Людміла Рублеўская, Віталь Скалабан

ЛЮДВІКА І ФАБІЯН
п”еса-дакумент

Дзейныя асобы:
Людвіка у маладосці
Гаспадыня Лясной хаткі, яна ж — Людвіка ў старасці
Фабіян
Ванда
Гісторык
Пан Раман
Таварыш Алесь
Таварыш Н .
Бежанка
Батлейшчык
Дзяўчына ў скуранцы
Удзельнікі вечарыны ў беларускім таварыстве
Мітынгоўшчыкі
Супрацоўнікі асобага аддзела

Эпізод 1
Мінск. 1916 год. Камітэт дапамогі бежанцам. За сталом – Людвіка, перад её – бежанка, мажная кабета ў хустцы.
Бежанка (завучана). Ой, мы нагараваліся, нагараваліся-а! Пакуль з Расеі сюды дабраліся-а! Ой, мы бедныя, бедныя! Праклятая вайна ўсё забрала, чыста без нічога засталіся! Добра, людзі параілі ў ваш камітэт дапамогі бежанцам звярнуцца. Ты ўжо, паненачка, патурбуйся, каб паёк у нас быў пабольшы.
Людвіка (нешта піша). Я вам спачуваю, вядома. Але ёсць людзі ў куды горшым становішчы. У вашай сям’і ўсе жывыя, здаровыя, дужыя, усе могуць працаваць. Вось вам ордэр на пасяленне. (дае бежанцы паперу). Памяшканне не шыкоўнае, але жыць можна. А ў хуткім часе наш камітэт пастараецца і працу для вас падшукаць.
Бежанка (без асаблівага энтузіязму). Нам бы лепш паёк. Мы ж пастрадаўшыя, бежанцы. Ой, нагараваліся-а, нагараваліся-а-а…
Людвіка. Трэба пра заўтрашні дзень думаць. Працаваць, вучыцца…
Бежанка. (сыходзіць) Ты нам, паненачка, паёк вырабі…
Людвіка дастае са стала нейкі фотаздымак разглядае. Заходзіць Ванда. Людвіка хавае фотаздымак.
Ванда. А ты ўсё на працы, Людвіся? Дзіўлюся, як у цябе хапае сіл і цярплівасці – турботаў жа ў Таварыстве помачы ахвярам вайны, хоць душу навязвай.
Людвіка. Нехта ж павінен дапамагаць людзям. Бежанцаў усё больш. Як гэта жахліва — пакінуць дзесьці дом, звыклую працу, родныя мясціны і спадзявацца толькі на чыюсьці літасць. Мне часам здаецца, што ўвесь свет скрануўся з месца і ўцякае ад самога сябе, захварэўшы на вар”яцтва вайны.
Ванда. Нават калі свет звар”яцеў, пекныя чалавечыя пачуцці ўсё гэтак жа расцвітаюць, бы кветкі на шыпшыне. Ані вайна, ані людскае гора не адменяць таго, каб трава зелянела, а салоўка спяваў. Пры табе твая маладосць і твая гожасць… Што за фотаздымак ты разглядала?
Людвіка (бянтэжыцца). Ды так… Аднаго знаёмага…
Ванда (жартаўліва). Як цікава! Наша руплівіца і нястомная працаўніца, недасяжная чараўніца атрымлівае ад кагосці лісты з партрэтамі. Як, ты чырванееш, даражэнькая?
Людвіка (збянтэжана). Табе падалося. Гэты ліст проста дзелавы… Па справе.
Ванда. Ой, не, паненка! Чаму тады хаваеш? Пакажы, хто там, на фотаздымку!

Адбываеца жартаўлівая барацьба за здымак. Нарэшце Ванда авалодвае фотакарткай.

Ванда. Дык гэта ж Фабіян Шантыр! Памятаю, памятаю, як ён у нас з”яўляўся, у Беларускай хатцы – гэткі важны, энергічны, прыгожы! Дзяяч! А які прамоўца! Гаворыць – як у скрыпку грае… Ці, хутчэй, у цэлы духавы аркестр. Яшчэ высмейваў нас – маўляў, трэба на рэвалюцыю працаваць, народ абуджаць, а не збіраць рушнікі ды збанкі. І вось – зацікавіўся нашай Людвісяй! (жартоўна). І яна, вядома, не ўстаяла перад такой выбітной асобай…За ваяводам гожым усё зможам.
Людвіка (збянтэжана). Ванда! Ну што ты такое гаворыш! У мяне да яго анічога аніякага няма. Проста (мройліва) ён такі самотны, чуллівы чалавек… Шукае падтрымкі ў нейкай роднаснай душы. Ведаеш, яму спадабалася мая імпрэсія – быццам пра яго напісаная!
Ванда. Гэта ты пра апавяданне “Сум”?
Людвіка. Так. Я падобна і ўяўляла свайго героя, калі пісала: (дэкламуе ўрывак з апавядання “Сум”) ”Дзіўныя гэтыя шэрыя вочы! Шэрыя, як ён сам, вялікія, незгаданыя…А на дне іх нязьмеранай глыбіні сьвеціцца магутным блескам маленькая іскрачка нейкага таёмнага, бяссьмяротнага жыцьця… Дзіўная сіла іскрачкі тае… Зачаруе яна душу тваю, чалавеча… Выкіне з яе даўнейшыя ўсе думкі і жаданні; напоўніць адным вялікім чуцьцём жуды за нейчым нязнаным і прыкуе да сябе, прыкуе ланцугамі жалезнымі…А калі спаткаеце чалавека без усьмеху на пабялеўшых вуснах і з шэрай ценьню у задуманых вачох, то ня пытайцеся, што яму? А так і ведайце, што яго ўзяў у свае нявольнікі вялікі, усемагутны Сум”.
Ванда. Вось ужо не падумала б, што гэткага трыбуна, як Шантыр, можа ўзяць у палон Сум!
Людвіка (нечакана горача). Ты проста яго не ведаеш, ты не спазнала ягонае спакутванай душы!
Ванда. Так-так… А ты, даражэнькая, трэба разумець, ужо спазнала чуйную душу свайго героя…
Людвіка (злуецца). Ды кажу табе – між намі нічога няма! Ён проста… піша лісты.

Зацямненне. Асвятляецца другая частка сцэны. З”яўляецца Фабіян, прыгожы мужына ў ваеннай форме. Фабіян агучвае свой ліст да Людвікі.

Фабіян. Паважаная панна Людвіка! Выбачайце, што я вас зноў трывожу. Прачытаўшы Ваш “Сум”, я аж жыхануўся ўнутры ад велізарнасці глыбокага смутнага чуцця і сімфанізму містэрыйнага надчалавечага болю. Удабавак я пазнаў, чы скарэй адгадаў сваім інстынктам, што душа, каторая магла нарадзіць гэткую песню маркотнасці, мусіць быць страшэнна адзінокай. Акружаючы яе паток людзей, што надзяюць на сябе тогі судзей чалавечага чуцця, так жа ёй чужыя, як чужыя бярозцы – пальмы… Не дзіў, што пасля гэтага я зажадаў пазнаць Вас бліжэй…
Нашто?—запытаеце. На гэта пытанне я Вам адказу не дам, бо і сам не ведаю, але думаю, мо для таго, што ў “Суме” – вобліку Вашай душы, я ўбачыў сваю душу. Тыя ж нявідзімыя сілы тайны быту, што звязваюць душу з усім акружаючым і на кажды бытовы праяў гэтага акружаючага будзяць у ёй водклік. Водклік, каторы змяшчае ў сабе і песню пташкі, і пошум лесу , і плач дзіцячы, і смех дзявочы, і стогн маткі, і шэпт ночы, і ход часу, і казку зорнага неба, і жальбу пахілага на раздарожжы шэрага крыжа, і маркотнасць, што сцелецца ў раннім і вячэрнім тумане па зямлі, і тугу, што чуецца ў песні мужыка-гаротніка, і скаргу за прошлым родных курганоў…
Так, усё тое, апроч пакорнасці . Не знае душа мая пакорнасці: замест пакорнасці пануе ў ёй бунт. Ён без упынку распальвае маю душу: рве і кідае ўсё ў ёй… Думаю, што яшчэ для таго пацягнула мяне к Вам, што я за апошні час страшэнна змогся. Хацелася б, што б хтось свой, зразмелы, памог бы найсці адпачынак для змардованага духу …
Не знаю, чы патрафіў вытлумачыць вам, што хацеў, калі зразумелі – адпішыце. Ваш Фабіян. Адрас: действующая армия, 1-ый Головной эвакуационный пункт, Западный фронт.
Ванда. Як прыгожа ён піша табе! Нібыта мастацкі твор.
Людвіка. А я і ўспрымаю, як мастацкі твор (падкрэслена). І не больш.
Ванда. Ой, нешта не верыцца!
Людвіка (паўтарае, пытаючыся сама ў сябе) І не больш?..

Эпізод ІІ.

Вясна 1917.
Фабіян ( адразу пранікнёна, потым – усё больш і больш патэтычна). Паважаная панна Людвіка! Даруйце, што я яшчэ раз патрывожу сваім лістом Ваш спакой. Але гэта бадай апошні раз: хачу дагаварыць недагаворанае… Хачу, хоць знаю, што мая шчырая першая і, мусіць, апошняя споведзь не прабудзіць Вашай душы для мяне. Думаю, што пішу для таго, што душа не можа стрываць агарнуўшай яе буры і бадай для таго , што споведзь глушыць боль і ўцішае смутак…
Можа шчырыя мае словы і ўздымуць Ваша чуццё ў краіну чараў, але не верце Вы гэтай злуднай хвілі: я і Вы – гэта два праціўныя бегуны. Хоць мы і надта родныя і блізкія па духу, затое страшна далёкія па інтэлекту і псіхалогіі: іх выгадавалі ў нас дзве спрэчныя раллі. Аб гэтым вы самі ведаеце…
Чуў толькі адно, што душа мая знайшла родную сабе душу, па каторай так доўга тамілася ў чорнай маркотнасці. Каторую звала ў гадзіны цяжкага адзіноцтва…
У апошні памятны вечар мне так нястрымана хацелася прыпасці да вашых ног і прасіць, і прасіць, каб вы прыслухаліся к ціхаму шэпту-плачу сваёй душы і пайшлі за яе зовам – пайшлі ад усяго акружаючага вас будзённага, злуднага, нікчэмнага.. . Але было відаць, што надта сільна для Вас акружаючая будзёншчына, надта слабая ваша, вырасшая не сярод бур жыцця, а ў цепліку, воля, каб змагацца з паланяючым яе налётам мішуры…
Я адчуваў усё гэта, і боль безміласэрны рваў на шматы маё чуццё. У гэту гадзіну я перажываў нешта такое пякельнае, чаго і цяпер не магу сабе ані крыху ўясніць…
То мне хацелася схапіць Вас і ляцець з Вамі з шалёным пэндам у даль снежнай пустыні і там, тулячы да сваіх грудзей, як дзіця, калыхаць і песціць, і змагацца за вас з ураганамі, уюгамі і зверам з усёй дзікасцю галоднага звера; то хацелася ўтуліць у Вашы рукі сваю атуманеную галаву і плакаць усёй сілай душы, крывавымі слязьмі сэрца, і скаржыцца без слоў стамлёным тугаю адзінокім чуццём; то хацелася стаць грозна ў абароне чагосьці блізкага, дарагога, даражэйшага над уласны быт. І гнаць, і руйнаваць усё навокал…
Бунт і боль маёй душы быў над мае сілы. Над сілы чалавека… Я павінен быў як найхутчэй бегчы ў прастор адзіноцтва і там гарэць у сваіх цярпеннях, пакуль усё перагарыць. Але скуты якойсьці сілай не мог… І калі мукі мае дайшлі да таго крэсу, калі ўсё руйнуецца і ляціць у пропасць, я ледзь усёй моцай сваёй, гадамі гартаванай, волі, мог адыйсці… Я ішоў, а ў грудзях штосьці рвалася і гінула. А замест усяго перажытага радзіўся і ўзрастаў дзікі, горкі смех… Не ведаю , ці я дагаварыў недагаворанае. Але цяпер гэта ўсё роўна… Даруйце за ўсё… Будзьце шчаслівы!

