«Хто сустрэўся быў са мною,
Дакрануўся раз ці два,
Дык той ведае ўжо, хто я:
Я — пякучка-крапіва».
Гэты верш абвяшчаў з’яўленне беларускага байкапісца з пякучым псеўданімам.
Хоць падлеткам, падчас навучання ў Койданаўскай вучэльні, той быў перакананы, што сапраўдная паэзія — гэта вершы пра «сусветную тугу». І сам сачыняў пад Лермантава. Каб з рэдакцыі часопіса «Жизнь для всех» не даслалі кепскі водгук, хто ведае, ці надоўга тая туга ў творчасці зацягнулася б? Пасля ліста з рэдакцыі юны аўтар не браўся за пяро цэлых восем гадоў.
Звалі яго Кандрат Атраховіч. Але, як успамінае ўнучка, Алена Атраховіч, «Яго літаратурны псеўданім — Крапіва — настолькі адбіўся ў свядомасці чытачоў, настолькі шчыльна «прыклеіўся» да яго асобы, што знаёмыя і сябры нашай сям’і ўсіх нас, яго родных, называлі ды і дагэтуль называюць «крапівамі»… Псеўданім дзеда быў запісаны ў яго пашпарце. Выглядала гэта так: «Атраховіч Кандрат Кандратавіч (Кандрат Крапіва)».
Давайце ж пачнем з гісторыі твора, у якім упершыню прагучаў псеўданім.
«Крапіва»
Здарылася гэта 16 снежня 1922 года, калі быў напісаны праграмны верш «Крапіва». Вось што расказвае ўнучка:
«Дзед адзначыў, што ў яго было некалькі прычын. Уласнае прозвішча падавалася яму нязручным для вымаўлення, ён меркаваў, што чытач яго папросту не запомніць. Вырашыў «прыкрыцца» псеўданімам. Пэўнага прыкрыцця патрабаваў і сатырычны кірунак вершаў, бо ў іх часам былі змешчаны сапраўдныя імёны. Чаму абраў раслінны псеўданім? Быў малады, толькі ўвайшоў у літаратурныя колы, і, магчыма, паўплываў прыклад такіх аўтарытэтаў, як Якуб Колас і Янка Купала. А чаму ўзяў псеўданім такі просты? «Дык я ж і сам просты,— казаў дзед, — селянін, ад зямлі». Неяк, прыехаўшы на дзедаву радзіму ў вёску Нізок, убачыла я на беразе ракі Усы густыя зараснікі сапраўднай, нізоўскай крапівы і падумала: вось чаму менавіта Крапіва».
У першапачатковым варыянце пачатак верша гучаў так:
«Не цягнусь я за Чаротам
І Купале не раўня»…
Праз некаторы час гэта выправілася на хрэстаматыйнае:
«Я ў мастацкім агародзе
Толькі марная трава.
А якая? Смех, дый годзе:
Я — пякучка-крапіва.
Я расту вось тут пад плотам
І не так даўно ўзышла,
А ўжо многім абармотам
Рукі-ногі папякла».
«Сава, асёл і сонца»
«Сава лятала паначы,
З сабою птушкам смерць насіла,
Хаўтурны спеў ім пеючы, —
Сама там драла іх,
сама ж і галасіла».
У 1927 годзе ў першым нумары альманаха «Узвышша» была надрукаваная байка Кандрата Крапівы «Сава, асёл і сонца». Як пісаў у эміграцыі крытык Антон Адамовіч: «У ёй нядвузначна паказваецца бальшавізм у вобразе савы». А вось у вобразе Асла, які спрабуе захіліць вушамі сонца, каб дапамагчы саве не слепнуць і ўдзень драць птушак, Адамовіч бачыў «вельмі дакладны і жывы партрэт» вядомага камуністычнага дзеяча Змітра Жылуновіча, ён жа — беларускі паэт Цішка Гартны.
«Узвышша» было разгромленае, амаль усе яго чальцы рэпрэсаваныя. У зборнік 1932 года байка была ўключаная аўтарам у пераробленым варыянце — з’явілася канцоўка, якая тлумачыла, што паэма скіраваная супраць злыдняў-капіталістаў.
Кандрат Крапіва з сынам Барысам.
«Хвядос — Чырвоны нос»
У 1930 годзе з’яўляецца паэма Кандрата Крапівы «Хвядос — Чырвоны нос». Яе сюжэт пераклікаецца з «Клапом» Маякоўскага. Галоўны герой так перапіў, што… заспіртаваўся і ачомаўся ў шкляной скрынцы ў музеі толькі праз сто гадоў. Хвядос апынуўся ў камуністычнай будучыні, калі ўвесь свет гаворыць на адной усезямной мове, а іншыя мовы захоўваюцца ў якасці дыялектаў. Гаспадарка на ўсёй зямлі таксама адна, толькі ў кожнага рэгіёна свая спецыфікацыя. Беларусь у гэтай светлай будучыні гадуе свіней і вырошчвае сады. «Скрозь электрыка слугуе», людзі лётаюць на аўтакрылах і ездзяць на рухомых тратуарах. У паэме шмат патаемных сэнсаў. А галоўнае — у ёй пародыі на вядомых пісьменнікаў. Напрыклад, Хвядос Чырвоны нос — гэта Паўлюк Шукайла, эксцэнтрычны шумлівы паэт і крытык, з якім Крапіва варагаваў. Не забываецца аўтар і на сябе, і на таго ж Цішку Гартнага. Калі Хвядос ляціць на аўтакрылах над Беларуссю, каментуе ўбачанае так:
«Вось Н-і-з-о-к — радзіма Труса.
