Матылькі

У краме даўно перасталі прадавацца сапраўдныя сачкі.

Такія, ведаеце, з марлевым блякла-жоўтым ці зяленкаватым мяшком на драўлянай палцы. Хопсь – і матылёк патрапіўся.

Я памятаю той час, калі ўсе ўбачаныя матылькі былі здабычай. Ну як можна было іх не лавіць! Усё навокал, як марля сачкоў, бляклае ці бруднаколернае – тэлефонныя будкі, сцены пад’ездаў, асфальт, трыкатажныя кофтачкі фабрыкі імя Фрунзэ і пірожныя “лебедзь”… Яркімі былі толькі кветкі і матылькі.

Матылькоў было шкада.

Хаця ў дзіцячым садку я ўважліва назірала, як выхавацелька рыхтавала іх да калекцый. Матылька аглушалі эфірным спіртам – яго прыносіла з медпункту мая мама, старшая медсястра садка. Потым бязвольнае цёмнае целца жамяры пратыкала шпілька… Потым экспанат змяшчаўся на аксамітную паперу. А крылцы – ці мне здавалася – яшчэ доўга бяссіла трымцелі…

Налавіўшы поўны слоік матылькоў – капусніцаў, крапіўніцаў, лімонніцаў – я іх адпускала. Яны ляцелі, як словы ненапісаных вершаў, і я не падазравала, што яны ўсе яшчэ да мяне вернуцца, і пасядуць на старонкі чарнавікоў, абсыпаючы рознакаляровым пылком шэрыя дні…

Маркі

У 1970-я стрыечнага мамінага брата Сашу, інжынера, паслалі ад мінскага заводу радыёэлектронікі ў Англію. Не ведаю, што была за нагода, але пражыло сямейства дзядзькі Сашы там, дзе Біг Бэн і Бэйкер Стрыт, некалькі гадоў.

Працавала за мяжой і мая мама. Зусім маладзенькай патрапіла служыць у вайсковую частку ў толькі што ўтвораную ГДР – гэта яшчэ 1950-я гады… І адтуль слала ацалелай пасля вайны радні нечуваныя рэчы – вядома, танныя, якія магла набыць на невялікую сваю медсястрынскую зарплату, але ў БССР гэта быў цуд. Яркія тканіны і кофтачкі, парцалянавыя талерачкі і статуэткі пастухоў і пастушак…

Мая бабуля Поля і яе сястра Вольга, маці дзядзькі Сашы, прайшлі ўсю вайну разам, дзве адзінокія маладыя маці з малымі дзецьмі на руках. Нацярпеліся гора, ледзь выжылі… Усё дзялілі напалам. Таму мая мама навезла дзядзьку Сашу гасцінцы з Карл-Маркс-Штадту, а дзядзька Саша, патрапіўшы ў Англію, час ад часу перадаваў нешта нам. Адрэзы крэмплену і кітайскага шоўку, жуйкі і маркі…

Маркі былі для мяне. Усе ўжываныя, выразаныя з канвертаў – пасольская пошта. Я атрымала цэлы мяшэчак такіх марак. Сінгапур, Японія, ЗША, Саўдаўская Аравія… Экзатычныя краявіды, незнаёмыя твары несумненна важных дзеячоў…

Бабуля і мама дапамагалі мне прывесці да ладу падарунак. Мы нажніцамі зразалі лішнюю паперу – і часта разам з зубчыкамі. Потым я кідала папяровыя квадрацікі і прамавугольнічкі ў місу з цёплай вадой, клей размакаў, і можна было аддзяліць марку ад паперы. Гэта потым я даведалася, што марка без зубчыкаў і клею на адвароце траціць калекцыйную каштоўнасць… А тады я нават узяла ў бібліятэцы кнігу пра філатэлію, і была ўпэўненая, што сярод прывезеных з Англіі марак ёсць найрэдкая ангельская “Чорны Пені”.

Адразу скажу, што яе не было.

Зрэшты, мама пасля – жылі па-жабрацку — насіла мой альбом у сіняй дэрмацінавай вокладцы ў нейкую антыкварную краму, да спецыяліста-філатэліста, у спадзеве нешта прадаць. Антыквар уважліва ўсё перагледзеў, нічога не набыў.

У маёй школе №16 вакол марак узнік цэлы бізнэс. Асабліва цаніліся замежныя, бо рэдкія. Хлопчык Валерка, актыўны выдатнік, меў такія маркі — ягоныя бацькі працавалі ў Алжыры. І да атрымання запаветнага пакеціка з Англіі я, як і ўсе, выменьвала ў Валеркі замежныя рарытэты – маленькія, цьмяныя, з арабскай вяззю. Мяняла на савецкія, новенькія, з касманаўтамі, маўзалеем і амурскімі тыграмі. Кіраваў абменам увішны Валерка проста: вось, казаў, бачыш, на маёй марцы стаіць цана дваццаць, а на тваёй – пяць. Значыць, давай яшчэ тры маркі. Былі ў мяне сумнівы наконт таго, што на савецкіх марках цана ў капейках, на алжырскіх невядома ў чым, але я па жыцці ніколі не гандлююся.

Аднойчы Валерка прыйшоў у школу з самаробным латарэйным барабанам на шыі, у якім ляжалі згорнутыя паперкі. Цана білеціка — пяць капеек, у якасці аднаго з прызоў, помніцца, была пластмасавая машынка.

Настаўнікі засумняваліся. Бізнес! Не па-савецку неяк. На наступны дзень Валерку загадалі прыбраць свой барабан і болей з ім у школу не з’яўляцца.

Але ў мяне дасюль дзесьці ляжыць альбом з маркамі. Засталося іх няшмат – але сярод іх і тыя, алжырскія, выменяныя ў Валеркі, і тыя, з абрэзанымі зубчыкамі, з савецкага пасольства ў Лондане.

Нумар на руцэ

Стрыечны дзядзька Гена, з якім я сустрэлася пасля смерці маёй мамы, спытаў пра нумар на руцэ маёй бабулі. Няўжо не памятаю? І цёця Поля ні разу не распавядала?

А я і праўда забылася… Пачынаю ўспамінаць… Сапраўды, цьмяна згадваецца – маленькія цёмна-сінія лічбы на бабуліным тонкім перадплеччы… Калі я пыталася, што за татуіроўка – бабуля адмахвалася, ай, маўляў, не звяртай увагі.

А гэта нумар вязня канцлагера Азарычы.

Бабуля трапіла туды пасля таго, як вёску Люці на Пухаўшчыне спалілі разам з жыхарамі, а найболей дужых забралі ў канцлагер.

Мама, якой было гадоў шэсць, выскачыла з падпаленай адрыны. Па адной яе версіі – спрытная была, схавалася пад лаўку… Па другой — людзі змаглі падняць яе на руках да маленькага вакенца, куды толькі малы дзіцёнак і мог пралезці…

Вядома, што яна, малая, магла дакладна памятаць. Пасля таго, як карнікі з’ехалі, хадзіла па яшчэ цёплым папялішчы і збірала аплаўленыя шкельцы. Партызаны і людзі, якія паспелі схавацца, выйшлі з лесу і пабачылі ацалелую дзяўчынку на папялішчы. Спыталіся, а дзе ўсе? Мама адказаць не магла, мову адняло. Капанулі попел – а там абгарэлыя косткі…

Аднавяскоўцы мацалі маме спіну – ці не растуць крылы? Ці не анёл яе выратаваў?

Вёску спалілі за дапамогу партызанам. Мой прадзед Максім зрабіў для атраду маленькі млын, маміна цётка Аня ды іншыя кабеты выходжвалі параненых… Шылі байцам адзежу, пяклі хлеб. Мама памятала, як фашысты білі дзядулю Максіма, каб даведацца, дзе хаваюцца партызаны. Не сказаў. Калі выводзілі з хаты, зняў са сцяны абраз. Дзеда Максіма спалілі разам з іншымі.

Бабуля Поля вярнулася пасля вызвалення з канцлагеру хворай на тыф. Немцы адмыслова трымалі здаровых вязняў разам з хворымі. Дабрыла да Люцей… Неяк яе выхадзілі.

Яна была вельмі сціплай і ціхмянай… Адзінае, ганарылася, што ў яе – як яна ўрачыста абвяшчала — рымскі нос. І замест сапраўднага імя “Пелагея” патрабавала, каб яе называлі Паліна, Поля. Пенсію ёй прыносілі на маёй памяці дваццаць восем рублеў. Галоўнае багацце – чамаданчык, набіты аблігацыямі. Бляклыя ружаватыя, сіняватыя, зеленкаватыя паперкі памерам з паштоўку, з пазнакамі “10 рублёў”, “15 рублёў”, “25 рублёў”. Калгаснікаў і працоўных прымушалі пасля вайны купляць аблігацыі дзяржаўнага займу – маўляў, адновіцца гаспадарка краіны, грошы вернуць. Я памятаю, як тыя аблігацыі і праўда “пагашалі” – па прынцыпе латэрэйных розыгрышаў. Мы сядзелі над газетнай паласой з россыпам дробных лічбаў і з хваляваннем супастаўлялі нумары… Часам яны супадалі – і якая-небудзь аблігацыя за 1949 ці 1951 год магла быць абмененая ў сберкасе на рублі. Праўда, калі на ёй значылася, напрыклад, 50 рублёў, уладальнік атрымліваў па новым курсе, здаецца, пяць…

За нумар на руцэ бабуля атрымала пад канец жыцця даведку – удзельніца вайны, вязень канцлагера, пацярпела за дапамогу партызанам. Пакарыстацца нейкімі ільготамі бабуля не паспела, дый не стала б.