Постаць Фабіяна знікае .

Людвіка (зачаравана). Як ён піша!

У Таварыства дапамогі бежанцам заходзіць пан Раман. З ім – старэнькі дзядок, Батлейшчык.

Пан Раман. Дзень добры, шаноўныя! Панна Ванда… (цалуе дзяўчыне руку) Панна Людвіка (цалуе вельмі пяшчотна, гаворыць далей , не адпускаючы рукі). А вы ўсё харашэеце… Такой тонкай, высакароднай прыгажосцю. Як на карцінах майстроў італьянскага Адраджэння!

Людвіка вырывае руку, Пан Раман бянтэжыцца.

Батлейшчык. (кланяецца) Добры дзень у хату!
Пан Раман. Ёсць цудоўная ідэя для нашай вечарыны!
Ванда і Людвіка. Якая?
Пан Раман. Адродзім для гаспадарства старажытны беларускі лялечны тэатр – батлейку!
Ванда. Нават не зусім уяўляю, што гэта.
Людвіка. А я дык вельмі цікавілася батлейкай!
Ванда. Калі гэта?
Людвіка. Яшчэ ў сябе, у Сакольшчыне. Доўга шукала слядоў, нарэшце знайшла ў адной вёсцы. Аж за граніцай з Сувальшчынай. І паехала туды.
Пан Раман. Малайчына! Так і трэба было. Вы, Людвіка, сапраўдны рупліўца беларушчыны! І што?
Людвіка. І дарэмна. Ані слядоў самага апошняга батлейшыка, ані батлейкі ўжо не было, а дачка батлейшчыка, старая ўжо жанчына, тэкст крыху прыпомніла, але дыктавала мне яго напалову па-польску і так без сувязі, што і карысці не было ніякай.
Пан Раман. Цяпер будзе зусім інакш. Знаёмцеся — дзед Мікола, патомны батлейшчык!
Людвіка. Няўжо? Гэта проста цуд!
Батлейшчык (збянтэжаны). Ды што вам, паненачкі, дзіўна… Кірмаш без батлейкі – як вяселле без гарэлкі.
Ванда. А дзе вы, дзядуля, паказваеце сваю батлейку? Ці не тут, у Менску?
Батлейшчык. Даўно, дзеткі, не паказваў. Гадоў трыццаць, можа.
Людвіка. Чаму?
Батлейшчык. Ды апошні раз як на кірмаш выйшаў – жандары вяртэп пасеклі, лялькі патапталі…А мяне – у пастарунак.
Ванда. За што?
Батлейшчык. Сказалі — за “аскарбленьне уласьці”…Лялька у мяне была… Енарал… Прыгожая. .. У чырвоным мундзеры , з вусамі чорнымі… Сказалі – на губенатара падобна. Харошая лялька… А тут яе чорт дубінкай таўчэ. Вось і мяне патаўклі.
Пан Раман. Пазнаю рэаліі родных абшараў…І як, дзед Мікола, скончылася прыгода?
Батлейшчык. Бог дапамог – адпусцілі. Толькі забаранілі паказваць. Дый яно і да лепшага.
Ванда. Чаму так?
Батлейшчык. Ды не той і народ стаў. Раней нават паны не грэбавалі батлейку паглядзець. А цяпер хіба пасьмяюцца. І бацюшка гаворыць – грэх, грэх … А які ж то грэх? Мяне дзед яшчэ вучыў , што батлейка – ад гораду Батлеему, дзе Гасподзь наш Хрыстос нарадзіўся. І паказвалі мы бажэсцьвеннае…
Ванда. А што?
Батлейшчык. “Цара Максіміляна”, “Ірада”, “Дароту”… Што бацька мой паказваў, што дзед, што прадзед..
Пан Раман. Бачыце, якая повязь часоў? Што найбольш вядома аб беларускім фальклоры? Песні, казкі, прыказкі… А музычныя інструменты? Цымбалы! Хто бачыў, хто чуў? А што мы ведаем аб старадаўніх беларускіх батлейках? А праз іх народ гаварыў! І мы ўсё гэта адродзім! Вось, дзед Мікола, дзяўчаты дапамогуць лялькі зрабіць, апратку для іх пашыюць… Так?
Людвіка. Вядома! З задавальненнем!
Пан Раман. Вяртэп, гэта значыцца, скрыню для паказу, дзед Мікола мае…
Батлейшчык. Ёсцека… Яшчэ дзедава… Падмаляваць толькі трэба.
Пан Раман. І зробім добрую справу!
Ванда. Але ці ўсе нас зразумеюць? Ці ўсім адгукнецца даўняя прыгажосць і мудрасць?
Людвіка. Думаю, што зацікавяца ўсе… (гаворыць, сцішыўшы голас, Вандзе ) Нават пан Фабіян абяцаў быць. Хоць і спраў у яго шмат. Куды больш, чым у нас, павер.
Ванда. А чым ён цяпер гэтак заняты?
Людвіка. Прымае кіраўніцтва ваенным шпіталем у Бабруйску. Ну і, вядома, палітычная праца…
Пан Раман ( падазрона). Гэта вы пра пана-бальшавіка Шантыра, панна Людвіка? Не ведаў, што вы сябруеце…
Людвіка (збянтэжана). Ды гэта проста дзелавое знаёмства … На… на літаратурнай глебе .

Ванда стрымлівае смех.

Пан Раман (заклапочана). Людвіка Антонаўна… Вы – цудоўная, далікатная, паэтычная дзяўчына… Я б не раіў вам падтрымліваць знаёмства з падобнымі асобамі. Паверце, палітыка – брудная справа, і кожны, хто кідаецца ў гэты вір, мусіць ахвяраваць многімі звычайнымі чалавечымі каштоўнасцямі. Шантыр – бальшавік, у яго рэпутацыя асобы канфліктнай, славалюбнай…
Людвіка (перабівае нечакана цвёрдым тонам ). Прабачце, я цаню ваш клопат аб маёй паэтычнай асобе, але я заўсёды сама вырашаю, з кім мне падтрымліваць знаёмства, з кім — не.
Пан Раман ( засмучана). Прабачце… Я толькі хацеў… Я ж да вас так… Але гэта няважна. Прабачце…

Эпізод ІІІ

Зацямненне. Рэвалюцыйны марш. Прамова Фабіяна на мітынгу.
Фабіян. Таварышы сяляне і працаўнікі! Беларусы!
Грамада хоча, каб кожны народ, як нацыя, развіваўся ў духу сваёй народнасці і культуры, бо гэта адна толькі праўдзівая дарога да агулова чалавечых ідэалаў. Дзеля гэтаго адраджэнне беларускай нацыі ёсць першай патрэбай нашага жыцця. Без адраджэння мы застанемся кім былі: цёмным несвядомым народам, ідучым на поваду іншых.
Чорная, як васенняя ноч, доля, не — бяздолья, нашаго прошлаго.
Браты! Так далей быць ня можа.
Мы людзі, а не сляпыя нявольнікі, ад каторых можна ўзяць усё, а не даць нічога. Мы самі павінны будаваць свае шчасця, сваю долю.
Дык ачніцеся, браты!
Злучайцеся як мага хутчэй у адну сільную магучую сацыялістычную грамаду, бо ў злучэнні сіла.
Зямля і воля народу!
Працоўнічы народ усіх нацый злучайся!
Ніхай жыве свабодная Беларусь!
Браты! Не цурайцеся свайго, каб ня памерлі!

Іншы голас.

Поблагодарим нашего белорусского большевика товарища Фабиана Шантыра за красивую, полную грусти и нежности речь!

Гуд мітынгу паступова перакрываецца граннем цымбалаў. Нарэшце застаецца толькі гранне цымбалаў. У беларускай хатцы – вечарына. Пад музыку таньчаць пары, многія – у народных строях. Сярод параў – Людвіка і Фабіян. За імі са скрухай назірае пан Раман, стараючыся схаваць свае пачуцці. Таварыш Н у скураной куртцы і картузе і таварыш Алесь у вышыванцы сядзяць між гледачоў.

Пан Раман ( як можа весела). Увага! Мы патанчылі пад гукі старадаўняга беларускага інструмента – цымбалаў. А цяпер вы пазнаёміцеся з нашым нацыянальным лялечным тэатрам – батлейкай! Вы ўбачыце прадстаўленне, найбольш папулярнае ў народзе, з якога і пачаўся гэты своеасаблівы тэатр. вы ўбачыце прадстаўленне пад назвай “Цар Ірад”, на вядомы білейскі сюжэт.
Таварыш Н. ( становіцца перад батлейкай, крычыць). Это шарлатанство! Религиозная пропаганда! Прекратите этот балаган!
Пан Раман. Таварыш, гэта старажытная культура нашага народа!
Таварыш Н. Не культура, а мракобесие!

Частка прысутных, у тым ліку і Фабіян, падтрымліваюць прамоўцу воплескамі і апладысментамі.

Таварыш Алесь. Таварышы, таварышы! Ці варта псаваць святочны настрой? Давайце паглядзім прадстаўленне , а кожны няхай робіць сваю выснову пра яго мастацкую вартасць.
Фабіян. Ганьба! Мастацтва мусіць служыць новаму, рэвалюцыйнаму быту!
Таварыш Н. Позор! Нужно больше прислушиваться к народу! Народ требует других песен!
Прысутныя шумяць , адны крычаць: “Працягвайце далей!”, другія – “Далоў!” Батлейшчык, зусім разгублены, выходзіць з-за батлейкі, назірае за гледачамі. Потым пакорліва ўздыхае і пачынае няспешна закрываць вяртэп. Уваходзіць Спявачка, тая самая Б.ежанка.