Жыў такі паэт-юнак,
Быў вясёлы ды здаровы,
Павянчала смерць, аднак,
Юнака вянком лаўровым.
А яшчэ скажыце — вы
Не чыталі Крапівы?
Не здаралася ніколі?
А я знаў яго даволі.
Ён таксама з гэтай вёскі,
Шмат пісаў аб справах боскіх.
Чуць мы з ім не сябравалі ж,
На Падхлюпінскай жылі,
Хоць ён дрэнны быў таварыш —
Наступаў на мазалі.
Вось К-а-п-ы-л-ь. Свінарнік бачу.
Чую музыку свінячу.
Тут, мне помніцца, й даўней
Добрых шмат было свіней,
Жарабцы былі, паэты —
Пладавіты горад гэты.
З Капыля такая шышка,
Як, напрыклад, Гартны Цішка.
Праз нахілы да дыскусій
Ды праз «трэскі»,
ды праз «хвалі»
Яго ў нас на Беларусі
Нібы лысага ўсе зналі.
Ён то й быў не кучаравы,
Камляваты, невысокі,
Дзеля справы, дзеля славы
Ў выдавецтве ціснуў «сокі».
«Трэскі і «хвалі» — намёк на апавяданне Цішкі Гартнага «Трэскі на хвалях», «сокі» — гэта яго даўжэзны, у некалькіх частках, сацыяльна-бытавы раман «Сокі цаліны», які цвялілі за нудоцце.
Паэму Кандрат Крапіва не раз рэдагаваў, прыбіраючы намёкі і імёны.
«Хто смяецца апошнім»
Цікавая гісторыя і ў гэтай п’есы… Менавіта яе абралі для паказу падчас Дэкады беларускага мастацтва ў Маскве ў 1940 годзе. Камедыя вострасатырычная і актуальная, бо ў ёй адлюстравалася падазроная атмасфера часу рэпрэсій. Навуковым інстытутам кіруе нахабны і малапісьменны прыстасаванец Гарлахвацкі, які хоча знішчыць таленавітага вучонага Чарнавуса. У інстытут выпадкова зайшоў чалавек у форме НКУС — і Гарлахвацкі пускае плётку, што «органы» зацікавіліся «ворагам народа» Чарнавусам… Імгненна ад навукоўца адварочваюцца ўсе. Адмаўляюцца дапускаць да лекцый, друкаваць яго кнігі… Дачка-студэнтка — пад пагрозай выключэння. У п’есы, зразумела, хэпі-энд — дзякуючы прынцыповай моладзі, пільнаму парторгу і пастанове ЦК ВКП(б) «Аб памылках партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі…».
Прэм’ера адбылася 16 кастрычніка 1939 года ў Першым беларускім дзяржаўным тэатры, але ні ў адной газеце не з’явілася водгуку. Чаму выбралі падазроны твор для Масквы? Быў заказ паказаць сучасную Беларусь, ну і высмейванне навуковай інтэлігенцыі магло спадабацца.
Падчас чыткі ў мінскім гатэлі «Еўропа» начальніку ўпраўлення па справах мастацтваў пры СНК СССР Храпчанку п’еса не спадабалася, ён назваў яе пасквілем і катэгарычна забараніў везці ў Маскву. Рэжысёр Рахленка патэлефанаваў першаму сакратару ЦК Панцеляймону Панамарэнку, той прызначыў чытку ў дванаццаць ночы ў сваім кабінеце. П’еса была ўхваленая. Добра, што Крапіва не агучваў п’есу сам — па водгуках таго ж Рахленкі, рабіў ён гэта так манатонна, што слухачы засыналі нават падчас самых вясёлых сцэн.
Спектакль у Маскве прайшоў трыумфальна, Крапіва атрымаў ордэн Леніна, а ў 1941-м — Сталінскую прэмію. У беларускі фальклор назаўсёды ўвайшоў «свінтус грандыёзус», альбо «мамантавая свіння», — фальшывае адкрыццё Гарлахвацкага.
Сцэна са спектакля «Хто смяецца апошнім».