Расейскі філосаф Розанаў так ахарактарызаваў сваю памерлую жонку: калі нехта хацеў стаць на яе дыванок, яна ціха сыходзіла і саступала месца.

Папараць і жур

На кухні заўсёды стаяў слоік з цёмна-брунатным настоем, у якім плавалі разлапістыя далоні папараці — быццам чарнакніжнік вырошчваў гамункулуса. Сямейны сакрэтны рэцэпт. Лепшы сродак ад апёкаў. Калі падчас гатавання ежы ты апякаўся, належала хуценька сунуць апечаныя пальцы ў слоік. Сапраўды, боль у прахалодным настоі сунімалася.

Мама гэтак адратавала дзіцёнка, на якога ў дзіцячым садку выкуліўся рондаль з гарачым супам. Абклала абвараныя месцы лістамі папараці з настоя – і ні следу апёкаў!

У мяне на кухні папараці няма. Страчаны сямейны рэцэпт. Нават не памятаю, які менавіта гатунак тае сакральнае беларускае расліны шукаць у лесе… Ці з чорнымі кропачкамі на зваротным баку лісці, ці, наадварот, без тых кропак…

Аднойчы бабулі Поля і Воля вырашылі зрабіць сабе жур. Кісель з аўсянкі. Перад гэтым доўга ўспаміналі, як у дзяцінстве маці рабіла ім той жур, як яны яго чакалі, якое смакоцце было…

Зрабілі. Настаяўся той жур, як належыць. Склізкая такая шэрая плюха ў талерцы. Я далучацца да дэгустацыі рашуча адмовілася. Бабулі радасна ўзяліся за лыжкі… Па адной лыжцы пракаўтнулі… Па другой… І адсунуліся ад жаданай стравы. Гадасць. Са скрухай дзівіліся – як гэта ім смакавала калісь? Што ж, галоднымі былі…

Успомнілася, як герой пісьменніка Анчарава ўвесь час шукаў на кірмашах радыску, якая хрумсцела б у роце так, як у дзяцінстве. Усялякай спрабаваў… Ну не хрумсціць, як трэба! Знікла тая радыска.

Дзед Юзік

Улетку мяне вазілі ў вёску Люці. Яе першапачатковая назва “Люцыя” у гонар нейкай паненкі была “дэмакратызавана”. У вёсцы жыла бабуля Ліда, адна з сёстраў бабулі Полі. Менавіта ў яе і яе мужа Юзіка мая мама з бабуляй і цётка Воля з малым Сашам і пракалаталіся ў вайну. Пасля таго, як вёску спалілі карнікі, Юзік Крэпскі збудаваў невялічкі будан, і там жыло тры сям’і. Потым будан выкарыстоўвалі як куратнік.

Я толькі нядаўна, ад дзядзькі Гены, даведалася пра лёс ягонага бацькі Юзіка. Юнаку з сям’і сасланых кулакоў удалося па дарозе ў сібірскую высылку ўцячы… Апынуўся ў Люцях, пазнаёміўся з прыгажуняй Лідай. Ажаніліся. У 1939-м Юзіка забралі ў Чырвоную Армію, вызваляць Заходнюю Беларусь. Там быў моцна кантужаны… Таму ў Другую Сусветную яго не прызвалі. Адпакутваў разам з сям’ёю… А пасля вайны яго арыштавалі, як “уклониста”. Данос напісалі два мясцовыя начальнікі, брыгадзіры. Калі пачалася вайна, яны немцаў з хлебам-соллю сустракалі, кажухі для акупантаў у аднавяскоўцаў адбіралі. Потым, падобна, пераабуліся… Дзядзька Юзік, як я разумею, быў з характарам, выказаў аднаму з іх у твар, што думаў. Юзіка саслалі на Ўрал, здабываў у шахтах уран. Якраз амерыканцы выпрабавалі атамную бомбу, і Савецкі Саюз да таго ж паспешліва рыхтаваўся.

На ўранавай шахце ад апраменьвання людзі загіналі. Жонка Юзіка пісала Мазураву, у ЦК кампартыі БССР… І Юзік вярнуўся. Яго рэабілітавалі. Але быў зусім хворы. З фотаздымка глядзіць змучаны маладзён з тонкімі рысамі твару, з пакутнымі светлымі, шчырымі вачыма – ад гэтага позірку сціскае сэрца.

У іх было пяцёра дзяцей, у Лідзіі і Юзіка. А як ён памёр, распавядала мая мама… Яна нейкі час жыла ў Малдавіі – стрыечная сястра Тамара выйшла замуж за партызанскага камандзіра, і яго паслалі на мяжу з Румыніяй, падымаць гаспадарку і ўсталёўваць савецкую ўладу. Там з навучальных устаноў мелася толькі медвучылішча, і мама змушаная была набыць прафесію медсястры, хоць страшэнна медыцыну не любіла. Ну вось, прыехала мама ў Люці… А дзядзьку Юзіка, хворага, які, фактычна, паміраў, выганяюць з Пухавіцкай бальніцы – хтосьці са сваякоў пасварыўся з урачом, што кепска лечаць. І мая юная мама мусіла ўзімку, на санях, везці дзядзьку Юзіка з пухавіцкай бальніцы ў Рудзенск. Далі ёй з сабою шпрыц, каб рабіла па дарозе абязбольваючыя ўколы…

Справілася. Давезла… У хуткім часе дзядзька Юзік і памёр.

Я запомніла, што ўсе дзеці бабулі Ліды завярталіся да яе толькі на “вы”.

Дзядзька Ваня, адзін з сыноў дзеда Юзіка, стаў кіроўцам тралейбуса ў Мінску. Памятаю, як ён прыходзіў да нас. Расказваў: на працы партработнік дакарае, ты, маўляў, камуністаў не любіш, мусіць, і расстрэльваў бы. А дзядзька Ваня: “Я камуністаў не расстрэльваў бы. Мне на іх куль шкада. Я б іх вешаў на ліхтарах”.

          Падробленыя  грошы

Пра памерлых у сям’і гаварыць не любілі.

Нават мама мая не ведала, што калі сям’я жыла ў Ленінградзе – на пачатку ХХ стагоддзя цэлая дыяспара люценскіх адправілася туды ў заробак – то шмат Часлаўскіх у 1930-х былі арыштаваныя і расстраляныя. Звычайна як “польскія шпіёны”. Працавалі на чыгунцы, хто кандуктарам, хто загадчыкам склада…  Дакладна ведаю – дзедаў брат Якаў Усцінавіч расстраляны… А быў і дзед Мікіта, яшчэ адзін брат. У бабулі Ліды захавалася яго фота – дзесьці 1914 год, Петраградскае фотаатэлье… Мікіта Максімавіч, старэйшы брат, а ў сям’і было 11 дзяцей, у Санкт-Пецярбурзе стаў фальшываманетчыкам, маляваў купюры — рублі, керэнкі, і кажуць, так, што і зблізку не адрозніш падробку. Прычым менавіта маляваў — быў таленавітым мастаком. Пасля рэвалюцыі яго арыштавалі, і ён знік. У сям’і ёсць легенда, што яго ўзялі ў адмысловыя сакрэтныя майстэрні, і ён далей жыў пад чужым прозвішчам. Гэтае фота шмат гадоў стаяла ў сястры дзеда Мікіты, бабулі Ліды, на стале, абкрытае рушніком. Я паглядзела пра піцерскае фотаатэлье Макарт на Гарохавай, 60 — яно дзейнічала толькі ў 1902-1906 гг, значыць, толькі ў той час мой дзед і мог там сфоткацца. Адразу ўяўляецца тая эпоха, крымінальны Санкт-Пецярбург, потым Петраград, пакручастыя сюжэты…

Наш сын Максім страшэнна да дзеда Мікіты падобны. Не толькі тым, што мастак, але – паставай, формай галавы… Нейкай такой задзірыстасцю…

Старызнікі

Гісторыя крочыць шырока, пераступаючы нашыя ўяўленні. Падумаць толькі – я ў першым класе пісала жалезным пяром, макаючы ў чарніліцу, і памятаю, як у наш двор прыязджалі вазы старызнікаў – збіраць анучы, паперу, жалеззе… Пануры конь меў на вачах так званыя шоры – маленькія засланкі, якія не давалі цяглавай жывёліне чагось спалохацца ці чымсьці староннім зацікавіцца. Старызнік званіў у званок, людзі выносілі ў каго што было – стос газет ці анучы можна было абмяняць на штосьці карыснае. Накрыўкі для слоікаў, рондалі, панчохі, шкарпэткі, цацкі – металёвыя курачкі, якія дзяўблі нябачнае зерне, бразготкі, цэлулоідныя пупсы, паветраныя шарыкі… Іншага багацця не памятаю, бо мы рэдка штось выменьвалі. Толькі курачка мне аднойчы дасталася, здабытая за старыя анучы.