Ой, вечар вечарэе.
Каровы с поля йдуць.
А бедную Маруську
Да больніцы вязуць.

Прывезлі да бальніцы,
Лажылі на краваць.
Два дохтара й сястрыца
Рашылі жысць спасаць.

Спасайце-не спасайце,
Мне жысць не дарага.
Любіла я хлапчыну –
Такога падляца.
Ой, вечар вечарэе.
Каровы с поля йдуць.
А бедную Маруську
На могілкі вязуць.
(кожныя два апошнія радкі куплета паўтараюцца)
Песня заціхае ўдалечыні. Удзельнікі вечарыны прыгнечана маўчаць.

Таварыш Н (насмешна). Вот вам культура, к которой тянется ваш народ! Вот к чему приведут заигрывания с наследием прогнившего строя!
Сыходзіць. За ім, вінавата развёўшы рукамі, таварыш Алесь.
Пан Раман. Спадарства, вечарына яшчэ не скончана!

Але пана Рамана ніхто не слухае, усе паступова разыходзяцца. Фабіян ідзе за Людвікай, спрабуючы ўзяць яе за руку.

Фабіян. Панна Людвіка… Гэта смешна – злаваць з-за такой лухты.
Людвіка. А для мяне гэта сур”ёзна! Бывайце!
Вырываецца, ідзе. Карыстаючыся момантам, пан Раман падбягае да Людвікі.
Пан Раман. Пані Людвіка! Дазвольце вас праводзіць!
Людвіка. Дзякую пану, але я, бадай, дайду сама.
Людвіку зноў даганяе Фабіян.
Фабіян (афіцыйна). Паважаная панна Людвіка! Нам неабходна пагаварыць.
Людвіка. (холадна) Аб чым?
Фабіян. Калісь вы звалі мяне да супольнай працы з вамі, да падтрыманні руху гуртка вашага, гэта значыць, мінскіх беларусаў. У тым цікавым руху, што сёння выліўся ў пастаноўку беларускай батлейкі, каторую так характэрна назваў наш таварыш “балаганшчынаю” і “шарлатанствам”.
Людвіка. Вас гэта ўсцешыла ?
Фабіян. Гэтыя словы цяжкімі камянямі ўпалі на маю душу. Мне было да нявытрымання цяжка за імя маёй няшчаснай бацькаўшчыны, за Вас… Знаеце, і цяпер мяне душыць шалёная злосць за гэткі праяў духоўнага быцця беларусаў.
Людвіка (узрушана). Глупства, глупства і яшчэ раз глупства! За духовыя і артыстычныя вартасці батлейкі адказваем не мы, а нашы пра-пра-прадзеды, бо гэта іх твор, іх спробы, як бы пачаткі тэатру лялек. Гэтакія ж батлейкі, пад назовам бэродаў, маюць і палякі і гэтай часткі свайго старадаўняга фальклору зусім не саромеюцца… А наш, прывезены ў Менск стары, стары дзядок са сваёй яшчэ старэйшай батлейкай нічым нашай бацькаўшчыны не прынізіў… А цымбаліст, можа апошні ў нашай старонцы, ня выклікаў Вашага абурэння?
Фабіян. Скокі пад цымбалы – гэта таксама не лепшы від працы. Але раз ужо ў нас зайшла сур”ёзная размова – дык мушу згадаць яшчэ адну цікавую форму вашага кружка – залажэнне ткацкіх варштатаў. Вясковыя кабеты і дзяўчаты ўцекачы, пад прынукай неатрыманя пайка ў разе адказу, мусяць ад рання да вечара прасці і ткаць. Якая мілая этнаграфічная ідылія! Так і ўспамінаюцца “Слуцкія ткачыхі” Максіма Багдановіча.. . Адно толькі самае важнае ўпусцілі з увагі — што няшчасныя ўцякачкі пры працы могуць успамінаць пра свае зруйнаваныя спаленыя вёскі, пра сваіх гаротных дзетак, магілкамі каторых усеяна ўсё прыдарожжа роднай старонкі.
Людвіка. Жанчыны прасці і ткаць ішлі дабравольна! Бо некаторыя нашыя жанчыны маюць свой гонар і гордасць і зарабіць на хлеб ім мілей, чым прымаць паёк, якога адабраць мы ім не маглі, хоць бы таму, што яго нікому не давалі, бо на гэта у нас няма капіталу! Ці па-вашаму гора лягчэй перажываецца нічога не робячы, чым пры працы? Бо па-моему—наадварот.
Фабіян. Ну а нашто ўстройства курсаў садоўніцтва? Ідэя сама па сабе разумная. У прымяненні яе ў гэты час і к уцекачам — невыпаўняльная і смешная.
Людвіка . Уцекачы, асабліва моладзь, прынялі гэтую ідэю, трэба вам ведаць, са здаволеннем!
Фабіян. Хіба?
Людвіка. Так, са здаволеннем! Гэтая моладзь жыве надзеяй павароту да сваіх зруйнаваных гаспадарак, марыць аб працы на сваім маленькім, часта вельмі маленькім кусочку зямлі. Ці вы думаеце, што ім не цікава здабыць хоць крыху раховай веды, якую яны змогуць выкарыстаць, бяручыся за адбудову сваёй гаспадаркі? А што тычыцца сувязі з нацыянальным рухам? Там мы ж вядзем іх у беларускай мове! Падумаце: першыя афіцыяльныя курсы па-беларуску!
Фабіян. Вы не раз прасілі мяне, каб я быў шчыры перад вамі, і я хачу быць шчырым і толькі. Сваёю шчырасцю я хачу адарваць Вас ад ролі манекенства ў Вашым праславутым “руху”, ад той ролі, каторая даводзіць чуць не да шыцця сукенак балванчыкам батлейкі… Праца вялікая, праца святая для бацькаўшчыны, для народа зводзіцца да вызвалення сваіх братоў з няволі. К асведамленню іх у ўразумені свайго нацыянальнага “я”, к узвядзенню ў панства кахання брацтва і праўды… І для гэтага не трэба ні батлеек, ні ткацкіх варштатаў, ні вечарынак.
… Адзень, дух майго народу, чыстую ясную апратку праўды і хараства. Прыбяры сябе ў ясныя праменні творчага быту. Узлажы на вякамі пакорную голаву сваю вянок воьных думак-песень і вітай час барацьбы.
Час уваскрашэнння чалавечага “я”!
Час панства пакрыўджаных і бяздольных!
Час трыумфу мазольных рук!
Час – шлях к зорам хараства!
Шлях к прасветламу сонейку справядлівасці!
Так доўга скуты ў няволі, у кайданах, вастрогах, снягах Сібіры, падвалах, халодных мансардах, у холадзе і голадзе мільёнамі гарачых сэрцаў з болем і маркотнасцю. Час новага чалавечага быту…
Час апошняй барацьбы за гэты быт!
(бярэ Людвіку, заварожаную ягонай патэтыкай, за рукі) Знаеце, у паветры ўжо носіцца пачатак канца вайны. Усе народы з вялікай гарачнасцю гатовяцца да ўсясветнага суда чалавецтва. Да перагляду ўсіх вартасцей. Усе самыя маленькія нацыі маюць пратэставаць перад светам і патрабаваць платы за ўчыненыя крыўды. На вялікім судзе народаў усе нацыі будуць раўнапраўнымі ў сваім вялікім пратэсце за ганьбу культуры і праў чалака, усе голасна будуць гаманіць за сябе, проч нас, беларусаў. Адна толькі наша бацькаўшчына ляжыць мёртвым пластам магілак паміж жывых народаў. Яна адна толькі не сабіраецца высказаць, якія цяжкія крыавыя раны на доўгія гады ёй прычынілі. Другія, чужыя народы будуць судзіць душу Беларусі і дзяліць між сабой яе апратку. Не, так быць не можа! Мы павіны падаць свой голас, каторы б чулі ўсе. Беларусь мусіць мець свой шчыра-праўдзівы духоўны воблік, а не кіслае жартаплёцтва, каторым у большай частцы дагэтуль было друкаванае слова Беларусі. Усімі сіламі сваго быту, не спыняючыся ні перад якімі перашкодамі, мы павінны старацца стварыць сучасны голас Бацькаўшчыны – друкаванае слова.
Людвіка. Чакайце, чакайце. Зноў вы на ўсіх нападаеце. Усё ганіце… А як жа газета “Дзянніца”, у якой вы друкуецеся? А “Наша Ніва”, якая зусім нядрэнна прамаўляла ад імя беларусаў?
Фабіян (холадна). Гэта было не тое выданне, якое патрэбнае рэвалюцыі.
Людвіка. Не разумею, чаму вы пасварыліся з “нашаніўцамі”. Хіба з-за таго, што там назвалі вашыя творы мадэрнізмам?
Фабіян. Гэта было прынцыповае пытанне! Я не маю нічога проціў таго, што мае творы друкаваліся рэдка і не ўсе. Але яны прызналі, што маё выступленне проці артыкула Максіма Багдановіча не мае пад сабой грунту. Так, мае паночкі, то яно так выходзіць, то – не зусім.
Людвіка. Максім Багдановіч – гэта надзея нашай літаратуры. Вырас у Расіі, і тым не менш змог авалодаць роднай мовай, і гэтак горача палюбіць родную беларускую зямлю, паверыць у яе лёс. Ягоныя вершы – геніяльна! А сам пры гэтым – такі сціплы, цудоўны чалавек. Я гэта зразумела, калі мы з ім разам працавалі ў камітэце. Толькі б ён адужаў сваю хваробу… І артыкул яго разумны і карысны.
Фабіян. Разумны! Узяўся судзіць аб тых рэчах, а каторых, што відно па яго сябепэўнай мазьні, у яго вельмі грубае паняцце. Апавяданне “Мары”, ці ж бачыце, – мадэрнізм! Па-мойму, мадэрнізм у той форме, у якой ён панствуе цяпер у літаратуры, ёсць нішто іншае, як парнаграфія; тая ж катрыначная музыка.
Людвіка. Ды вас проста засмуціла, што Багдановіч не згадаў вашае імя ў сваім артыкуле! Ведаеце, пан Фабіян, я вельмі паважаю вас, але вы несправядліва судзіце аб многіх таксама вартых павагі рэчах. Кожны мае права на ўласнае меркаванне…

Сыходзіць.

Фабіян (узлаваны). Кіслае жартаплёцтва! Паўсюль – кіслае жартаплёцтва, а не барацьба!

Зацямненне.