«Проба агнём»
Падчас Вялікай Айчыннай вайны Крапіва атрымаў ліст ад аднапалчаніна свайго сына, Барыса, што той гераічна загінуў на фронце пад Сталінградам. Пісьменнік пабаяўся гаварыць жонцы Алене… Схаваў ліст у кішэню, вазіў з сабою. У гэты час Другі беларускі тэатр (БДТ-2), які эвакуіраваўся ва Уральск, ставіў п’есу Кандрата Крапівы, толькі што ім скончаную, — «Проба агнём». Драматург з жонкай паехалі на прэм’еру. Напярэдадні прэм’еры, на досвітку, жонка вырашыла памыць гімнасцёрку Крапівы, з кішэні выпаў патрапаны франтавы «трохкутнічак». Так і даведалася, што яе Борыка ўжо паўгода, як няма.
А што датычыцца п’есы, дык Алена Атраховіч кажа наступнае:
«Адзін з галоўных герояў твора Барыс Перагуд — малады лейтэнант, амаль хлапчук. Эмацыянальны, чулы, цнатлівы, высакародны. Перачытваючы драму «Проба агнём» яшчэ і яшчэ раз, я ўсведамляю, што ў вобразе гэтага лейтэнанта Кандрат Крапіва ўвасобіў свайго сына. Па-першае, герою п’есы аўтар даў імя сына — Барыс. Па-другое, герой — разведчык, сын таксама некаторы час на фронце быў камандзірам разведгрупы. Да таго ж абодва яны блізкія па ўзросце, па чалавечых якасцях і рысах характару. Калі дзед рабіў канчатковую рэдакцыю п’есы, яго сын Барыс ужо загінуў. Але ў п’есе ён пасля цяжкіх баёў застаўся жывы. Назаўсёды».
Можаце ўявіць, з якімі пачуццямі глядзелі Крапіва і яго жонка прэм’еру ва Уральску!
«Брама неўміручасці»
Даўжэй за ўсё пісалася дасціпная камедыя «Брама неўміручасці»… Пачаў яе Крапіва ў 1960-х, закончыў у 1972-м. У 1964-м перажыў яшчэ адно гора: пайшла з жыцця пасля цяжкай хваробы жонка. Дык вось, як сцвярджае ўнучка Крапівы, у «Браме неўміручасці» «ёсць асобныя эпізоды, якія датычацца жыцця галоўнага героя і яго жонкі, іх адносін, дзе ў вобразнай апасродкаванай форме ўвасабляюцца аўтабіяграфічныя моманты жыцця аўтара. Выбар галоўнага героя — адмовіцца ад неўміручасці і застацца са сваёй жонкай, якая паводле стану здароўя не можа быць неўміручай, — вобразна адлюстроўвае рашэнне самога Кандрата Кандратавіча застацца верным сваёй Алене Канстанцінаўне, нават пасля яе адыходу з жыцця».
Цікава, што ўжо пасля смерці аўтара ў ягоным стале былі знойдзеныя старонкі са сцэнай, якая не ўвайшла ў п’есу. Вось урывачак:
«Барыс Пятровіч (націскае кнопку званка. Уваходзіць сакратарка): Хто там яшчэ прагне неўміручасці?
Сакратарка: Пісьменнік.
Барыс Пятровіч: Які пісьменнік?
Сакратарка: Сусветны.
Барыс Пятровіч: Сусветны? Справа сур’ёзная. А адкуль вы ведаеце, што ён сусветны?
Сакратарка: Ён сам сказаў.
Барыс Пятровіч: Народны?
Сакратарка: Гэтага не гаварыў. Але калі сусветны, то напэўна ж народны.
Барыс Пятровіч: Гэта яшчэ невядома.
Сакратарка: Сусветны ж большы чым народны.
Барыс Пятровіч: Бачыце, званне народнага прысвойвае Вярхоўны Савет, а сусветнага кожны сам сабе можа прысвоіць. Сусветны… Як быццам нешта знаёмае… А, успомніў, ёсць такі: Мацей Сусветны».
«Загадкі дзеда Кандрата»
Калі Кандрату Крапіве споўнілася 90 гадоў, выйшла яго першая і адзіная кніжка для дзяцей — «Загадкі дзеда Кандрата». З’явілася яна на свет дзякуючы праўнучцы Варвары. Як тая ўспамінае, «Пакуль была я зусім маленькая, то, пачуўшы, што прадзед Кандрат — доктар (а ён быў доктар навук), думала, што ўрач. Але калі крыху паразумнела, то ўсвядоміла, што ён не ўрач, а доктар філалагічных навук. Пачала распытваць яго, што такое філалогія. І вось падчас такіх з ім размоў захапіў мяне прадзед гульнёй са словамі. Ды як захапіў! Некаторы час я проста «даставала» яго з гэтым. Давай гуляць у словы, і ўсё тут. Так было цікава, што спыніцца не магла. А ён прыдумваў для мяне розныя вельмі цікавыя гульні з загадкамі пра словы. А пасля, відаць, вырашыў, што такія загадкі будуць цікавыя не толькі для яго праўнучкі, але і для іншых дзяцей. І запісаў тыя загадкі, што прыдумваў для нашых «гульняў у словы».
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