І тачыльшчыкі ў наш двор прыходзілі – “Тачыць нажы-ножніцы, брытвы” – зусім з карцін Юдаля Пэна.

Мама мая памятала шматлікіх інвалідаў на паваенных мінскіх вуліцах… Бязногія ездзілі на дошчачках з колцамі, адштурхоўваліся рукамі з заціснутымі адмысловымі дзеравяшкамі. Мама лічыла – гэта і ёсць сапраўдныя героі. Я такога не памятаю, бо ў 1946-м улады прынялі рашэнне ачысціць вуліцы ад жабракоў ды інвалідаў, каб не псавалі карцінку шчаслівага сацыялістычнага будаўніцтва. Іх збіралі з вуліц, часам гвалтам забіралі і з сем’яў, і адправілі пад аховай у грузавых вагонах на паўночны востраў Валаам, у спецыяльныя прытулкі. Ніхто адтуль не вярнуўся.

Не паверыце – я вучылася плесці лапці! У Люцях, пад кіраўніцтвам бабы Ліды… Я ў сплеценых ёю лапцях нават хадзіла ў лес Белая лужа па грыбы і ў лес Барсукі па журавіны! Зручна, дарэчы. І бялізну мяне вучылі прасаваць “пранікам” – дзеравяшкай з рубчыкамі… Праўда, мне, гарадской дзеўчынёсе, гэта падавалася экзотыкай. Але гэткай жа экзотыкай сённяшнім маладзёнам падаюцца прамакаткі – звыклыя нам аркушыкі рыхлай паперы, якія ўкладваліся ў кожны сшытак, каб усмоктваць лішак атраманту.

Гісторыя перакрочыла і нас, а мы не заўважылі.

Паўпадвальная кватэра

Анучы у нашай кватэры ўсе ішлі ў справу – бабуля Воля, швачка ад Бога, магла з самай непагляднай тканіны пашыць штосьці адметнае. Яе майстэрства і ратавала ў галодныя часы – і ў вайну, калі з Ленінграду бабуля Воля валакла з сабой не толькі малога сына, але і машынку “Зінгер”. І пасля вайны, калі сёстры Воля і Поля атрымалі пакой у камуналцы ў доме ля Опернага тэатра. Дом быў “буржуйскі”, жылі там чыноўнікі, а таксама сям’я Змітрака Бядулі, памерлага ў эвакуацыі, сям’я Аркадзя Куляшова, Эдзі Агняцвет, оперная спявачка Соф’я Друкер…

Мая радзіна жыла ў так званым цокальным паверсе. Вокны толькі напалову прыўзнімаліся  над асфальтам. Кватэра была службовая, для абслугі – бабуля Поля працавала ў доме прыбіральшчыцай. Мама страшэнна ненавідзела “буржуяў” – яна мусіла хадзіць і збіраць з жыхароў капейкі ў аплату за прыборку. Часам не давалі, насміхаліся, глядзелі пагардліва…

“Яны буржуі! А мы – пралетарыі!” – сцвярджала мама. Любоў да кніг у мяне ад яе… Хлопцы, якія да яе заляцался – гожанькая, спрытная, вясёлая, дзёрзкая – прыносілі ёй кнігі стосамі, але мама кавалерам не адчыняла. Пакідалі пад дзвярыма.

Яна вельмі цаніла незалежнасць, мая мама. Казала – яе столькі да ўсяго змушалі, ламалі… Больш не дазволіць.

І мяне ніколі не ламала. Заўсёдная, безумоўная падтрымка – тое, што я мела ў сям’і…

Запомнілася, як мама распавядала пра гутаркі маёй бабулі з прыслугай Куляшовых. Тая вельмі камічна апісвала працэс творчасці знакамітага паэта. Ляжа, маўляў, на канапу. Ляжыць, ляжыць… Потым як ускоча, нешта запіша, і зноў ляжа. Глядзіць у столь, бубніць нешта.

Знаёмая была мама і з дачкой Куляшова Валянцінай, але не сябравалі – мама была занадта ганарыстая, і нізавошта не стала б сябраваць з “буржуямі”.

Памятаю, як я, падрослая, збіралася ісці гуляць са сваёй сяброўкай, з якой вучыліся ў архітэктурна-будаўнічым тэхнікуме, і бабуля мая давай гаварыць, давяральна так: не вер ёй, яна багатая, а мы бедныя. Яна пасмяецца над табой.

Але ў мяне, дзякуй маме, ніколі не было комплексу жабкі.

Спаць у ваннай

Я малявала проста на шпалерах. Гуляла ў класікі, накрэсліўшы квадраты крэйдай проста на фарбаванай падлозе. Будавала домікі з падушак. Гадзінамі ляжала на серванце, чытаючы кніжку. У якасці эксперыменту , начытаўшыся Фенімора Купера, спала на падлозе, на тоненькай посцілцы. Неяк захацела спаць у ваннай. Проста ў чыгуннай гэтай савецкай ванне…

Паслалася, паспрабавала заснуць… Нязручна. Вярнулася ў ложак.

А звычайна мы з мамай спалі на паралельных ложках у дальнім пакоі. У першым, прахадным, спала бабуля.

Перад сном мы з мамай абавязкова абменьваліся навінамі за дзень і трымаліся за рукі.

Пачынаючы гадоў з чатырнаццаці я кожны вечар садзілася пісаць вершы. Да дванаццаці ночы, да гадзіны… А потым будзіла маму і чытала ёй напісанае. Ведаючы, што яна выслухае з захапленнем.

А вершы былі змрачнаваценькія… Лермантава ж начытаўшыся, Блока, Лорку…

Але толькі раз мама ўмяшалася ў маю творчасць – гэта калі яшчэ ў школе, класе, мабыць, у сёмым я спісала зялёны вучнёўскі сшытак сваймі антысавецкімі вершамі – я засвоіла сямейную нянавісць да несправядлівасці, да “буржуяў”. А яшчэ ў нас была падшыўка часопіса “Новый мир” пачатку 1960-х, часоў адлігі, дзе друкаваліся Салжаніцын ды іншыя дысідэнты… Я сачыняла пра генсекаў, якія прыцмокваюць і нічога не кемяць, пра чорныя машыны начальства, пра ману, якая вакол пануе…”Чёрная «Чайка» летит по проспекту, черная «Чайка» везет пузатого, важного, лысого некто на семинар или слет…» Мама і бабуля – не ведаю, хто з іх натрапіў на гэты сшытак – страшэнна спалохаліся, доўга ўгаворвалі мяне не псаваць сабе жыццё… Асцярожна так гаварылі, ласкава… Сшытак знік. Я працягвала сачыняць. Усялякае.

Потым мама прызналася, што сшытак спалілі.

А ранейшы свой сшытак з вершамі , жоўценькі, спаліла я сама. Калі пачала пісаць “сапраўдныя” вершы, а ранейшыя палічыла занадта дзіцячымі і прымітыўнымі. Паліла ў ваннай, ва ўмывальніку. Попел быў густы такі, прыліпаў да пальцаў. Смурод доўга не выветрываўся.

Поле і могілкі

За нашым домам быў яшчэ адзін такі ж дом “хрушчоўка”, а далей пачыналася жытнёвае поле.

Сёння гэта цэнтр горада.

І суседнія Кальварыйскія могілкі перасталі быць ускраінай.

Тады мелася агароджа з чырвоных крыжападобных цаглінак. Заміж касцёлу руіны. У капліцах збіраліся мясцовыя бандзюганы і падлеткі. Толькі ўваходная брама, пабудаваная ў 19 стагоддзі Юрыем Кабылінскім у памяць жонкі, гэтак жа ўрачыста-змрочна бялела, і скрыжоўваліся на ёй перакуленыя паходні…

Памятаю, як суседкі шапталіся, што падчас начной буры могілкавага вартаўніка забіла званом, які ўпаў са званіцы…

Але пасля не знайшла ніякіх звестак пра званіцу, звон і забітага вартаўніка.

Дзесьці ля Кальварыі жыла мастачка Пальміра Мрачкоўская, удава доктара Камоцкага. Вучыла маляванню беспрытульнікаў, прыкормлівала бадзяжных сабак і катоў… У вайну дамок Мрачкоўскай разбамбілі. Існавала легенда, што мастачка загінула разам з домам, бо не хацела пакідаць свае карціны. Аж не, жыла яна яшчэ і пасля вайны… Я цяпер часта ўяўляю, як яна ходзіць па Кальварыйскіх могілках у капелюшы і шалю, у атачэнні катоў і сабак, а ў шатах дрэў сноўдаюць і смяюцца хрыпла могілкавыя вароны.

Усе могілкі ў варонках ад бамбёжкі.

Ля Кальварыі яшчэ на маёй памяці была цэлая вёска. Калі частку дамоў знеслі, каб зладзіць сквер, засталіся пладовыя дрэвы, і мы часта абдзіралі з іх “халяўныя” слівы, яблыкі, грушы… А трохі далей дамкі яшчэ стаялі, і чамусьці іх называлі Цыганскай слабодкай. Не памятаю, праўда, асабліва шмат цыган… А вось крамку на пачатку тае Слабодкі памятаю, бо нашым улюбёным заняткам было знайсці пару капеек і купіць там цукеркі, альбо кавалак хлеба…

Па дарозе да поля стаяла вялізная ліпа – у яе ствале цямнела абпаленае дупло. Здаецца, маланка патрапіла. Побач будаваліся дамы – а ліпа стаяла…

Але і яна аднойчы знікла. Поле адцясніў вінзавод – за плотам высіліся горы зялёных яблыкаў, пах ад іх, падгнілых, ахутваў усю вуліцу. Потым збудавалі шматпавярховікі… Дзіцячую краму “Бураціна”… Поле адступала далей, далей… Цяпер да яго не дойдзеш.