Эпізод У.
Мінск. Людвіка чытае ліст Фабіяна.
Фабіян. Прыедзьце вы хоць на день! Прашу наўсё. Прыедзьце! Вялікую радасць мне справіце гэтым і дасце дарагія хвілі адпачынку маёй душы. А я ж дагэтуль не меў ні адной вольнай хвілі і працаваў як ніколі: цэлы дзень праца ў шпіталю, а вечарам штодня салдацкія мітынгі і сабрання. У Бабруйску я за гэты час стаў свайго роду папулярным чалавекам з поваду штодзённых мітынгаў.
Я цяпер весь час жыву толькі нервамі і чуццём, каторыя нацягнуты да астатку. Баюся крызісу. Прыедзьце – зробіце вялікую афяру для мяне. Дайце адказ тэлеграмаю , бо буду лічыць мінуты і мучыцца.
Дзікая сцюжа адзіноцтва ледаваціць сэрца, а маркотнасць чорнымі марамі скоўвае розум… Рукі ападаюць у бзволлі: непатрэбным і супярэчным усё здаецца… Апроч вобраза ўкаханай, апроч тканіны летуцення, гэтага пасобніка кахання… Слухайце! Кахаю вас. Кахаю над усё, над жыццё. Душа пала перад вамі ніц і няма павароту ёй назад …
Яна не ўстане: Вы або пройдзеце па ёй і растопчаце яе, або падымеце і дасце ёй моц барацьбы, палёту да ідэалу… Рабіце ж, як кажа Вам Ваша сэрца… Я змогся. Я не магу больш чакаць…
Яшчэ раз даруйце за мой брэд, каторым я стрывожу Вашу чуткую душу.
Ванда (адрываецца ад працы, падыходзіць да Людвікі). Ну чаго ты так пераймаешся гэтым лістом?
Людвіка. Мне так балюча, што я асабіста не маю ў сабе даволі моцы-энергіі, каб пайсці па дарозе такой вось працы, якую робіць Фабіян.
Ванда. Не ўсё ў гэтым жыцці зводзіцца да палітыкі, Людвіся. Калі людзі замест казак і песень, падручнікаў і музеяў атрымаюць адны лозунгі і прамовы – хіба гэта будзе народ?
Людвіка. Не ведаю… Нічога не ведаю… Пасля ліста Фабіяна ўсе менскія падзеі страцілі сваю каштоўнасць, сваю вагу. Такімі шэрымі падаюцца. Вось ён піша: “Таварыства ставіць у задачу выдаваць падручнікі і папулярныя брашуры. Ідэя вартая смеху: людзі, чы скарэй гурток людзей, маюцца выдаваць падручнікі, тады як няма каму і каго вучыць”. Ну як ён не разумее, што прыгатаваць загадзя падручнікі неабходна. Кніжка не булка, у адзін дзень не спячэш…
Пан Раман. І дарэмна вы, панна Людвіся, прыслухоўваецеся да меркавання такой адыёзнай асобы. Ад эпох застаюцца не пракламацыі, а вершы і песні. Паглядзіце на нашага Максіма Багдановіча – усё жыццё, лічыце, пражыў у Расіі, а чытаючы кнігі свайго бацькі пра беларускі фальклор – як адчуў мову!
Людвіка. А між тым ён і па-руску пісаў.
Пан Раман. Але ў скарбонку духу чалавечага патрапяць толькі вершы, у якіх праз паэта прамаўляе яго народ.
Кінь вечны плач свой аб старонцы!
Няўжо жа цёмнай ноччу ты
Не бачыш, што глядзіцца сонца
Ў люстэрка – месяц залаты?
Не згасла сонца! сонца гляне.
Усіх падыме ада сна.
Ён, гэты дзень, яшчэ настане,
І ачуняе старана.
Хіба гэты верш значыць менш за прамовы?
Людвіка . Усё разумею… Усё ведаю.. Але не думаць пра Фабіяна не магу.
Ванда. Усё-ткі едзеш да яго?
Людвіка. Еду…
Ванда (з сумнівам). Магчыма, гэта – тваё шчасце.
Людвіка. (пераконваючы сама сябе). Гэта проста дзелавы візіт. Я ж казала – трэба суправадзіць Ждановіча з артыстамі, якія будуць паказваць спектакль у Бабруйску!
Пан Раман (скрушна). Спадзяюся, Вы будзеце вельмі разважлівыя, панна Людвіка …
Людвіка (з прыхаванай насмешкай ). Абавязкова буду разважлівай!
Пан Раман сыходзіць. Стук у дзверы. Ванда выходзіць, вяртаецца.
Ванда. Там зноў да цябе прыйшлі твае бежанцы… Кабета ў белай хустцы ў гарохі. Нешта надта да цябе мае.
Людвіка ( стомлена). А, гэтыя… Проста не ведаю, што рабіць…Заявіліся былі з глыбінкі Расіі. Сям”я , здаровыя, маладыя . І бязмерна нахабныя. З такімі яшчэ не даводзілася сутыкацца. Адразу з вымаганнем: “Дайце нам кватэру!”
Ванда. Ты ім патлумачыла, што кватэр не маем?
Людвіка. А яны – “Ну так мы пажывем тут у вас у калідоры”.
Ванда. Нічога сабе!
Людвіка. Пашкадавала. Пусціла нанач… А яны і назаўтра не сыходзяць. Пасяліла іх у складзе для дроваў. Цэлыя дні сядзяць , ляжаць на сваёй пасцелі. Здаровыя бабы нічога не робяць. Хлапцы ляжаць, кураць. Вырабілі сабе паёк у Саюзе гарадоў. А можа гэты паёк патрэбны другім , слабым, хворым?
Ванда. А на працу ты іх спрабавала ўладкаваць?
Людвіка. Якраз званілі з чыгункі, прасілі прыслаць работнікаў. Ну вось угаварыла я маіх гультаёў. Думала, больш не давядзецца з імі важдацца.
Ванда. Ну вось што, даражэнькая. Пайду, скажу той кабеце, што да цябе нельга, прыдумаю штось.
Ванда сыходзіць. Людвіка дастае ліст ад Фабіяна, перачытвае.

Адчайны голас Ванды за сцэнай.

Ванда. Я прашу вас прыйсці іншым разам!

У дзверы ўрываецца Бежанка.

Бежанка. Што вы нарабілі! Паслалі нас на работу і нам цяпер пайка не даюць!
Людвіка. Але плоцяць. А паёк прыгадзіцца тым, хто працаваць не можа .
Бежанка. А мы, значыць, горш за ўсіх? Нас можна на чорную працу? Ды няхай бы ты сама пайшла вагоны грузіць, паненачка! Сядзіць тут, сытая. Паперкі перабірае…
Людвіка. Я раблю сваю працу. І вы мусіце.
Бежанка. Ды каб ты шчасця не зазнала! А каб ты запуставала, як ты нас пайка пазбавіла! А каб цябе скулля заваліла, як ты работу нам дала! Каб цябе пад рукі вадзілі, восцень табе ў зубы! Каб ты высахла на гарохаву лапатку! Каб ты тут счарнела, спапялела і звугалела!

Выходзіць, ляснуўшы дзвярыма, тут жа вяртаецца.

Каб табе сэрца згарэла!

Сыходзіць. Людвіка хапаецца за сэрца , ёй кепска.
Забягае Ванда.

Ванда. Прабач, даражэнькая! Гэта ж не кабета, а бура! Ніяк не магла ўтрымаць. Людвіся, Людвіся! Што з табой? Паклічце доктара!

За сцэнай пяюць “Маруську”.

Ой, вечар вечарэе.
Каровы с поля йдуць.
А бедную Маруську
Да больніцы вязуць…

Зацямненне.

Эпізод УІ

Бабруйск. Шпіталь у сценах Бабруйскай крэпасці.
Людвіка і Фабіян, вельмі шчаслівыя, абдымаюцца. Кружацца, узяўшыся за рукі..

Фабіян. Сталася! Аб чым я толькі мог сніць у марах, да чаго так бясплодна, столькі часу рвалася маё чуццё!
Людвіка (шчасліва). А можа быць, гэта і ёсць сон?
Фабіян. Чы гэта сон , чы гэта яў? Ніяк не магу апомніцца. Няўжо ж гэта праўда, што ты, мой анёл, аб каторым я з такой маркотнасцю сніў ніць летуцення, няўжо ты стала маёй?
Людвіка (сарамліва). Сама ў гэта не веру…
Фабіян. Няўжо ты аддала мне сваю душу?
Людвіка (жартоўна). Вось наконт душы можам паспрачацца.
Фабіян. Не, не! Я надта многа мучыўся, надта перабалела ў душы барацьба, каб яна магла і пахлануць у сабе гэта вялікае невымернае пачуццё…Гэта шчасце давіць мяне, рве мне грудзі, бо не змяшчаецца ў іх… Думка мая, арліная, гордая думка, што горда шыбала па-за зоры, ляжыць распластаная, безуладная перад гэтым шчасцем і ціха, так ціха шэпча яму словы благання…
Людвіка (жартоўна). Выходзіць, я падстрэліла вашу арліную думку? Пан гэтак лічыць?
Фабіян. Не, не! Проста… Людвіка, я баюся гэтага шчасця, бо яно большае за маё чуццё. Скажы ж, што гэта не сон, што ты мая, мая душою, целам, пакуль будзе ў нас хоць адна іскарка жыцця…
Людвіка. (ціха, шчасліва) Я – твая … Душой і целам… Як гэта дзіўна – наша пачуццё расцвіло ў Бабруйскай крэпасці! У змрочнай вязніцы, дзе пакутвалі паўстанцы Каліноўскага … Ці думалі яны, што ў гэтых сценах хтосьці будзе шчаслівым? А я – шчаслівая! Я – такая шчаслівая!

Кружыцца.

