісвет, які паўсюль пройдзе і ўсё вырве. Ён і Лёднік — знакавыя фігуры для часу, калі Беларусь была на чарговым раздарожжы. Яны абодва пачуваюць сябе беларусамі, дзецьмі канкрэтна гэтай зямлі, якую гатовыя абараняць ад чужынцаў і з усходу, і з захаду. Прамежкавы стан, вельмі складаныя міжканфесійныя адносіны якраз і далі магчымасць паказаць: патрыятызм — гэта пазіцыянаванне сябе як беларусаў. Мае героі адрозніваюцца гуманізмам і талерантнасцю. Не мае значэння, якой нацыянальнасці чалавек і да якой канфесіі належыць, галоўнае — яго чалавечыя якасці, любоў да сваёй зямлі. Гэту думку я праводжу праз усе свае творы, таму ў іх дзейнічаюць героі розных нацыянальнасцяў і канфесій.

— У мяне склалася ўражанне, што і галоўныя героі Вырвіч з Лёднікам, і Радзівілы, і Багінскія адлюстроўваюць розныя грані беларускага нацыянальнага характару, дзе ёсць усё: і авантурызм, і жывучасць на мяжы фантастыкі, і схільнасць да ўсялякай рызыкі і розных прыгодаў.

— Так, гэта партрэт Беларусі, беларускі менталітэт, партрэт нацыянальнага будаўніцтва. Расповед беларусам пра іх саміх, беларусацэнтрычны твор перш за ўсё. Якая б ні была забаўляльная абалонка, там гаворыцца пра вельмі сур’ёзныя рэчы. Напэўна, гэта ўдалося, бо высветлілася, што і замежнікам стала цікава.

— Ёсць пераклад на рускую мову. Наколькі вы задаволены яго якасцю?

— Пераклад зрабіў Павел Ляхновіч, беларускі літаратар з Пінска. Усе казалі, што перакласці немагчыма, бо вельмі складаная мова са стылізацыяй, насычаная старажытнымі слоўцамі, выразамі, знойдзенымі ў архівах, у мемуарах, фальклорных запісах, але, як я жартую, Ляхновіч не ведаў, што гэта нельга перакласці, таму ўзяў ды зрабіў. Пасля кнігай зацікавіліся ў Маскве. Выйшаў першы том у перакладзе Ляхновіча ў серыі «Рэтра-бібліятэка прыгод і фантастыкі», рыхтуюцца наступныя. Павел Ляхновіч — мой аднадумца, ён разумее мой тэкст, яго дух, і пераклад гэты дух не знішчае, што магло б адбыцца, калі б перакладаў абыякавы чалавек. Мы са спадаром Паўлам працуем разам: ён дасылае мне, я ўсё адсочваю і рэдагую, што мне вельмі імпануе. Я ўдзячна яму за ўважлівае стаўленне да меркавання аўтара.

— Ваш раман параўноўваюць з «Трыма мушкецёрамі» Дзюма. Як вы да гэтага ставіцеся?

— Мяне з кім толькі не параўноўвалі! Нават з Роўлінг, бо ў яе эпапея з элементамі фэнтэзі. Нават з замежнымі аўтарамі, якіх я не чытала… Я ніколі не пярэчу. Мне кажуць: вы пішаце гісторыяцэнтрычны раман… Я кажу: добра! Мне кажуць: вы пішаце постмадэрнісцкі раман… Я кажу: добра!.. А насамрэч — не постмадэрнізм, не рэалізм, не фантастыку. Я пішу твор.

— Даводзілася чуць меркаванне, што зараз у літаратуры не актуальныя вялікія аб’ёмы, вялікіяпамеры, бо ў наш час агромністых патокаў інфармацыі чытаць шмат проста няма калі.

— Сапраўды, былі размовы, што жанр рамана робіцца неактуальным, але перыяды прыхільнасці змяняюцца проста на вачах. Быў час, калі сталі папулярныя зацемкі, карацелькі, мініяцюры, кароткія аповесці. Зараз чытаюцца і вялікія творы: марудна, патроху, як у серыял чытач паглыбляецца ў той свет. Паралельна і зацемкі папулярныя. Прыхільнасць да канкрэтнай формы не абвяргае тую ці іншую тэндэнцыю, — яны мяняюцца. Сёння модна адно, заўтра — другое, а насамрэч усё існуе паралельна: і фэнтэзі, і гістарычны раман, і новы рэалізм. У чытацкім фокусе апынаецца то адно, то другое, то трэцяе. Узводзіць часовую прыхільнасць на чым-небудзь адным — гэта няправільна.

— Наколькі ў рэчышчы працэсаў сусветнай літаратуры тыя падзеі, што адбываюцца ў нашайлітаратуры?

— Вельмі ў рэчышчы, мы ж не на выспе жывём! Увогуле, усё спачатку адбываецца на несвядомым узроўні. Калі я пачала пісаць раман, дзе перамешваюцца эпохі, ёсць гульня з часавымі пластамі, аказалася, што раманы з адпаведнымі сюжэтамі, падобнымі прынцыпамі адначасова пісаліся і ў Англіі, і ў Амерыцы. У наасферы, відаць, ёсць тыя ці іншыя тэндэнцыі і запатрабаванасці, і яны спраўджваюцца. Мусіць, Вярнадскі меў рацыю, калі казаў пра матэрыяльнасць думкі. Калі мы чагосьці не можам памацаць, гэта не значыць, што яго няма. Раз з’яўляецца нешта і робіць уплыў на свядомасць, значыць, яно не выпадковае, а чымсьці выкліканае, абуджанае.