Суседзі

Хапала драм і ў нашым доме.

На першым паверсе жыла сям’я – маці і сын-вар’ят, якога звалі Сёмка. Мне ён запомніўся высокім, са страшным прышчавым тварам. Сёмку ў двары ўсе дражнілі, на дзвярах іх кватэры – адзіныя дзверы, не абітыя дэрмацінам, звычайная фарбаваная светла-жоўтым фанера – увесь час пісалі кепскія словы.

Суседскія дзеці паказалі мне слова з трох літар на дзвярах Сёмкавай кватэры. Я гучна яго прачытала, нічога не зразумела, і вельмі здзівілася, калі дзеці збянтэжыліся, занепакоіліся, зашапталі, што такое нельга казаць услых, бо вельмі дрэннае. Я толькі паціснула плячыма. Я даволі доўга была ўпэўненая, што самае непрыстойнае слова, якое існуе – “Дурань”.

Над нам жыла габрэйская сям’я, гаспадар іграў у аркестры на трубе, вялізнай, гнутай, што нагадвала залатога пітона з разяўленай пашчай… Магчыма, гэта быў гелікон. Нізкія гукі трубы гучалі зверху, быццам там быў гадавальнік цмокаў…

Сусед хутка памёр. Але мне памятаецца, што і пасля ягонай смерці час ад часу чуліся гукі яго трубы. Я верыла, што гэта іграе прывід.

У гаспадыні верхняй кватэры часта гасцявала ўнучка Іна, з якой мы вельмі сябравалі.

Маці Інінага бацькі жыла ў суседнім пад’ездзе. Памятаецца, чула размовы, што суседка зверху не ўхваляла, што ейная дачка выходзіць замуж за хлопца з суседняга пад’езда. Нейкія там у іх былі няроўнасці…

А я з Інай і ў той яе бабулі бывала. Тая бабуля была прасцей, таўсманая, прыветная, ласкавая. Гулялі ў настолкі, перасоўвалі па намаляваных кружочках рознакаляровыя гузікі… Елі смачнюткае печыва…

Не было ў мяне сяброўкі даражэйшай за Іну. Праўда, тое, што яна аказалася маладзей на некалькі гадоў, у падлеткавым узросце ўсё сапсула: я такая ўся “дарослая”, а яна яшчэ дзіцё.

Другая наша суседка зверху, цётка Соня, працавала ў кафэ “Рабінка” непадалёк. Не памятаю, ці афіцыянткай, ці адміністратарам? Каля “Рабінкі” прадказальна раслі рабіны. Пад рабінамі таўкліся п’янтосы, у якіх быў там свой “рэстаран”. Час ад часу цётка Соня прыносіла да нас на часовае захаванне стосы талерак, прыгожыя чайныя сервізы, наборы крышталёвых чарак – бо муж Поль прыходзіў п’яны, і ўсё гэта мог пабіць.

Біў і цётку Соню. Я помню, што яна была прыгожая, высокая, добра апраналася, з нафарбаванымі яркай чырвонай памадай вуснамі. З “Рабінкі” мела някепскі даход, але муж усё прапіваў. Поль пасля некуды дзеўся.

Сууседа за сцяной звалі Куркуль. Шапталіся, што ён служыў у органах, што з-за яго падчас рэпрэсій шмат людзей пацярпела. Мама не любіла яго з-за асабістых прычын. Калі мой бацька спрабаваў адсудзіць у нас кватэру пасля разводу – мама атрымала яе сама, працуючы медсястрой у паліклініцы – то наняў нейкую жанчыну, каб у судзе выдала сябе за маму і пацвердзіла, што згодная на падзел маёмасці, каб пераехаць з дзіцем і маці ў пакой у камуналцы. Дык вось, Куркуль мусіў пацвердзіць, што тая наймічка і ёсць мая мама. Пацвердзіў. Але яшчэ адна наша суседка спадман выкрыла… Кватэра засталася нам, бацька з’ехаў да палюбоўніцы ў Мардовію. Што ж, мама ў яго была другой жонкай. Першая здрадзіла з нейкім палкоўнікам, якога мой бацька спусціў з лесвіцы. Там у яго таксама была дачка, і майго з’яўлення ён не хацеў.

Пасля ўжо даведалася, што ў суседнім пад’ездзе жыла сям’я літаратурнага крытыка Перкіна. Калі нарадзілася наша дачка, мы пасябравалі з сям’ёй унука Перкіна – іх дачка была равесніцай нашай. Крыжык, які я шмат гадоў нашу не здымаючы, з надпісам “Ерусалім”, асвечаны ля Гроба Гасподняга – падарунак жонкі таго ўнука…

У апошнім пад’ездзе жыў ветэран па мянушцы Сліва – нос адпаведнага колеру. Сліва біў жонку, часам яго запрашалі выступаць у школы, расказваць пра баявое мінулае… Казалі, што Сліва быў энкавэдыстам, шмат людзей уласнаручна расстрэльваў. Таму, казалі, і п’е.

Паверхам ніжэй жыла бабуля, якая хварэла слановай хваробай. У яе пачварна распухлі ногі. Казалі, была ветэранкай, ногі застудзіла падчас вайны… З ейнай унучкай Ірынай – у яе былі такія доўгія, тоўстыя косы —  я пасябравала надоўга, сябруем і дасюль, хоць Іра і з’ехала з мужам-біёлагам у Амерыку яшчэ ў галодныя дзевяностыя. Слановай хваробы ейнай бабулі мы баяліся – а раптам заразішся, і таксама пачнеш распухаць?

Аб’ядноўвалі суседзяў пахаванні. Ледзь не кожны тыдзень чуліся гукі духавога аркестру. Усе высоўваліся ў вокны, хто мог – выходзіў з пад’езду… Я з нашага чацвёртага паверха назірала, як плыве на нечых руках човен з нерухомым пасажырам… Найчасцей гэты човен быў абабіты знутры юлёвым. А суседзі абмяркоўвалі: ці вялікі аркестр, ці шмат людзей прыйшло, колькі вянкоў.

Апошнім часам не памятаю, каб дзесь хавалі з гарадскога пад’езду – ёсць жа рытуальныя залы. Страцілі падзаробак музыкі…

Першыя сутарэнні і гарышчы

Я любіла блукаць па падвалах. Ну якія там падвалы ў хрушчоўках… Збітыя з негабляваных дошак дзверы катухоў з нумарамі кватэр, каты, блохі… Шмат блох. Але было цёмна, ціха, страшна, таямніча – іншы свет… З закратаваных вакенцаў прасявалася святло, выхоплівала сцены ў гатычных пацёках… Часам бачыліся сляды тых, хто начаваў – ссунутыя скрыні, брудныя коўдры, пустыя бутэлькі…

Памятаю, разбіраючы рэчы ў нашым катуху, выцягнулі мы з мамай скрынку са старым абуткам… А гэта быў абутак, які яна ў маладосці набыла ў Германіі. Гадоў дваццаць прамінула, басаножкі і туфлікі былі стаптаныя… Але ўсё яшчэ ўражвалі несавецкай вытанчанасцю, элегантнасцю… У мамы была нага нашмат меншая за маю – я ж і вышэй за яе вырасла на паўгалавы… Таму магла толькі зайздросліва глядзець на гэты абутак, як старэйшыя сёстры Папялушкі на крышталёвы чаравічак. А яшчэ знайшлі там туфлікі, якія былі мне па памеры – яны, здаецца, належалі бабулі Волі… З мяккай брунатнай скуры, вастраносыя лодачкі, іх не сапсулі нават гады ў падвале. Я з задавальненнем іх насіла.

Мама сябравала з цётачкай, якая працавала з масоўкай на кінастудыі “Беларусьфільм”, і час ад часу нас запрашалі на здымкі. Дык вось, мяне запрасілі на здымкі фільма, дзеянне якога мусіла адбывацца перад вайной, і належала апрануцца як-небудзь адпаведна, і я надзела гэтыя лодачкі. Касцюмерка адразу прыкмеціла мае туфлікі: а якога яны часу? Даведаўшыся, што з саракавых, доўга ўгаворвала прадаць іх для кінастудыі, зайздросліва ўздыхала… Я не прадала.

Праз пару гадоў скура ўсё-ткі не вытрывала, пачала трэскацца, фарба аблезла… І мы выкінулі знойдзеныя ў падвале туфлікі.