Фабіян (ловіць яе ў абдомы). Калі ж я ўбачу цябе зноў, буду глядзець у мілыя вочы? Я ж не магу больш без цябе!
Людвіка (вызваляецца). Зараз мушу вяртацца ў Менск. Маці не надта добра сябе адчувае. Ды і як яна аднясецца да…
Фабіян. Да таго, што яе дачка пакахала?
Людвіка. У нашай сям”і старасвецкія пагляды…
Фабіян. І таму мы павінны як найхутчэй пажаніцца!
Людвіка. Усё так раптоўна… Як бура… Ты вельмі заняты, сам кажаш. У мяне – праца ў Камітэце … Як мы зможам разам?
Фабіян. Не магу чуць пра твой камітэт! Пераязджай сюды, у Бабруйск — і я знайду табе занятак!
Людвіка. Прыеду… У хуткім часе. Павер…
Фабіян. Не мучай мяне. Прыязджай жа… Мая…
Людвіка. Твая… Але ты ж такі заняты… У віры барацьбы…
Фабіян. Барацьба – сэнс майго жыцця. Вось паслухай, якую прамову я склаў для наступнага мітынгу:
Дастае паперку, чытае:
“Мы павінны помніць, што жывы народ, маючы пад сабой нязменныя асновы свайго нацыянальнага быту, не памрэ, а рана ці позна адродзіцца і сам аднойдзе сваё імя.
Не памрэ і беларускі народ.
Сотні год знаходзіўся ў паўсне несвядомасці. А ўсё ж ён жывая нацыя, маючая свой уласны быт.
Рана ці позна наш народ прабудзіцца з нацыянальнага сну, але які страшны суд зробіць над намі гісторыя, якім ашчарным імем яна нас закляйміць, калі мы не прыложым цяпер працы да прабуджэння нашага народу, да вываду яго з цемры несвядомасці к свету.
Сплывеце мглівыя сырыя туманы,
Што труцілі народ ядам пакоры!..
Кліч бунту жыві ў нашых сэрцах!
Святы кліч гордасці чалавечай!”
Людвіка ( задуменна). На сустрэчу сабе дзве хмаркі плылі…Нейкае спрадвечнае права папхнула іх адну да другой… Але не злучыліся яны, не стварылі адной моцнай, адпорнай на парывы ветру сілы, а сышліся з сабою на сварку, на бой.

(сыходзіць)

Фабіян (сам сабе). Я й не думаў, што бывае такое каханне! Які я шчаслівы! Я не дам гэтаму шчасцю змізарнець. Не дам, каб яно паддалося праклятаму быту або забабонам…

Эпізод УІІ.

Бабруйск. За кулісамі сцэны зала, у якой рыхтуецца чарговае паседжанне Грамады. Фабіян піша ліст да Людвікі.
Фабіян. Даруй, што не пісаў: упрост не было ніякай змогі. Здаваў свой шпіталь. Вёў агітацыю прадвыбарную ў гарадскую думу, работу ў грамадзе. А ў дадатак і здароўе няважнае… мушу прымаць другі шпіталь, чытаць лекцыі, а ў дадатак быць членам чуць не ў сотнях усялякіх камісій у савеце салдацкіх і рабочых дэпутатаў. Быць гласным гарадской думы і гэтак далей… Родная, не гневайся. Маме прывет, перадай, што як буду ехаць, то прывязу цукру. Грошы вышлю першага.
Так цяжка быць тут самому ў адзіноце. І калі ж я выйду на яснейшую дарогу? Калі ўбачу для сябе хоць крыхотку шчасця? Любая, даруй, што трывожу тваю душу… Ты ведаеш, што апроч цябе я нікога не маю, не маю перад кім выспаведацца, адкрыць душу, каторая так доўга маўчала… Маўчала ўсё жыццё… Папраўляйся хутчэй, бо няма змогі больш чакаць. Мы павінны як хутчэй узяць шлюб і ісці ў жыцці разам. Так, разам, на радасць і гора… Пішы, пішы як найхутчэй.
Цалую цябе! Твой Фабіян.
У дзверы заходзіць Дзяўчына ў скуранцы, закахана глядзіць на Фабіяна.
Дзяўчына ў скуранцы (сарамліва-завабліва). Таварыш Фабіян! Можна да вас?
Фабіян (незадаволена). Слухаю, таварыш Сомава!
Дзяўчына. Складаеце тэкст новай прамовы?
Фабіян (хавае ліст). Так.
Дзяўчына. Таварыш Фабіян, Вы – такі палымяны аратар! Каб вы ведалі, як вас слухаюць на мітынгах, як вас паважаюць! Вы – наш правадыр! Я сама, калі слухаю вас, дык проста зараз жа кінулася б у бойку з класавым ворагам. І сэрца маё выскачыць гатовае! Так б”ецца, так б”ецца! (набліжаецца да Фабіяна, расшпільвае скуранку). Вось паслухайце… (бярэ Фабіяна за руку і цягне да сябе).
Фабіян. Таварыш Сомава! Гэта залішне.
Дзяўчына. Мае сэрца б’ецца для вас, таварыш Фабіян! Яно б”ецца любоўю да рэвалюцыі ! А вы – увасабленне рэвалюцыі! Дык чаму б нашым сэрца не біцца разам, побач, блізка-блізка…(пасоўваецца да Фабіяна).
Фабіян. Рэвлюцыйнае сумленне змушае мяне сказаць вам, таварыш Сомава, што між намі не можа быць нічога… сур’ёзнага.
Дзяўчына. Не ведаю, што вы маеце на ўвазе, таварыш Шантыр, але ў новым рэвалюцыйным грамадстве адносіны між мужчынам і жанчынай будуць пазбаўленыя ханжаскай маралі. Як кажа славутая рэвалюцыянерка Аляксандра Калантай, атрымаць фізічнае задаволенне ад супрацьлеглага полу – гэта прагрэсіўны чалавек мусіць успрымаць так лёкга, як выпіць шклянку вады. Хадзі сюды…
Фабіян. У мяне ёсць нявеста.
Дзяўчына. Хіба гэта чаму-небудзь замінае?
(Фабіян на нейкі час паддаецца, але насцярожваецца і адхінае дзяўчыну).
Фабіян. Таварыш Сомава, а я думаў, што вас яднаюць пэўныя пачуцці з таварышам Н.
Дзяўчына (бянтэжыцца). Вы памыляецеся. У мяне ёсць пачуцці толькі да вас..
Фабіян (недаверліва). Нешта тут не тое… Яшчэ ўчора ніякіх палкіх пачуццяў я з вашага боку не заўважаў. Я не люблю няшчырасці, таварыш Сомава. Можа, яно і праўда – наконт шклянкі вады… Але неяк у іншы раз. Прабачце, мне трэба рыхтавацца да выступлення на мітынгу.
Дзяўчына. Вы пашкадуеце! Гэта не рэвалюцыйны падыход!
Дзяўчына чапляецца за Фабіяна, але той гвалтам выстаўляе яе за дзверы. За дзвярыма чакае таварыш Н. Ён падыходзіць да Дзяўчыны, запытальна глядхзіць. Тая адмоўна хітае галавою. Таварыш Н. злуецца.
У пакой , дзе сядзіць Фабіян, зазірае таварыш Алесь.
Таварыш Алесь. Фабіяне! Салдаты сабраліся слухаць лекцыю. (радасна) Паўнюткая зала! (Дадае тонам просьбы). Толькі хоць сёння, Фабіяне, не чытай Купалаўскага “Вісельніка”… А то мне ўжо колькі чалавек казала, што на сходах Грамады ў Бабруйску – нейкае дэкадэнцтва …

Фабіян скептычна ўсміхаецца, хавае напісаны ліст у нагруднай кішэні мундзіра. Выходзіць за кулісы.

Эпізод УІІІ

Мінск. Гарадскі тэатр. 1-шы Усебеларускі з”езд. Людвіка, Ванда і пан Раман.
Людвіка. Мітынгі. Сходы, дэбаты… У дзіўны час нам выпала жыць, Вандачка.
Пан Раман. (захоплена) Усебеларускі з”езд, даражэнькія паненкі – гэта не проста мітынг! На вашых вачах робіцца гісторыя!
Ванда. Да, было… І Фабіян Шантыр вызначыўся. Як у вас, дарэчы, з ім, Людвіся?
Людвіка. То сыходзімся, то разыходзімся… Як хмаркі з майго апавядання.
Ванда. Так, ты не з мяккіх натураў, Людвіся. А ён – тым больш. А я пачала думаць, што вы пабярэцеся.
Людвіка. Можа стацца…Нічога яшчэ не вырашана.
Пан Раман (падазрона прыслухоўваючыся). Паненкі! Што за салонныя размовы?
На трыбуне – таварыш Алесь.
Таварыш Алесь. Увага! Таварышы! Грамадзяне! Слова просіць дэлегат ад Грамады з Бабруйска таварыш Шантыр!
Пан Раман (крычыць). Шантыр не можа лічыцца сябрам Грамады. Бо за некарэктныя паводзіны быў выключаны з гэтай арганізацыі!

Частка прысутных апладыруе. Частка крычыць: “Слова! Даць яму слова!”

Фабіян. (прамаўляе, паступова авалодваючы увагай ). Я не ведаў, хто тут будзе. (Голас з месца: ”Дык чаго прыйшоў?” Прамоўца, не зважаючы на рогат, працягвае). Я думаў, што тут будуць буржуазныя класы. А бачу сялян і салдат. Калі вы сабраліся падтрымліваць і будаваць сваю рэвалюцыю , не марудзьце. Беларусы павінны вызначыцца! Не трэба рабства агульнарасійскай дэмакратыі! (апладысменты). У нас ёсць свая дэмакратыя. Свае беларускія бальшавікі! Хто за савецкую ўладу – сюды!

У зале беганіна, крыкі.

Таварыш Н. Это демагогия! Истинные большевики никогда не поддержат вашу узконационалистическую позицию!
Таварыш Алесь. Грамадзяне! Не трэба расколу! Падумайце пра тое, што мы мусім разам будаваць новую дзяржаву!
Фабіян. Мы – левая плынь !
Пан Раман. І куды ж зацячэ гэтая “левая плынь”?

Усё патанае ў шуме і спрэчках.

Пан Раман. (Людвіке і Вандзе). Бурлівы час заўсёды ўздымае на грэбні хвалі сумніўных асобаў, накшталт гэтага Шантыра. Сёння яму ўдалося стаць лідэрам на гадзіну, але гэтая авантура скончыцца нічым. Блісне ён, як маланка, і ўцячэ ў свой Бабруйск.
Людвіка. Папрашу вас не абражаць дарагіх мне асоб!
Пан Раман (сабе). Гэты дэмагог загубіць яе! Я мушу ўмяшацца – любым спосабам! Любым!

Усе спяваюць “Ад веку мы спалі..”. На пярэдні план сцэны выходзіць Фабіян. Ускудлачаны, вельмі ўзбуджаны.

Фабіян (сам сабе). Вы мяне яшчэ паклічаце, таварышы! А з”езд бальшавікі ўсё роўна разгоняць. (сыходзіць).
Людвіка ( бяжыць за ім). Фабіян! Пачакай!