— Каму вы аддаяце перавагу ў сусветнай літаратуры, хто на вас паўплываў найбольш?

— Літаратурны густ выпрацаваны, натуральна, на нейкай базе, і яна даволі аб’ёмістая. З іспанамоўнай літаратуры — Маркес, Варгас Льёсэ, Борхес, Картасар, з японскай — Коба Абэ, Юкіа Місіма, Кэндзабура Аэ, Акутагава, з еўрапейскай можна называць сотні імёнаў. Вельмі люблю Карэла Чапека, Джэрома К. Джэрома, з італьянскай — Тамаза Ландольфі. У расійскай літаратуры вельмі любіла Грына, захаплялася Бабелем, Шклоўскім, Чэхавым. Калі згадаць, што найбольш паўплывала на свядомасць, то гэта «Майстар і Маргарыта» Булгакава, «Маладыя гады Генрыха VI» Томаса Мана.

— Раней пісьменнік у грамадстве быў рупарам. Якая яго роля цяпер?

— З аднаго боку, пісьменнікаў развянчалі, іх месца занялі шоумены, блогеры, артысты, публічныя персоны. А з іншага — людзі самі злуюцца на пісьменнікаў, што сярод іх няма гуру, бо патрэба ёсць, каб быў такі барадаты Леў Талстой, да якога можна было б прыйсці ў Ясную Паляну і пачуць адказы на ўсе свае пытанні: як жыць, што рабіць, у чым сэнс. Час ад часу робяцца спробы гэтага гуру вынайсці, але падключаецца інтэрнэт, і зноў усё развенчваецца. Але туга ў людзях па гуру з якой-небудзь таемнай сядзібы засталася. Свядомасць змянілася. Якой бы ні была кніга, ўспрымаецца ў такім стракатым кантэксце, што ўжо не можа зрабіць таго ўплыву, які зрабіла б на ачышчанай пляцоўцы. Кожная кніга ўспрымаецца як інструмент на фоне грання цэлага аркестру. Яна не пакідае таго ўражання, якое было б… у цішыні. Але ж мы ўсе працуем у аркестры. Велізарная какафонія ў маштабе планеты. Трэба гэта ўлічваць і змірыцца з тым, што не будзеш пачуты так, як мог бы.

— Дык куды мы ідзём? Вашы прагнозы?

— У найбліжэйшы час чысціні гуку не з’явіцца. Какафонія будзе ўзмацняцца. Энтрапія, якая вядзе да хаосу. Але паколькі ёсць патрэба, туга па чыстым гуку, цішыня штучна будзе сканструявана. Магчыма, пры жыцці мы пабачым стварэнне гуру з якога-небудзь пісьменніка. Яно адпавядала б патрабаванням чалавецтва. Расчысціць тэрыторыю і кагосьці над ёй узняць — рана ці позна выдаўцы і карпарацыі так зробяць, бо гэта прынясе плён: такую асобу можна выкарыстоўваць.

— Вось вашы радкі пра лёс Баўтрамея Лёдніка, якога ператвараюць у бяскрылую істоту: «Няма чаголётаць, калі трэба ігліцу цягаць, тлю пасвіць ды нападнікаў грызці». Як вы ў падобнай сітуацыі захавалі ўласныя крылы? Вы ж перадусім жонка і маці…

— Крылы паабкусаныя (Смяецца. — Т. Б.-Б.), паабгрызаныя! Але ж захаваць крылы можна, калі вельмі лётаць хочацца!

— Што б вы пажадалі маладзейшым літаратарам?

— Не здавацца. Не баяцца. Гарэць. Каб не было ўсё роўна: на якой мове і пра што пісаць. Бо з гэтага «ўсё роўна» ніколі нічога не атрымаецца. Павінна быць балюча. Нават калі пішаш вясёлы твор — ён мусіць кранаць за жывое. Усё жывое ідзе з жывога. Вось мой прыклад. Мне казалі: будзеш пісаць па-беларуску, ніхто цябе не зразумее і не прачытае. А па-руску адразу заўважаць. І што? У нас ёсць рускамоўныя пісьменнікі, але ж з маскоўскага выдавецтва знайшлі мяне з маімі цяжкаперакладнымі раманамі і сказалі, што ім гэта цікава. Калі ў твор укладзена нешта сапраўднае, унікальнае, ад уласнага досведу, тваёй зямлі — заўсёды будзе цікава.

Варлам Шаламаў сфармаваў адзін з галоўных прынцыпаў для творцаў: засваенне нацыянальных традыцый, вяртанне да каранёў. Без іх усведамлення і асэнсавання, без адчування прыналежнасці да зямлі, да нейкай супольнасці немагчыма здзейсніцца ні ў паэзіі, ні ў прозе.

— Дзякуй вам!

Таццяна БУДОВІЧ-БАРАДУЛЯ