У мяне былі свае жахалкі наконт сутарэнняў і гарышчаў. Неяк мама ўладкавалася медсястрой у дзіцячы садок-санаторый, які месціўся за горадам, у лесе… Але гэта было не ўлетку, а зімой. Памятаю, як выхавацелькі вадзілі дзяцей па заснежаных пагорках і збіралі зялёнкі і падзялёнкі – асабліва трывушчыя грыбы з металёвым адценнем. Вечарамі ў актавай зале на мансардзе драўлянага корпуса нам паказвалі дыяфільмы. У адным з іх распавядалася пра шпіёнаў, якія прабраліся ў Савецкі Саюз, прыплыўшы з аквалангамі з мора. На адным з кадраў адважныя піянеры заўважалі падазроныя агеньчыкі ў цемры пячоры ў скалах узбярэжжа. Піянеры думалі, што якая-небудзь пачвара, а гэта шпіёны ворагам-капіталістам сігналы ліхтарыкамі падавалі. Дык вось, той кадр – два палаючыя жоўтыя вокі ў цемры – дасюль у памяці. І нягледзячы на наступнае развянчанне ў дыяфільме тэмы пачвараў, менавіта такая пачвара і ўяўлялася.

На першым паверсе корпуса з актавай залай быў медпункт і ізалятары для хворых дзяцей. Мама рабіла там уколы, ставіла банькі захварэлым, змушала іх парыць ногі ў жалезных тазіках з разведзенай у вадзе гарчыцай… Я начавала з мамай у яе пакойчыку. У мяне, як у дачкі медсястры, было больш волі, чым у іншых дзяцей. Таму неўзабаве пасля прагляду дыяфільма пра шпіёнаў я адна блукала па старым драўляным доме… На другім паверсе панавала цемра. З якой, напэўна ж, глядзелі жоўтыя вочы. Ну і я рушыла ўверх па драўлянай лесвіцы, каб гэта пабачыць, абміраючы ад жаху і ад цікаўнасці.

Усё жыццё цікаўнасць і страх будуць ува мне змагацца, і здагадайцеся, што звычайна перамагае… Прыступка за прыступкай… Парыпваюць у цемры і цішы… Трошкі свету знізу, з калідора… Вось і пустая зала, якая падаецца агромністай…

Не памятаю, ці ўбачыла я штось – але не памятаю і таго, каб верашчала, крычала, бегла ўніз… Так, пастаяла ў цемры, падыхала таямніцай, пахадзіла па гулкай рыпучай падлозе і вярнулася.Але ж уражанне засталося – вось і цяпер успамінаю.

У тым санаторным садку мы з мамай доўга не прабылі. Своеасаблівае гэта было месца… Памятаю, як выавацелька водзіць па твары хлопчыка ягонымі загажанымі калготамі, размазваючы дзярмо па твары… Хлопчык раве, аж захлынаецца, выхавацелька крычыць… Потым вядзе малечу да ўмывальніка і працягвае крычаць, што ён кепска змывае з твару ўласнае дзярмо…

Усё вырашыў выпадак, калі дома я праліла гарбату на табурэтку, чырвоную, яркую, на трох ножках. І пачала старанна злізваць пралітае. “Што ты робіш?” Я патлумачыла маме і бабулі, што нас так вучаць у садзіку. Я сапраўды з гонарам дэманстравала набытае дзякуючы выхавацельцы ўменне. Мама і бабуля перазірнуліся… У садок паміж зялёнак і падзялёнак са шпіёнамі на гарышчы я больш не вярнулася.

У хаце бабулі Ліды ў Люцях таксама было гарышча. Туды вялі грувасткія драбіны. Мне, вядома, забаранялася па іх уздымацца. І, вядома, я аднойчы туды палезла. Неяк ускараскалася. А на самым версе спалохалася – бо зразумела, што назад сама не спушчуся. Села на ўскрайку і пачала клікаць бабулю. Мяне зняў зверху нехта з маіх дзядзькаў. І вось дасюль шкадую, што падняцца хапіла смеласці, а разгледзецца там, наверсе, ды паблукаць не наважылася.

Сутарэнні і гарышчы люблю дасюль. Падчас нашых вандровак па беларускіх руінах так і шчымлюся туды. Залез на званіцу, караскаючыся па асыпаных, падгнілых прыступках, палохаючы галубоў і ластавак – дзень удаўся! А залезці ў сутарэнні закінутага маёнтка, дзе жывуць цені мінулага, паблукаць на лёхах з нізкай скляпеністай столлю, калі пад падэшвамі чаравікаў пахрумстваюць каменьчыкі і чужыя спадзевы – насалода, ні з чым не параўнальная.

Турма

Каля нашага дому была турма. Строгага рэжыму. Вялізная абгароджаная тэрыторыя з вышкамі, на якіх стаялі ахоўнікі з аўтаматамі. З аднаго боку чыгунка, з другога – хрушчоўкі. У турме некалькі карпусоў, адзін стаяў уздоўж Ракаўскага тракту. Вокны на фасадзе дзіўныя: замест шкла – квадратныя шкляныя “цагліны” і краты, потым з’явіліся нейкія драўляныя шчыты…

У нашым класе шмат у каго сваякі сядзелі ў турме. Таму турэмны побыт ведалі дакладна. І клас быў выбудаваны паводле турэмнай іерархіі: на чале – “атаманша”, самая высокая, мажная і дужая дзяўчынка, якой усе баяліся. У яе былі дзве намесніцы, потым ішлі “шасцёркі”… Кагось запісвалі ў “мужыкі”, камусьці не пашчасціла апынуцца ў ізгоях. Ізгоям учынялі “цёмныя”, іх не далучалі да важных спраў… Мне ўсё гэта было брыдкім, я стварыла ўласную партыю анархістаў – у яе ўвайшлі яшчэ тры мае сяброўкі, і атаманша дала загад нас не чапаць. Я не абавязаная была ўдзельнічаць у “цёмных”, то-бок у збіцці і здзеках над “ізгоямі”. Я была з нешматлікіх батанікаў, якія рабілі хатнія заданні за ўвесь клас. На ўсё жыццё з тае пары: не даносіць нават на ворагаў, не шкадаваць сябе і не выхваляцца сваймі ведамі.

Аўтарытэтамі ў класе лічыліся тыя, хто меў зносны з зэкамі з суседняй турмы. Нашы хлопцы кідалі праз калючы дрот пачкі гарбаты, узамен атрымлівалі нажы з наборнымі рознакаляровымі дзяржальнамі, якія вырабілі зэкі. Хлопцы хваліліся, як уцякалі, калі з вышак у іх стралялі ахоўнікі. Ахоўнікамі найчасцей былі азіяты. З імі тубыльцам цяжэй дамовіцца. А спрабавалі – асабліва дзяўчаты, якім карцела перагаварыць з зэкамі. Аднойчы я, калі ўжо вучылася ў тэхнікуме, пайшла з сяброўкай, хлопец якой сядзеў у “нашай” турме, на такія перамовы. Сяброўка завязала размову з узбекам ці туркменам, які стаяў на вышцы, узброены аўтаматам. Ахоўнік, які не вельмі разумеў расійскую мову, з сімпатычнай дзяўчынай не супраць быў пазнаёміцца, але калі пачуў пра нейкага “Сашу з дзявятага атраду”, якому трэба перадаць прывітанне, пасумнеў і пачаў нас праганяць. Але гэта былі не ўсе сакрэты турмы… Сяброўка павяла мяне на патаемны перагаворны пункт – належала падняцца на апошні паверх высокага офіснага будынка і перад вакном лесвічнай пляцоўкі, з якога была добра бачная турма, крэсліць у паветры даланёй літары. Нейкія зэкі заўважылі тыя знакі, што падавала сяброўка, пачалі адказваць гэткім жа чынам. Тыпу “Прывітанне, як вас завуць”. Але атрымалі ў адказ “Саша з дзевятага атраду”, таксама пасумнелі і перамаўляцца далей не пажадалі.

З майго класу чалавек шэсць пасля патрапіла ў турму. Магчыма, хтосьці паспеў і пасядзець у “нашай”, ля чыгункі.

Воск

Хоць я толькі ў сталым узросце даведалася наконт працы Адама Рыгоравіча Багдановіча пра перажыткі паганскага светагляду ў беларусаў пачатку дваццатага стагоддзя, магу засведчыць, што тыя перажыткі і ў часы майго маленства-тынейджэрства квітнелі.

Гадалі ўсе, асабліва дзяўчаткі.

Лілі воск у ваду. Праўда, васковых свечак бракавала – а скуль ім узяцца, у цэрквы ж акцябраты і піянеры не хадзілі. Карысталіся парафінавымі, стэарынавымі ці якія там былі. Свечку клалі на край сподка з вадой, расплаўленае рэчыва ўтварала ў вадзе, астываючы, дзіўныя фігуры… Якія мы спрабавалі вытлумачыць. Вянок, здаецца, прадвяшчаў замужжа. А мо смерць.

Яшчэ можна было пусціць па вадзе арэхавую шкарлупінку, у якую прымацоўвалася накшталт мачты запалка. Запалку падпальвалі і глядзелі, куды паплыве ”човен”.

Была і “чорная магія” – фотаздымкі ненавісных персонаў спальвалі, абавязкова ў цемры. Пратыкалі абліччы распаленымі голкамі… Не верыцца, што такое магло быць – але ж учынялі, мілыя дурнаватыя дзеткі, пазбаўленыя разумення пра тое, што твораць. Але сядзець у цемры паміж двума люстэркамі перад запаленай свечкай, углядаючыся ў бясконцы вогненны калідор з надзеяй выглядзець будучага мужа мала хто наважваўся.