Эпізод ІХ

Бабруйск. Фабіян піша ліст да Людвікі.
Фабіян (агучвае ліст да Людвікі). Мілая, родная! Толькі што атрымаў тваю тэлеграму, што хворая. Дарагая, што з табой? Чаму тэлеграма, а не ліст? Чаму не пішаш падробна? Зараз пайду старацца, каб як-небудзь вырвацца да цябе. Хоць гэта немажліва. О, божа, як бы хацелася хоць бы мінуту пабыць пры табе, патрымаць тваю руку ў сваёй. Глядзець і глядзець табе ў вочы…
Уваходзіць пан Раман.
Раман. Дзень добры, дзень добры, пан Фабіян! Рады вас бачыць усё гэткім жа энергічным, баявітым…
Фабіян (суха). Вітаю пана. Хаця мне прыемней зварот “таварыш”. Чым абавязаны?
Раман(аглядаецца) А дзе ж панна Людвіка?
Фабіян. Яна паехала ў Менск.
Раман. А што ж так тэрмінова?
Фабіян. У яе маці захварэла.
Пан Раман. Маці! Ну, так… Неблагое апраўданне.
Фабіян. Як гэта разумець – “апраўданне”?
Раман (нібыта не хоча гаварыць). Ды я так проста…
Фабіян (падазрона) Не ўжо, кажыце, што хацелі!
Раман. Ды, можа, не варта? Вы – чалавек шчыры, і шчыра кахаеце панну Людвіку…
Фабіян. Кахаю. І панна Людвіка вартая самага шчырага кахання!
Раман. Вядома, вядома… Многія так лічылі.
Фабіян. Што значыць – “многія”?!!
Раман. Многія – значыць, многія… Скуль я ведаю, колькі іх было… Дзесяць, дваццаць або сотня. Панна Людвіка – асоба эмансіпаваная, дэмакратычных перакананняў… Да таго ж, вельмі прыгожая. Натуральна, што ў яе заўсёды было шмат прыхільнікаў…
Фабіян ( знервавана). У гэтым нічога кепскага няма. Людвіка – дзяўчына сур’ёзная, не дазволіла б…
Раман. Ну, дазволіла ці не дазволіла– гэта непрагрэсіўныя разважанні. А панна Людвіка – дзяўчына вольных паглядаў.
Фабіян (угневаны). Што вы хочаце сказаць, што панна Людвіка…панна Людвіка…мела кагосьці?
Раман. А чаму б ёй не мець “кагосьці”? Ды многія з нашых дзеячоў з прыемнасцю мелі з ёй стасункі… Духоўныя і ўсялякія іншыя.
Фабіян. Я вам не веру.
Раман. А я вас і не прашу мне верыць. Вы шчыра кахаеце, для вас не мае значэння, ці вы першы, ці вы хаця б цяпер адзіны мужчына ў панны Людвікі.
Фабіян. А…хіба я ў яе не адзіны?
Раман. Не хацелася б вас засмучаць, але найхутчэй панну Людвіку зараз чакаюць на станцыі ў Менску… І зусім не маці.
Фабіян. Лухта! Вы маніце!
Раман. А чаго вы так нервуецеся? Вы супраць жаночай эмансіпацыі? Вядома, калі б вы прытрымліваліся кансерватыўных поглядаў, вашае становішча было б некалькі… двухсэнсоўным, каб не сказаць – смешным… Вядома, у вачах іншых кансерватараў. Але ж вы – сацыяліст, вы – за агульную маёмасць…
Фабіян. Усё, хопіць! Прэч адсюль! Я не хачу вас болей слухаць!
Раман (задаволена). Дзе ж вашая мужнасць і дэмакратызм?
Фабіян Лухта! Не веру! Людвіка, ты ж здавалася такой чыстай! Такой недасяжнай! Я так доўга баяўся нат дакрануцца да цябе!
Раман (сам сабе, задаволена). Ну вось, цяпер гэты авантурыст адвяжацца ад беднай панны Людвікі. А мэта, як казалі старажытныя мудрацы, апраўдвае сродкі!
(сыходзіць)
Фабіян. (у роспачы) Калі я ўспамінаю, які шчаслівы быў зусім нядаўна, мне хочацца крычаць! Няўжо праўда… Не, вядома, гэта няпраўда! Але… Якое страшнае гэтае слова – “але”! Яно разбівае свет, які здаваўся нязменным і зразумелым! Сапраўды, вакол Людвікі заўсёды столькі хлопцаў… І нават Багдановіч, хоць і сухотны, а так на яе міла пазіраў! І яна ім апекавалася… Сачыла, каб цёпла апранаўся, каўнерык зашпіляла… Калі ўспомніць… А колькі разоў яна нечакана знікала! Нібыта па справах. А на вечарыне ўсе паглядвалі ў наш бок і смяяліся… Так, зараз я гэта ясна прыпамінаю… І не толькі на вечарыне! Усе смяяліся нада мною! Увесь гэты час, калі я адкрываў сваё сэрца і душу гэтай…гэтай… Няўжо – такі мой лёс? Калісьці я пакляўся, што ніколі больш не дакрануся да гэткага бруду, у якім вырас! (з цяжкасцю гаворыць) Мая маці была самадайкай. Я – сын шлюхі! (з болем) Сын шлю-хі! Як доўга я не наважваўся вымавіць гэта нават у думках. Колькі мне давялося выцерпець абраз у маленстве! Мяне білі суседскія хлопцы… І я біўся – адчайна, як звераня… Я ненавідзеў сваю маці – і любіў яе… Затое ў бясконцых бойках я загартаваўся. Можа, і да Людвікі мяне пацягнула з гэткай сілай менавіта таму, што яна падалася мне зусім іншай, увасабленнем цноты! Людвіка! І вось зноў я адчуваю сябе запэцканым, зганьбаваным – з-за каханай жанчыны! Паэтычная, узнёслая Людвіка – гуляшчая… прапашчая… Э-ман-сі-пэ… Кінуць… Выкрасліць яе са свайго жыцця… А як, калі яна – частка мяне самога?!! (пакутліва раздумвае, дастае пісталет, прыстаўляе да сваёй галавы, апускае.)Не, гэта слабасць… (цэліцца ў некага, зноў апускае пісталет) Не… Так, яна грэшная…А хіба не ўсе жанчыны – грэшніцы? Хіба ўвогуле бываюць сумленніцы, такія, як я сабе прымроіў? Дурань! Так, няхай я буду дурнем. Што ж, відаць, такі мой лёс… Ну, пасмяюцца, не нада мной першым. Магчыма, сталае сямейнае жыццё зменіць яе… Я знайду ў сабе сілы дараваць.
Заходзіць Дзяўчына ў скуранцы, у яе руках – паперы.
Дзяўчына (холадна). Таварыш Фабіян, падпішыце, калі ласка, ордэр на новую бялізну… (Заўважае, што Фабіян хавае пістает).Таварыш Фабіян! што з вамі?
Фабіян. (скрозь зубы). Усе такія… Усе…
Дзяўчына ( мяняе тон на ласкава-спакушальны). У вас нейкае гора… Мужчыны не любяць скардзіцца, я ведаю… Але… Чым я магу дапамагчы вам, таварыш Фабіян?
Фабіян.(адчайна) Чым ты можаш мне дапамагчы? Чым? Хіба што вось гэтым…( раптоўна абдымае дзяўчыну, цалуе. Потым крычыць з адчаем). Усе аднолькавыя! І я – такі ж! Не лепшы! Ёй можна, дык і мне можна!
Моцна цалуе дзяўчыну.

Эпізод Х.
Мінск. Фабіян стаіць ля сцяны дома, дзе жыве Людвіка, нервуецца. Ідзе Людвіка. Фабіян выходзіць наперад.
Людвіка. (радасна і здзіўлена) Фабіяне! Ты – тут? Як я рада!
Фабіян. (змрочна) Дзе ты была?
Людвіка. Каб я ведала, што ты прыйдзеш, не стала б затрымлівацца ў бальніцы…
Фабіян. (недаверліва) Ты была ў бальніцы?
Людвіка. Так, у маці…Ёй ужо лепей! Хутка вернецца дадому. Як добра, што ты прыехаў…(пяшчотна прыціскаецца да Фабіяна). Ну, хадзем хутчэй!(цягне яго за руку).
Фабіян. Я ўсё ведаю…
Людвіка. Што?
Фабіян. Не падумай, я не стану цябе дакараць. Нашае каханне вышэй за ўсё. Толькі… паабяцай мне, што пасля нашага вяселля я буду ў цябе адзіны. Я… не падумай, што я нейкі старарэжымны Атэла… Але мне будзе вельмі балюча…
Людвіка. (разгублена) Што ты такое гаворыш? Не разумею… Вядома, ты ў мяне адзіны і быў, і ёсць…І будзеш…
Фабіян. Мне прыемна гэта чуць… Хаця гэта і няпраўда.
Людвіка. Няпраўда?!!
Фабіян (бярэ яе за руку). Павер, усё, што было – не мае для мяне значэння. Дык не станем больш ніколі пра гэта згадваць. Клянуся, ніколі не папракну цябе…Я згодны на ўсё… Нават павянчацца, як хоча твая маці. Я дамовіўся з ксяндзом Гадлеўскім, і служба будзе на беларускай мове.
Людвіка. Чакай… Не разумею… Чым ты ніколі мяне не папракнеш? Што з табой, Фабіяне? Што за дзікія размовы?
Фабіян. Я дараваў, і досыць пра гэта…
Людвіка. Дараваў? Я ні ў чым перад табою не вінаватая! Што магло здарыцца за час ад нашай апошняй сустрэчы?
Фабіян. Не мае значэння…
Людвіка. Паслухай, мы ж даўно вырашылі – гаварыць адзін аднаму толькі праўду! Чаму ты так перамяніўся?
Фабіян. Ну, калі ты так хочаш, каб я гэта прамовіў… Я даведаўся пра твае… трохі вольныя паводзіны. Не адмаўляйся – у цябе ўвесь гэты час былі іншыя мужчыны, акрым мяне.
Людвіка. Хто табе нагаварыў гэткага?
Фабіян. Няважна…
Людвіка. Чакай… Гэта, напэўна, пан Раман! Я сення сустракала яго. Такі радасны, уважлівы…
Фабіян. Яшчэ раз кажу – мінулае не мае для мяне значэння. Я кахаю цябе і хачу быць з табою (бярэ яе за руку).
Людвіка (вырывае руку). Мне даравання не трэба. Між намі ўсе скончана.(хоча ісці)
Фабіян. Людвіка! Пачакай! Я ж пакляўся, што ніколі цябе не папракну!
Людвіка. Як ты мог паверыць плёткам! Першаму ж нягодніку! І пасля гэтага хочаш, каб я стала тваёй жонкай!
(плача)
Фабіян. Прабач… Але ж я не перастаў цябе менш кахаць, нават калі паверыў! Але скажы…Пан Раман… сылгаў? Ён зманіў мне? Людвіка! Не муч мяне! Я ад учарашняга вечара тысячу разоў паспеў памерці ад роспачы, ад таго, што не ведаў, дзе – праўда!
Людвіка (скрозь слезы) Няўжо табе патрэбныя мае клятвы? Няўжо табе мала ўсяго, што адбылося між намі? Ты паверыў Раману, і ты прадаў мяне. Цяпер я ніколі не змагу быць з табою.
Фабіян (разгублена) Я кахаю цябе!
Людвіка ( угневана). Я таксама кахаю цябе. Бывай.
Фабіян (хапае яе за руку). Ты не можаш кінуць мяне цяпер, калі мы…
Людвіка вырываецца, забягае ў дом і зачыняе дзверы.
Фабіян ( сумна). Значыць, гэта ўсё-ткі была праўда…
Сыходзіць.
Голас Людвікі.
Людвіка. На сустрэчу сабе дзве хмаркі плылі…Не суджана ім было злучыцца, і разышліся яны, разышліся грозныя, панурыя…А ўсё ж на расстанні заплакалі цяжкімі, халоднымі, градавамы слязамі! Ці спаткаюцца яны калі-небудзь ізноў у бясконцым сваім бытаванні?
Фабіян ( піша ліст да Людвікі).
Атрымаў ваш ліст. Дзякую за спагаданне. Але я не маю ніякага болю. Так от, трохі смешна, трохі злосна і толькі. Людвіка, я не гневаюся на Вас і не вораг вам. Калі я не падыходжу да Вас і здаюся Вам чужым, то толькі дзеля таго, што, не маючы нічога даць Вам з сваёй душы, не хачу прычыняць вам боль. Я свята шаную прошлае і баюся яго чымсь-небудзь нетактычным азмрочыць. Даруйце мне за прычынены Вам боль… Хоць я ні ў чым не вінаваты. Душы сваёй ніхто не валадар. А крывіць ёю і лгаць перад Вамі я не здолен. Так будзем добрымі знаёмымі і пры спатканні не будзем мець адно да другога жалю.

Эпізод ХІ

Кавярня ў Менску. Фабіян і Людвіка за столікам .
Фабіян. Колькі часу мы не бачыліся? Год?
Людвіка. Напэўна…
Фабіян. Ну як вы? Як жывяце?
Людвіка. Жывем з мамай у Размеркавальным прытулку… Гэта ад Украінскага земскага саюза. Бачыце – нават не магу запрасіць вас дахаты. Бо няма ў нашым пакойчыку дзе павярнуцца. Ды і мама слабая пасля шпіталю.
Фабіян. Калі б толькі я мог вам памагчы…
Людвіка. Дзякуем. Ёсць людзі, якім куды горш, чым нам. Вайна…
Фабіян . Вайна… Дарэчы, калі б зараз мяне затрымалі нямецкія салдаты – канец.
Людвіка. Чаму?
Фабіян. А таму, што маю пры сабе браўнінг.
Людвіка. Што за хлапецтва!
Фабіян. Самі сказалі – вайна.
Людвіка. Неадкладна дайце мне вашу зброю!
Фабіян. Я не хачу вас ублытваць .
Людвіка. Дайце сюды…Я схаваю, а пасля выкіну. Перадайце пад сталом… Ну!
Фабіян (апускае руку ў кішэню). Людвіка! Я ніколі не мог вас забыць і не забуду ніколі. Давайце возьмем шлюб!
Людвіка. Позна…
Фабіян. Я нікога ніколі так не кахаў, як вас…Ведаеце, якія думкі прыходзяць мне ў галаву, калі я думаю, што назаўсёды згубіў вас?
Дастае браунінг і прыстаўляе да галавы. Людвіка змушае яго апусціць зброю, забірае і хавае ў кішэню.
Людвіка. Аддай неадкладна! (адбірае ў яго браўнінг). Дурань! Як ты мог нават падумаць пра такое!
Фабіян. Як ты магла кінуць мяне!
Людвіка (сумна). Мой характар не з лёгкіх… Але мой гонар – гэта мой гонар… Я ведаю цябе. Ты ніколі не зможаш пазбыцца да канца падазрэнняў. І нашае каханне будзе марудна і пакутліва паміраць на нашых вачах. Прабач…Я не саступлю…
Фабіян. Ну чаму ўсё сталася так!
Рукі Фабіяна і Людвікі злучаюцца пад сталом.
Зацямненне .

Эпізод ХІІ.
Людвіка піша ліст да Ванды.

Людвіка. Дарагая мая, мілая Вандачка!
Цікавішся, як злажылася маё жыццё? Ну што ж, пачну споведзь. Хоць крыху баюся, што асудзіш мяне, а мо прыязнь твая для мяне аслабне. Апошнія дні ў Менску былі для мяне страшэнна цяжкія. Мама мая хварэла, ляжала ў шпіталі. А я чулася такая загубленая, адзінокая…
Я вельмі тужыла па сямейным жыцці. З зайздрасцю глядзела на кожнае дзіця на вуліцы… Якраз тады я ізноў некалькі разоў спаткалася з Шантырам. Ну, і – сталася…
Я выехала не адна – у 1919 годзе радзіўся сын, ужо ў Гародні. Прозвішча свайго бацькі дастаў пры хрысце. Фабіян пра гэта не ведаў. Вось мой грэх. Строга судзіш? Што ж, мо і варта…
Зацямненне.

Гуд мітынгу. Чытаецца загад: “Прызначыць таварыша Фабіяна Шантыра камісарам па нацыянальных справах Часовага рабоча-сялянскага Савецкага ўрада Беларусі!”
Воплескі.

Кабінет Фабіяна Шантыра. Фабіян сядзіць на крэсле з апушчанай галавой. Два супрацоўнікі асобага адзела робяць вобыск. Таварыш Н. сядзіць у фатэлі за сталом і выварочвае змеціва шуфлядак. Дастае нейкі ліст, чытае:

Таварыш Н. “Я вырас у атмасферы поўнай незалежнасці і ніколі не прызнаваў якіх бы то ні было варункаў, што так ці іначай абмяжоўваюць волю індывідуума …” За-ме-ча-тельный образчик индивидуалистического буржуазного мышления!
Фабіян (ускоквае). Вы не маеце права! Гэта мая асабістая перапіска!
Асабісты падбягаюць, гвалтам усаджваюць Фабіяна.
Асабіст 1- ы. Сядзець, арыштаваны!
Таварыш Н. У большевика нет ничего личного, тайного от партии. Не нужно думать, что от нас можно что-нибудь скрыть. Входите, товарищ Анна!
У кабінет заходзіць Дзяўчына ў скуранцы.
Таварыш Н. Вы подтверждаете, что обвиняемый Шантырь , пользуясь властью, совершил с вами ( чытае з паперкі) “акт грубого добровольного изнасилования?
Дзяўчына ў скуранцы. (з нянавісцю гледзячы на Фабіяна). Пацвярджаю. Я працавала ў таварыша Шантыра сакратаром у Бабруйскім ваенным шпіталі. Ён, карыстаючыся службовым становішчам, змусіў мяне да інтымных адносінаў, пагражаў, што калі я не пагаджуся, звольніць з працы. За кожнае спатканне я атрымлівала ад яго два боханы хлеба, якія ён краў у бедных параненых байцоў…
Фабіян. Няпраўда! Якая мана! Ды яна ж сама…
Таварыш Н . Можете идти, товарищ Анна!
Дзяўчына ў скуранцы сыходзіць.
Таварыш Н. А вы знаете, сколько таких дел на вас заведено? И будет заведено?
Фабіян. Гэта фальсіфікацыя! Змова!
Таварыш Н. Ваше аморальное поведение партия могла бы простить. Но вы вступили в связь не только такого рода. Вы вступили в связь с политическими врагами! (пачынае крычаць).Ты продался врагам Советской власти! Ты – хорошо замаскировавшийся враг!
Фабіян. (разгублена) Я – камуніст! Гэта ўсе ведаюць…
Таварыш Н .(зноў халодна-афіцыйна) Вы утверждали, что состояли в партии до революции, сидели за революционую агитацию. Можете доказать?
Фабіян. Я быў арыштаваны ў 1905 годзе, у карчме пад Старобінам, за прапаганду сярод сялянаў. Сядзеў у слуцкай турме восем месяцаў.
Таварыш Н. А где документики? Где справочки, подтверждающие это? Не имеются? Значит, лжёшь! Вы состоите на квартире у гражданки Арабей?
Фабіян. Так.
Таварыш Н. Ваши соседи – военспецы?
Фабіян. Н-не ведаю… Здаецца, у гаспадыні хтосьці са сваякоў – вайсковец….
Таварыш Н. Вы обсуждали с ними военное положение? Уверены, что среди них нет шпионов?
Фабіян. Н-не ведаю…
Таварыш Н. То есть опасность утечки штабных секретов всё-таки существовала?
Фабіян (ускоквае). Гэта лухта! Хто вам дазволіў размаўляць са мной такім тонам! Мае заслугі перад партыяй…
Таварыш Н. Можете уводить его.

Асабісты адводзяць Фабіяна.
Зацямненне.

Чытаецца тэкст тэлеграмы:

“Смоленск, ЦК Литбел. Товарищу Кнорину. Гражданин Шантыр арестован по обвинениям в политическом шантаже, злоупотреблениях по должности и контрреволюции, подрыве авторитета советвласти и компартии. Ваши отзывы о нём не соответствуют действительности. Основным считаю показания членов ЦК. Шантыр доверием не пользовался у ЦК. Прошу дать исчерпывающие о нем сведения. От срочности получения ответа зависит многое .»

Таварыш Н. і таварыш Алесь.

Таварыш Алесь. Гэта нейкая памылка. Я ведаю таварыша Шантыра шмат гадоў. Ён адданы рэвалюцыі.
Таварыш Н. Ошибки нет. Особый отдел не ошибается. А национальные кадры ненадежны, их нужно пересматривать.
Таварыш Алесь. У абарону Фабіяна Шантыра даслалі тэлеграмы Чарвякоў і Кнорын! Хіба гэтыя асобы не заслугоўваюць даверу?
Таварыш Н. Советую понять как можно скорее – ошибки нет. Советскому государству не нужны такие люди, как Шантыр. Они даже вредны, потому что мыслят, исходя из местных интересов. Вы читаете советские газеты?
Таварыш Алесь (разгублена). Вядома…
Таварыш Н. Вот что говорит статья в «Звязде» о съезде Советов БССР: (цитирует) «потуги белорусской националистической интеллигенции к созданию «своего», белорусского языка, «своей», национальной культуры напрасны. Пусть примут это к сведению белорусские писатели»…
Таварыш Алесь. З’езд рыхтаваўся несправядліва! Ад Віцебшчыны, напрыклад, ніводнага дэлегата, а ад Смаленшчыны, якая ўвайшла ў склад Расіі – сорак восем!
Таварыш Н. (з пагрозай) Вы несогласны с национальной политикой, которая проводится партией?
Таварыш Алесь. Я нязгодны з перагібамі ў гэтай палітыцы! Я буду пратэставаць!
Таварыш Н. (мнагазначна). Что же, сейчас самое время начать очистку наших рядов .