Яшчэ можна было выклікаць Чорную Даму з люстэрка, як і навошта, не ўдакладню, мы з сяброўкамі тое не практыкавалі. Памятаю яшчэ нейкую лухту пра Гноміка, які прынёс бы цукерак, у ягоным выкліканні фігуравалі чырвоныя ніткі і замова. Гулялі ў прынцэсу – на галаву самай дробнай дзяўчынкі клалі рукі і прамаўлялі жудаснае пра тое, што прынцэса памерла, яе трэба хаваць, і няхай нячысцікі яе хаваюць. Пасля гэтага цела “прынцэсы” мусіла страціць вагу, і яе можна было падняць на выцягнутых указальных пальцах гульцоў.

Мы жылі ў свеце прыкметаў. Калі тваю дарогу пераходзіў чорны кот, трэба было плюнуць тройчы цераз левае плячо і трымацца за гузік. Каб пазбегнуць благога вока – апрануць майку ці майткі навыварат. Пабачыць нумар аўтамабіля з двума аднолькавымі лічбамі – на ўдачу. Білет на аўтобус ці тралейбус мог стаць шчаслівым, калі сума першых лічбаў супадала з сумай апошніх… Раілі гэты білецік з’ядаць, але я грэбавала. Шукалі пяціпялёсткавыя кветкі бэзу. Іх таксама елі. Нават я.

Тое, што кагось сурочылі, вызначалі, вядома, маці ці бабулі. Сурокі здымалі лыжкай солі, якой абносілі супраць сонца.

Каб звесці бародаўку, яе абвязвалі “суровай” ніткай, звычайна ільняной, а другую палову ніткі закопвалі ў вазон. Калі нітка ў вазоне згнівала, знікала і бародаўка.

Замовы

У мае шаснаццаць з бабуляй Воляй мы паехалі да яе сястры Ліды, якая так і засталася жыць у маленькай вёсцы на Пухаўшчыне. У яе хатцы сушыліся зёлкі, да яе прыходзілі гадаць і лячыцца… Калі бабуля Воля выходзіла са старэнькага аўтобусіка, які па разбітай танкавымі гусеніцамі дарозе даклыпаў да вёскі, яна спатыкнулася, моцна выцяла нагу аб жалезную прыступку, аж да крыві. І засмяялася весела, выпрасталася – нешта жартоўнае сказала спалоханым людзям, што яе падтрымалі. Характар у бабулі Волі быў жалезны. Ніякай слабасці не паказваць! У Ленінградзе бабуля была стаханаўкай, а таксама варашылаўскім стралком.

Ад прыпынку да Люцей ісці было некалькі кіламетраў. Нага бабулі Волі разбалелася. Бабуля Ліда ўзялася лячыць. Я запомніла, як яна гэта рабіла… Расцерці выцятае месца настоем… І прашаптаць замову. Гэта адзіная замова, якой я навучылася ад бабулі Ліды. Але ў памяць урэзалася. Пачыналася – “Ехаў удар на вараным кані праз жалезны мост”. Я пасля маму так пару разоў лячыла. А яшчэ бабуля Ліда навучыла мяне гадаць на картах. Віновая дама, бубновы кароль, што на сэрцы ляжыць… Прынамсі, што яна мне нагадала, збылося.

А яшчэ – цяпер не верыцца ва ўласнае глупства – спірытызмам мы займаліся. І талерачка сапраўды рухалася, нібы незалежна ад нашых пальцаў, і замест захаплення і весялосці я адчувала такую тугу, агіду, страх… Гэта было нешта такое няправільнае… Нават з кашай у галаве з матэрыялізму і эзатэрычных плётак усведамлялася.

Калі працавала на заводзе “Гарызонт” пасля архітэктурна-будаўнічага тэхнікума, нас запрасілі ў актавую залу на сеанс гіпнатызёра. Набілася паўнюткая зала. Рабацягі, ітээры, начальства… Шчабечуць, рагочуць… А мне неяк не па сабе. Перад пачаткам выходзіць у кут сцэны мужык, чарнявы, з кульбачкай (далібог, ці Воланд, ці Кашпіроўскі), аглядае залу, як бы прымерваецца. Кажа, што зараз папросіць кожнага счапіць рукі на патыліцы… Усе пачынаюць з вясёлым прадчуванем згаданую позу практыкаваць…  І раптам я так ясна бачу , як з вачэй гіпнатызёра вырываюцца два вясёлкавыя промневыя вееры, у бок залы… І я разумею аднекуль, што гэта спадар маг размінаецца, спрабуе залу, шукае ахвяраў… У мяне ажно ўсё сцяла ад жаху. Я ўскочыла, не зважаючы на жарцікі супрацоўнікаў, прабралася да выхаду і як плітану ў наш кабінет…

Пасля мне расказвалі, аж захліпаліся, як шмат я страціла. Маўляў, некаторыя не змаглі расчапіць рукі на патыліцы, і гіпнатызёр запрасіў іх на сцэну… Ну і пайшлі розныя штукарствы над загіпнатызаванымі, тыпу, уявіце, што вы на працоўным месцы… Хто пачынае рукамі ў паветры вадзіць, хто на крэсле ляніва адкідваецца… А статак у зале рагоча.

Я дасюль радуюся, што ў час збегла.

Не ведаю, пабачанае мною сведчыць, што я б не паддалася гіпнозу, ці наадварот… Але дасюль памятаю той свой жах.

Калі ўжо я выйшла замуж, а былі апошнія гады Савецкага Саюза, пайшла ў Аляксандра-Неўскую царкву на Вайсковых могілках Менску і ахрысцілася – мама там дамовілася. І на ўсялякія магічныя спакусы ёсць малітва і жагнанне… Што я й спраўдзіла ўжо ў сталым узросце, калі падпрацоўвала літрэдактарам у беларускім паэтычным тэатры. Мы выправіліся на гастролі ў Вільню ў сярэдзіне дзевяностых. Сцэну пад спектакль пра віленскіх беларускіх адпраджэнцаў пачатку дваццатага стагоддзя, Юльяну Мэнке і Івана Луцкевіча, нам вылучылі ў Вільнюскім рускім тэатры. Монаспектакль іграла цудоўная Галіна Дзягілева, яна ж была стваральніцай і кіраўніком тэатра. Прыйшлі мы на рэпетыцыю… Пуста, толькі высокі, бялявы і меланхалічны малады ахоўнік і прыветная касцюмерша, якая дала малой маёй дачцы Вераніцы памераць дзівосныя капелюшы з рэквізіту. Пайшлі мы з Галінай у грымёрку… Некалькі трумо са складзенымі люстэркамі. Галіна адкрывае адно люстэрка… І на стол падаюць скручаныя чорныя ніткі.

Галіна бялее і кажа, што ведае, хто ёй гэта падрабіў… Яе даўняя знаёмая-суперніца, якая цяпер працуе ў гэтым тэатры. А яшчэ ж спектакль адыграць увечары!

Меланхалічны ахоўнік, якога я пабегла прасіць, каб далі ключ ад другой грымёркі, доўга перапытваў, а што з вылучанай грымёркай кепска? Я мармытала нешта пра эмацыйнасць артыстаў…

Вярнулася з ключом да Галіны, якая баіцца глядзець на тыя ніткі. Дастаю малітоўнік, які заўсёды мела з сабою. Не памятаю, адкуль знайшлася царкоўная васковая свечка, запалкі, здаецца, прасіла ў таго ж ахоўніка… Карацей, палім мы тыя ніткі з малітвай… І тут з’явіўся ахоўнік. Яго блакітныя прыбалтыйскія вочы пашырыліся, але спадар мужна прамаўчаў. Мусіць, нагледзеўся ў тэатры ўсялякага.

Спектакль прайшоў паспяхова.

Вязанне

Я так і не засвоіла вязанне на спіцах, толькі аплікам. Хаця спрабавала вучыцца… Але з паскудных гладкіх спіцаў ніткі саслізгвалі, а падлічваць пяцелькі з маёй агідай да матэматыкі…

Мама і бабуля вязаць умелі – як жа без гэтага… У доме меліся звязаныя імі сурвэткі з таненькіх белых нітак, амаль карункавыя, і нават цэлы абрус. Былі і такія ж, як абрус, “падзоры” – доўгія палосы, унізе зубчыкамі, якія належала прышываць на ніз посцілкі для ложка. Але побыт наш быў гарадскі, і падзоры не выкарыстоўваліся. Аднойчы мама паказала мне даўжэзную баваўняную паласу ў дзве далані шырынёй, таксама ўпрыгожаную па кароткім краі вязанымі карункамі – гэта спавой, сказала мама. Ім укручваюць немаўля. Шчыльна-шчыльна. І мяне спрабавалі. Але я не давалася, вылузвалася.

Мама і бабуля вязалі шкарпэткі, звычайна з рэшткаў ваўняных нітак, таму стракатыя. Рукавіцы, шалікі, шапкі… Па кнігах мама засвойвала складаныя ўзоры, і неяк з махеру колеру гранату звязала мне кофту. Ніткі хітра скрыжоўваліся, перапляталіся – здаецца, узор называўся “павук”… Я доўга насіла гэтую кофту, пакуль не забылася яе ў кінатэатры “Мір” на сеансе індыйскага фільма. Індыйскія фільмы былі самыя ўлюбёныя, там паўставаў іншы свет, без партыйных сходаў і перавыканання планаў, без звыклай шэрасці… Таму білеты было не дастаць. І на той сеанс мы з аднакласніцай патрапілі без білета. Проста былі на папярэднім сеансе – здаецца, глядзелі стэрэафільм, не памятаю ўжо, пра што, магчыма, пра батанічны сад у Ялце… І не сышлі, а праслізнулі на наступны сеанс, селі па вольныя месцы. Карацей, калі, выйшаўшы з кінатэатру, я ўспомніла пра махеравую кофтачку колеру гранату, пасаромелася за ёй вярнуцца. Мне здавалася, што супрацоўнікі кінатэатру адразу зразумеюць, што я была без білету… Мама ад маёй згубы засмуцілася, напэўна, куды болей, чым я. Але не сказала мне нічога. У нас не было прынята ставіць рэч вышэй за чалавека. Ніколі мяне не лаялі за тое, што папсавала нешта – няважна, шпалеры, абутак, талерку…

Неяк мы ў суседнім двары гулялі ў выбівалу. Я не дужа спартыўная асоба, але тут гульня ў мяне “пайшла”. Я спрытна ўварочвалася ад мяча, якім спрабавалі патрапіць у мяне… І вось дзясяты, апошні раз належала ўхіліцца ад удару. Я была ўжо стомленая, спатыкнулася, павалілася… Новенькія трыкатажныя штаны, брунатныя, шырокія, прадраліся на калене, і калена абадралася аб асфальт да крыві… Але мне было радасна – я перамагла!

Маю радасць зменшыла рэакцыя іншых дзяцей, якія абступілі мяне, гледзячы на падраныя штаны. “Ну, зараз ёй дастанецца! Вой, што ёй за гэта будзе!” – гаварылі яны са страхам. Я не вельмі разумела, чаго я мусіла баяцца, і як гэта мяне пакараюць за дзірку. Але агульнае спачуванне паўплывала, я прыбегла дамоў у слязах…

Зразумела, маму цікавілі не мае штаны, а мая пабітая каленка. Я была суцешаная, пашкадаваная, каленка прамытая перакіссю вадароду і намазаная зялёнкай, і я задаволеная ўляглася на канапу з кнігай. Штаны мама і бабуля паспрабавалі выратаваць. Жылі мы бедна, купіць новыя было праблемай. На калене з’явілася латка, досыць заўважная… І мне не вельмі хацелася залатаныя штаны кудысь апранаць.

Нават у школе на ўроках працы нас вучылі рабіць латкі. Не так, як сёння – дэкаратыўна, хаваючы дзіркі пад вышыўкай ці аплікацыяй… Для цыравання шкарпэтак і калготак ужывалі лямпачку, на якую нацягвалі прадранае месца. Меліся і адмысловыя пласмасавыя “грыбочкі” для цыравання, але іх мала хто набываў. Лямпачкі ж ва ўсіх ёсць… На школьных фатаграфіях, якія рабіліся ў канцы навучальнага году, я бачу сябе ў залатаных на каленках калготах.

Дзякуючы бабулі Волі, у нас заўсёды быў чамадан, напханы абрэзкамі тканін. Бабуля Воля пакідала, што засталося ад заказчыц. Я рабіла з тых шматкоў адзенне для лялек і вывучвала таемныя назвы з прысмакам далёкіх каралеўскіх баляў: крэпдэшын, крэп-жаржэт, гіпюр… Памятаю шматочкі крэпдэшыну ў няроўныя шэрыя рубчыкі, з украпінамі карычневага і белага – з адрэзу, прывезенага з Англіі стрыечным дзядзькам Сашам. Бабуля Воля пашыла для маёй маці такую сукенку. Хапіла і на маю ляльку… Самыя прыгожыя абрэзкі бабулі Поля і Воля выкарыстоўвалі, каб заплятаць нанач косы. Яны ніколі не клаліся спаць, не заплёўшы косы. Калі бабуля Воля начавала ў нас, яны з маёй бабуляй спалі на адной раскладной канапе і перад сном доўга размаўлялі, нешта ўспаміналі – і запляталі худзенькія свае сівыя косы з анучкамі замест стужак. Ім было што ўспомніць – дзве самотныя жанчыны, што збераглі сваіх дзяцей у вайну… Хто быў мой дзед, бабулін муж – толкам не ведаю, у даваенным Піцеры застаўся… Муж бабулі Волі без вестак знік на вайне. Пасля былі чуткі, што ён выжыў, але не вярнуўся дадому, бо займеў іншую сям’ю… Пацвердзіць ці абвергнуць ужо няма каму.

Ад мамы засталіся мне вязаныя шкарпэткі… Яна да апошняга намагалася для нас іх вязаць і дарыць. Кепска ўжо бачыла, таму петлі спушчаныя, пятка ссунутая… Але гэта рабілі маміны рукі. Шмат яна вязала і дыванкоў – буйным аплікам, са стужак, на якія рэзалася старая адзежа. Дыванкі яна вязала для Чырвонага Касцёлу — там была пляцоўка тэатра “Зніч”, дзе мама працавала касцюмеркай. Не ведаю, магчыма, звязаныя мамай дыванкі недзе ў храме і захаваліся.

Дыяфільмы

У часы майго дзяцінства ўжо можна было набыць кінакамеру і кінапраектар. Здымалі найчасцей на васьміміліметровую плёнку. Выява была чорна-белай і дрыготкай. Для прагляду куплялі і гатовыя стужкі з кіно і мультфільмамі… Але дазволіць такую раскошу сабе маглі адзінкі. Мой дзядзька Саша, сын малдаўскіх сваякоў, калі вучыўся на філасофскім факультэце ў Мінску, такую кінакамеру меў. І нават зняў мяне – павёў на Кальварыю, і я пад прыцэлам кінакамеры, якая стракатала, як незадаволеная жамяра, нязграбна залазіла на дрэва, злазіла, хадзіла па бардзюры фантана…

А звычайна замест самаробнага кіно бавілі час за праглядам дыяфільмаў. Іх прадавалі ў любым цацачным аддзеле. Круглыя пласмасавыя ўпаковачкі, цэтлікі без карцінак, толькі назвы, унутры –пругкі чорны бліскучы скрутак плёнкі, з якога можна было лёгка зрабіць падзорную трубу. Для прагляду часам выкарыстоўвалі маленькія жалезныя прылады, падобныя да мікраскопу – глядзіш адным вокам у акуляр, рукой пракручваеш плёнку… Але самая насалода была – дыяпраектары! Большыя, з лямпачкай, якая моцна награвала металёвы корпус. На сцяну вешалі прасціну, і тым жа пракручваннем мяняліся кадры, нехта з дарослых чытаў тэкст. Дыяфільмы часцей за ўсё былі па мультфільмах, якія паказвалі па тэлевізары. Напрыклад, пра самотнага хлопчыка і рукавічку, што да яго радасці ператварылася ў шчанючка, але вязаны шчанюк зачапіўся нітачкай за куст і… распусціўся на ніткі.

Шчанючка-рукавічку было шкада.

Тым болей я паспрабавала паўтарыць тую гісторыю.

Пайшлі мы да аднакласніцы глядзець шчанючка, якога тая падабрала на вуліцы. Такі пацешны… Мама аднакласніцы і пытаецца раптам у мяне: а мо ты б такога хацела? Хочаш? Дык забірай. Я радасна згадзілася. Трэба ж, такі скарб аддаюць!

З дэлегацыяй аднакласнікаў і былой засмучанай гаспадыняй шчанючка мы з’явіліся ў нашу кватэру. Мама і бабуля агледзелі мой скарб – і я атрымала рашучае “не”.

Што рабіць? Дзяўчаты і падбілі мяне: занясі дадому шчанючка крадма, схавай…

Так і зрабіла. Пасяліла незаконнага кватаранта за высокай драўлянай спінкай мамінага ложка – так быў любімы мною цёмны закуток.

Карміла шчанючка я паводле мультфільму і дыяфільму – малачком. Але быў ён, як я разумею, даволі падрослы і не адмовіўся б ад каўбаскі. Ад малочнай дыеты шчанюк пачаў пакідаць лужыны. Я пачала ўцямліваць адрозненне жывога звярка ад цацкі.

Ну а ноччу шчанючок пачаў скуголіць. Мама спалохалася – вырашыла, гэта я плачу.

Таямніца выкрылася. Шчанючок, размазваючы чарговую лукжыну, бегаў па падлозе… За вакноў шарэў ранак. Я была нявыспаная. Мама была нявыспаная. Мне было загадана вярнуць шчанючка туды, дзе ўзяла. Аднакласніца і ейная мама не былі шчаслівыя. А я да свайго сораму адчула палёгку. Лепей гуляцца з рукавічкай.

Дарэчы, цяпер у нас з мужам восем гадоў жыве аўчарка Герміёна. Прынесеная малюпасенькім шчанючком у хату нашымі дзецьмі прыблізна так, як калісь зрабіла я. Гештальт закрыты.

Балван

Калі ў доме прамаўлялі слова “балван”, не трэба было ўдакладняць, хто маецца на ўвазе. Кепскі чалавек, які пакрыўдзіў маму.