Таварыш Алесь, уражаны, сыходзіць.

Зацямненне. Чытаецца прысуд.
Факт подрыва авторитета Советской власти, дис-кри –ти-рование (так у арыгінале, таму вымаўляецца з цяжкасцю, як малазнаёмае слова) Коммунистической партии и преступления по должности доказаны, а посему: гр. Фабиана Гиляровича Шантыра, как вредный и неисправимый элемент, подвергнуть высшей мере наказания. Деньги обвиняемого в размере 20 тысяч рублей передать в доход республики. Вещи обвиняемого передать соответствующему социальному органу обеспечения. Возбудить ходатайство об исключении гр. Шантыра из партии. Утверждение приговора передать на рассмотрение тройки».

У прыцемку відаць, як адводзяць на расстрэл Фабіяна. Праз пэўны прамежак – гэтак жа вядуць на расстрэл таварыша Алеся, Выдаўца, Пана Рамана, Батлейшчыка. Увесь гэты час гучыць песня.

Ой, за лесам-лесам,
Туманы стаяць.
А за тымі туманамі
Тры палкі салдат.
А ў першым палку –
Конікі іржаць.
У другім палку –
Шабелькі звіняць.
У трэцім палку –
Брат брата ўбіў.
Пачалі маменькі пісьмы слаць,
Ой, прыедзь ты, маменька,
Сынайку хаваць.
Не паспела маменька
Сынайку хаваць,
А паспела маменька
Як суды судзяць.
— Ой, скажы ты, сынку,
За што брата ўбіў?
–А я ехаў-ехаў
Цераз князеў двор.
І звалілася мая шапачка
З галоўкі далоў.
Папрасіў я братку,
Каб братка падняў.
Братка не падняў.
А я выняў шабельку,
Ды галоўку зняў.
Ой, за лесам-лесам
Туманы стаяць.
А за тымі туманамі
Тры палкі салдат.

Эпізод ХІІІ

1982 год. Лясная хатка ў Вільні. Гаспадыня Лясной хаткі ў той жа паставе ў фатэлі, схіліўшыся над партрэтам Фабіяна Шантыра. Перад ёй – Гісторык.

Гаспадыня. Вось я і расказала вам усё сваё жыццё. Гэты партрэт Фабіяна – самае дарагое, што я маю… Фабіян сфатаграфаваўся ў 1917, увесну… На фоне квітнеючых яблыняў… Не ведаю, куды гэты партрэт патрапіць пасля маёй смерці. Зусім слепну… А рысы Фабіянавы бачу да драбніцаў. Толькі б не прапаў партрэт… Фабіяну было ўсяго трыццаць тры гады, калі яго расстралялі. Незадоўга да смерці ён ажаніўся – самым празаічным спосабам – з дзяўчынай-бежанкай з Гродзеншчыны.
Гісторык. А ён дазнаўся ўрэшце пра дзіця?
Гаспадыня (задумліва). Ці Фабіян ведаў аб нашым з ім сыне? Не ведаю… Я старалася паведаміць (дзеля дзіцяці, а не дзеля мяне). Але гэта такі быў час, што ніякай пэўнасці ў карэспандэнцыі не было… Я ў нічым Фабіяна не віню, мо і мая віна была не раз , што ў нас усё рвалася… Мо проста характары былі вельмі розныя, прытым самастойныя і ўпартыя. Усё ж трэба хіба згадзіцца з тым , што «паток» лістоў такога зместу мог чалавека зачараваць, як бы ён ні ўпіраўся… Ну і ніхто другі, апрача мяне, такіх лістоў не выклікаў…
Гісторык (падыходзіць да аднаго з партрэтаў, што вісяць на сцяне). Гэта ваш сын?
Гаспадыня. Так, гэта Тонік… Антон Шантыр. Ён вельмі падобны да бацькі. Асабліва калі быў дзіцем. Як пабыў у высылцы на Поўначы, здароўе, вядома, страціў. Вярнуўся ў пяцьдзесят шостым і хутка памёр.
Гісторык. Напэўна, аглядаючы ваша доўгае жыццё, вы шмат за што адчуваеце горыч, асабліва за няспраўджаныя надзеі вашага пакалення?
Гаспадыня. Я ніколі не забуду той душэўны ўздым, які апанаваў нас на з»ездзе 1917-га. Здавалася, вось-вось выйдзе ў жыццё пастанова, наступіць пара, да якой імкнуліся найлепшыя нашыя людзі, працуючы горача, ахвярна… Дачакаемся вольнай, самастойнай Беларусі… Не было паміж намі выпрактыкаваных палітыкаў, былі толькі гарачыя сэрцы і галовы. Дачакаліся ўтварэння савецкай рэспублікі…Толькі не мы яе будавалі. Паехала наша пакаленне ў Сібір. На Калыму, у Гулаг…Хаця ведаеце, вельмі хораша напісала мне мая Ванда, якой таксама давялося сербануць напоўніцу…(Гаспадыня шукае ліст, працягвае Гісторыку). Вось, зачыйтаце тут…
Гісторык (зачытвае). « Нашае пакаленне зрабіла сваю справу. Заплаціла за ўсведамленне сябе беларусамі хто чым мог – моладасцю, дабрабытам, здароўем. А шмат хто – мукамі і кроўю, жыццём. Мабыць, так трэба – усё добрае не радзіцца без ахвяр… Асабіста я думаю, што жыццё і сілы нашы былі аддадзены ў той час, калі былі патрэбны і калі яны ў нас былі. Няхай цяпер працуюць маладыя. У іх сілы, асвета, навука – і няхай працуюць так, як патрабуе час і яго патрабаванні».
Гісторык. Цудоўна сказана!
Гаспадыня. Ванда — рэдкі чалавек…Столькі перажыла. У трыццаць сёмым годзе – страціла мужа. Братоў прызналі «сынамі памешчыка» і выслалі. Дзіўна, сённяшняя моладзь сама ахвотна пакідае радзіму і едзе ў «край вечнай мерзлаты»…
Гісторык. Ёсць і тыя, хто сэрцам прывязаны да радзімы, як і вы, як і Фабіян.
Гаспадыня. Калісьці Фабіян прысвяціў мне санет. Вядома, ён недасканалы. Не судзіце строга…
Як блудзячыя зоры , сышліся мы
І, як яны, разойдземся мы зноў…
Памяць смутная астанецца ў душы,
І ў тугі час падасць свой моцны зоў.
Як блудзячая зорка, прыйдзе вобраз чыйсь
І станеш у жальбе снуць успамінкі ніць;
Вольны думкі панясуцца ў даль, у высь…
Маркотнасць агарне і сэрца задрыжыць .
Но хутка продзе гэты зводны час;
Забыцце попелам пасыпе нас.
Ізноў мы папляцемся па жыццёвай цаліне…
А калі к магіле ўжо дабрыдзём.
Зноў тады той вобраз успамянём,
Што песціў і маніў нас у глыбокай старыне.
Гісторык (ціха). Калі на тое будзе ваша згода, я вазьму на сябе клопаты пра партрэт Фабіяна Шантыра.
Гаспадыня. Дзякую Вам. Так, пэўна, станецца найлепш.

У дзверы гучна стукаюць. Заходзіць Таварыш Н, двайнік таго, з дваццатых, толькі апрануты па модзе 80-х гадоў, гэткі ж малады і энергічны .

Таварыш Н. Здравствуйте, здравствуйте, Людвика Антоновна!
Гаспадыня (суха). Добры дзень. У чым справа?
Таварыш Н. Вот, как представитель властей, решил навестить по дороге ваш дом. Все-таки – местная достопримечательность! Лесная хатка. ( з націскам) Экскурсии приезжают… Даже из других республик.
Гісторык (цвёрда). Сённяшніх экскурсантаў прывёз я. Хаця гэта ж не экскурсія, а проста гасцяванне.
Таварыш Н. И кто же такие ваши гости?
Гісторык. Першакурснікі гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта.
Таварыш Н. А вы?..
Гісторык. Я – выкладчык. (падае пасведчанне).
Таварыш Н. Так-так… Космич Антон Глебович…Историк…(вяртае пасведчанне. Звяртаецца да Гаспадыні). Рад, что вы все ёще в добром здравии… Настолько, что в состоянии принимать многочисленных… очень даже многочисленных… гостей.
Гаспадыня. Госці мне ў радасць. Праўда, не ўсе …
Таварыш Н. Воспитанию молодёжи в нашей стране уделяется пристальное внимание. Пристальное …(кратае рукой цымбалы. Струны сумна звіняць.) Народные инструменты… предметы дореволюционного быта… Так ли это важно для нашей молодежи?

Ля хаткі праходзіць нехта з магнітафонам. Чуваць, як наплывае і аддаляецца песня.

Мой адрес – не дом и не улица.
Мой адрес – Советский Союз…
Таварыш Н.( паказвае ў бок, дзе гучала музыка). Вот какое искусство выбирает молодежь – современное! Боевое! (яшчэ раз зняважліва кратае цымбалы) . Ну что ж, рад был вас навестить! До свидания!
Гаспадыня. Бывайце.

Гаспадыня і Гісторык нейкі час прыгнечана маўчаць.

Гаспадыня (працягваючы Гісторыку партрэт Фабіяна). Вазьміце гэта цяпер… з сабой… Мала што можа здарыцца…
Гісторык. Добра. Я вазьму.
Гаспадыня. (задуменна паўтарае) Мала што можа здарыцца…
Зацямненне.

Спалохі пажару. Гарыць Лясная хатка.
Голас Фабіяна Шантыра:

Фабіян. Прыйдзіце, народныя песняры і трыбуны,
Сыны вялікага і ўбогага народу,
Што так многа носіць у сабе ўсевалодных песень і слоў.
Распаліце вашы сэрцы полымем барацьбы.
Развярніце вашы душы сцягам пабеднага трыумфу.
Дабудзьце з прадвечных тайнікоў свайго “я” магутныя:
Словы – прызыў !
Песню – пажару душ!
Куйце ім новую долю!
Шлях к сонцу!
Радасць барацьбы!
Складайце новыя і новыя гімны!
Спявайце!
Клічце!
Хай увысь і прастор свету нясуцца вашы песні-зовы.
Вашы – кліч-звон сэрцаў.
Сазывайце братні сход.
Байцоў на бой .
Будзеце яшчэ не праснуўшыхся!
Каваць долю!
Каваць волю!
Шчасце!

Гук цымбалаў – быццам абрываюцца струны.

Канец.

Выкарыстаны творы Фабіяна Шантыра, Зоські Верас, Ванды Лявіцкай, Юліі Бібілы, дакументы Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь, Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва, Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі, Дзяржаўнага архіва Расійскай Федэрацыі, Дзяржаўнага гістарычнага архіва Літвы.