Толькі праз колькі гадоў я ўсвядоміла, што гэтак называлі мама і бабуля майго бацьку – па сугуччы: “Іван – балван”.

Патлумачылі мне гэта пасля таго, як у двары на пытанне суседак – а як там твой бацька? – трагічным голасам распавяла давераную мне гісторыю, што бацька быў эдектрыкам, залез на слуп, і яго забіла токам.

Так што я даведалася, што бацька мой жывы, ніякі ён не электрык, а інжынер, і ў яго іншая сям’я. Далёка, у другім горадзе.

Бацьку бачыла два разы ў жыцці. Калі мне было пяць – я прыйшла з чарговай бібліятэкі, нагружаная кніжкамі, сядзіць дзядзька на табурэтцы… Пытаўся стандартна-дарослае: ці люблю чытаць, што чытаю…

Не ведаю, што мяне навяло на такую думку – але я ўдакладніла ў мамы, калі яна мяне мыла перад сном:

–Мама, гэта быў балван?

Другі раз ён з’явіўся, калі мне было шаснаццаць… Бабуля мяне пабудзіла, нічога не тлумачачы, соннай пачала падаваць самае лепшае маё адзенне – кофтачку, пашытую бабуляй Воляй з кашаміравай хусткі, сінюю доўгую спадніцу…

Аказалася, бацька, які прыехаў у камандзіроўку, папрасіў, каб мяне з ім адпусцілі на дзень – пагаварыць, пазнаёміцца. Мы пахадзілі па горадзе. Распавёў, што ягоную маці-настаўніцу падчас вайны расстралялі немцы – была падпольшчыцай. Што сам быў у партызанскім атрадзе сувязным. Што галадаў…

Потым я, супастаўляючы факты, здагадаюся – ягоны бацька, мой дзед, быў рэпрэсаваны, сасланы ў Сібір, там і згінуў. Бацьку і яго зводную сястру перад вайной адправілі ў дзіцячы дом.

У бацькі на пінжаку былі ордэнскія калодкі. Мама гаварыць пра бацькавы ўзнагароды не жадала. Я сама знайшла ў архівах пра ветэранаў Вялікай Айчыннай. Прызвалі майго бацьку ў Бабруйскім РВК 30 чэрвеня 1944 года, якраз яму споўнілася васемнаццаць. У загадзе ад 19 студзеня 1945 г. часткам 194 стралковай Рэчыцкай Чырвоназнаменнай дывізіі гаворыцца, што што ўзнагароджаваецца Ордэнам Чырвонай Зоркі Рублеўскі Іван Іванавіч, стралок 616 стралковага палка. Наградны ліст сведчыць: “24.10.1944 у баі за населены пункт Боры Варшаўскага ваяводства дзейнічаў адважна і храбра. Пад моцным артылерыйскім агнём уварваўся ў траншэі праціўніка і агнём з аўтамата знішчыў да 20 гітлераўцаў. Смела і рашуча пераследваў праціўніка, заўсёды знаходзячыся спераду.” Ёсць у бацькі і два ардэны Вялікай Айчыннай вайны – першай і другой ступені. Той, што другой ступені, атрымаў 25 студзеня 1945 года, першай ступені – да юбілею Перамогі, ужо ў 1985-м. Ёсць на сайце і партрэт маладога бацькі: рашучы разумны твар, трохі насцярожаны, пільны пагляд. Мабыць, нешта з рысаў я ўспадчынніла…

І як сумясціць два вобразы бацькі — “балвана” і адважнага героя вайны… Што ж, чалавек – бездань, памяць – калейдаскоп, з якога высыпаюцца шкельцы…

Цацачнае ружжо

Самай улюбёнай маёй цацкай у дзяцінстве было ружжо.

Металёвая дубальтовачка не страляла, але курок узводзіўся файна, са шчаўчком.

Я адзявала чырвоныя скураныя боты, падперэзвалася пасам ад паліто, на павадку ў мяне быў плюшавы сабачка, а на грудзях — яно. Ружжо.

Я хадзіла па падлозе, грукаючы ботамі, і шукала дзічыну.

Паколькі дываноў у нашай хаце ніколі не было, голыя дошкі падлогі, суседзі скардзіліся на грукат. Але жаданні дзіцёнка мая мама шанавала найперш.

Паляванне было справай звыклай, бо, прыязджаючы ў вёску Люці, я заўсёды бачыла , як стрыечныя мае дзядзькі той справай займаюцца. Я нават дапамагала зараджаць патроны. Памятаю раскладзеныя на стале рознакаляровыя гільзы, купкі пораху, шроту… Спецыяльную машынку для набівання патронаў. Чучалы цецярукоў і дзікіх качак… З’яўлялася і дзічына. Дзядзькі маглі прывалачы цэлага лася альбо дзіка. Зразумела, і зайца, лісу, цецярукоў, глушцоў… Аднойчы ў сарайчыку павісквалі маленькія паласатыя вепручкі, бабуля Ліда іх даглядала…

У нашым гарадскім двары была свая зброя — пулялі з рагатак сагнутымі кавалкамі провада з аголенымі канцамі. Такая “куля” даволі адчувальна ўпівалася ў цела. Магла скалечыць, калі патрапіць у твар ці ў вока.

Больш бяспечна стралялі з трубачак ад самапісак і аўтаматычных алоўкаў гарохам і жаванымі камячкамі прамакатак – але гэта на ўроках.

У жыцці – па-за межамі школы — было страшней і безвыходней.

Не, з лялькамі я таксама гуляла. А як жа яшчэ было разыгрываць бясконцыя гісторыі, якія ўвесь час сачыняліся? І лялечны посуд быў… Нават чэшскі лялечны сервіз з парцаляны. Але вось неяк не падзяляла я гульні, цацкі і кнігі на хлопчыкавы і дзяўчынкавы, толькі на тыя, што мне цікавыя, і тыя, што не. Лазаць па падвалах і гарышчах было цікава. Рабіць з фанцікаў уборы для папяровай лялькі таксама цікава. Караскацца на плот, каб абадраць спелую чаромху ці нарваць яблыкаў — файна…

Нейкі час я хадзіла ў цір, зроблены са старога аўтобуса. Ён знаходзіўся ля дзіцячай крамы “Бураціна”. Мне давалі трохі капеек, і я купляла на іх кулі – дробненькія цяжкія шарыкі. Страляла на пластыкавых бутэльках. Даволі добра навучылася іх збіраць. Загадчык ціра хваліў мяне і прапанаваў пастраляць на нечым больш складаным. Металёвыя фігуркі звяркоў, калі патрапіць у прымацаваны да іх круг, маглі рухацца… Але мне ні разу не ўдалося пацэліць. Падазраю, што так і не зразумела, як правільна цэліцца, што там з чым сумяшчаць, калі глядзіш у прыцэл. Так і жыву, не спасцігнуўшы гэтую навуку.

Попел

Мне пяць гадоў. На дзявятае мая, Дзень перамогі, мы паехалі ў вёску Люці. Зноў пры нас вялікі фанеравы чамадан, напоўнены штучнымі кветкамі з гафраванай паперы, акунутай у воск – мы рабілі іх цэлы месяц. Зноў нашы вянкі з хваёвых лапак, дзеразы і самаробных кветак самыя вялікія і прыгожыя на агульнай магіле. У ёй попел спаленых нашых сваякоў. Часлаўскіх адзінаццаць. Але гэта не дакладна. Ёсць у спісах Часлаўскіх на бетонным абеліску немаўля, якому некалькі месяцаў. Ёсць мой прадзед Максім.

Вяскоўцы збіраюцца ля магілы. Збольшага маўчаць. Памяць яшчэ крывавіць. Я адчуваю важнасць моманту. Не ведаю, дзе я гэта падгледзела ці прачытала – але я зачэрпваю з магілы жоўты пясочак і ўрачыста заварочваю ў насоўку з жоўтым сонейкам у куце. Завязваю цяжкі вузельчык, хаваю ў кішэню ружовага паліто. Гэта мой попел.

Ад яго нікуды не падзенешся.

Ён гарчыць у роце, асядае літарамі на паперу, афарбоўвае снег.

У маім жыцці будуць спаленыя вершы. Спаленыя мроі. Давер даволі часта згарае на попел, мятлушкамі-матылькамі ляціць на святло і згарае…

Попел не абавязкова чорны… Ён часта сівы. Шэры. Сівыя бязважкія ашмёткі лунаюць у паветры, калі паліш паперу.

Я не хачу ўяўляць, як выглядаў той попел, які бачыла ў дзяцінстве мая мама.

Мама, якая зараз на Паўночных могілках Мінску, якая пакінула запавет, каб пасля смерці яе цела, зямны футарал, спаткаўся з агнём… Якога яна пазбегла ў дзяцінстве…

Мы ўсе ўрэшце жывем пад попелам, як мерцвякі Геркуланума і Пампеі. Дыхаем попелам і часам мыслім ім жа.

Але не ўсё, не ўсё згарае… Я азіраюся назад і бачу за сабой тых, што мяне любяць. Маці, бабуля, прабабуля, яшчэ, яшчэ абліччы, невядомыя мне пакуль постаці… І я люблю іх. І адчуваю іх любоў.

2024