Кранальныя гісторыі кахання… Колькі разоў яны былі падставай для напісання літаратурных сюжэтаў, палотнаў і п’ес… Прычым нярэдка ў рэальнасці гісторыя аказваецца зусім не такая ўжо кранальная, а часам проста брыдкая.

18 верасня 1743 года ў Рэчы Паспалітай адбыўся скандал: вялікі лоўчы літоўскі Міхал Антоній Сапега развёўся з жонкай, Кацярынай Людвікай з Сапегаў.

Ды не проста развёўся — шлюб быў прызнаны несапраўдным. Прычына — блізкае сваяцтва сужэнцаў, а на такі шлюб імі ў свой час не было атрымана благаславенне ад вышэйшых царкоўных улад.

Шлюб паміж сваякамі ў магнацкіх сем’ях, на які патрэбны адмысловы дазвол, — справа не выключная. Гэтак Багуслаў Радзівіл загарэўся ажаніцца са сваёй падапечнай, багатай сіратой, стрыечнай пляменніцай Марыяй — хоць быў кальвіністам, грошай адваліў Папе Рымскаму нямерана. У фантастычную суму ў два мільёны злотых абышоўся шлюб са стрыечнай сястрой Тэафіляй Дамініку Радзівілу.

А што ж Сапегі пасквапнічалі?

Сястра фаварыта

За кожнай, нават самай дзіўнай, легендай хаваюцца рэальныя факты… Але часам такую сувязь даводзіцца доўга адшукваць.

Вось, напрыклад, чаму ў адным з самых таямнічых замкаў Беларусі — у Смалянах на Аршаншчыне — народная фантазія пасяліла прывід каралевы Боны?

Сёння ад замка засталося няшмат, але руіны на беразе ракі Дзярноўка выглядаюць вельмі гатычна.

Дык вось, кажуць, што цёмнымі восеньскімі начамі, калі ад Дзярноўкі падымаецца туман, аднекуль з-пад зямлі гучыць музыка, у акне ацалелай вежы замка загараецца святло, і на гэтым фоне відаць цёмны сілуэт жанчыны. Нібыта «яна» і ёсць каралева Бона Сфорца, якая прыязджала сюды па падземных хадах, такіх шырокіх, што там мог праехаць экіпаж, запрэжаны трыма коньмі.

Люблю блукаць па старых могілках… Уяўляць людзей, якія калісьці ішлі ў паспалітае рушэнне і біліся на двубоях, будавалі палацы і прайгравалі ў фараона апошні грош, ладзілі пышныя балі і лекавалі «жывёльным магнетызмам», замаўлялі крыналіны з Парыжа і малявалі партрэты ў антычным стылі… Цені мінулага… Добра, калі застаўся хоць камень, у выбітыя ў якім літары запаўзае мох… А часцяком — толькі безыменная купка травы альбо выраслае на месцы былой магілы дрэва, няхай пры жыцці той, хто тут ляжыць, спазнаў усе завабы славы, а пасля смерці ўвайшоў у энцыклапедыі. Пра гэта я думала і на віленскіх могілках Роса, дзе спачываюць шмат якія дзеячы беларускае гісторыі. Дзесьці тут і магіла мастака Францішка Смуглевіча, месцазнаходжанне якой страчанае яшчэ ў пазамінулым стагоддзі…

Мікола Ермаловіч, аслеплы гісторык, які адкрываў таямніцы Вялікага Княства Літоўскага, пералічваў у вершы «Сябрам Літвы» славутых людзей, што зрабілі ўнёсак у культуру і беларусаў, і іх суседзяў, і заклікаў не сварыцца наконт іх прыналежнасці:

«Суседзі, сябры! Мы падзелімся славай,

не будзем пасёння хаваць пад крыло

сумеснае гора сумеснай дзяржавы,

сумесных крыніц жарало.

У нас быў Пачобут і быў Каліноўскі,

Смуглевіч і Рушчыц,

Міцкевіч і Зан…»

Ужо хутка мы адзначым 90-годдзе класiка беларускай лiтаратуры Уладзiмiра Караткевiча, якi вельмi не любiў, калi яго называлi рамантыкам. Але створаны iм сапраўды рамантычны вобраз Беларусi — гераiчнай, шляхецкай, старасвецкай, iнсургенцкай — прыцягнуў да беларушчыны не адно пакаленне лiтаратараў. I прыцягвае дагэтуль — летась самай прадаванай кнiгай Беларусi сталi «Каласы пад сярпом тваiм». Спадчына Уладзiмiра Караткевiча, як спадчына кожнага генiяльнага творцы, — невычэрпная крынiца для вывучэння. Бо ўвесь час адкрываюцца новыя факты, знаходзяцца новыя матэрыялы. Тут маюць каштоўнасць любыя артэфакты: скрэмзаная паперка цi дароўны надпiс на кнiзе, службовая заява цi хай сабе рахунак з крамы, якi чамусьцi захоўваў класiк. Ну а самае жаданае для навукоўцаў — вядома, знайсцi рукапiсы. Нават калi гэта вядомыя творы — арыгiналы, напiсаныя рукой аўтара, могуць расказаць вельмi шмат
i прынесцi сапраўдныя адкрыццi.

Аднойчы невядомыя раней рукапiсы чатырох вершаў Уладзiмiра Караткевiча трапiлi да галоўнага рэдактара выдавецтва «Мастацкая лiтаратура» паэта Вiктара Шнiпа. Вось што распавядае пра гэта Вiктар Анатолевiч:

— Вясной 2010 года, калi ў «Мастацкай лiтаратуры» рыхтавалася да друку кнiжка пра кампазiтара Яўгена Глебава, яго жонка Ларыса Васiлеўна, седзячы ў мяне ў кабiнеце, раптам сказала: «Я хачу зрабiць вам невялiкi падарунак. У мяне ёсць чатыры вершы Уладзiмiра Караткевiча, якiя ён падарыў мне ў 1964 годзе. Я раней думала iх аддаць аднаму паэту, але перадумала. Аддаю вам». Чым каштоўныя гэтыя рукапiсы? У першую чаргу — гэта арыгiналы. I яшчэ тым, што ў «Рамансе Марылi», калi параўноўваць рукапiс i публiкацыю верша ў зборы твораў, што выходзiць у 25 тамах, ёсць чатыры радкi, якiя зусiм невядомыя чытачам i, магчыма, даследчыкам творчасцi Уладзiмiра Караткевiча. Ды i ў астатнiх рукапiсных творах ёсць невялiкiя адрозненнi ад кнiжных.

Сёння чытачы «Звязды» маюць магчымасць упершыню пабачыць факсiмiле згаданых рукапiсаў.

Давайце ўважлiва пазнаёмiмся з гэтымi рарытэтамi, параўнаем iх з тым варыянтам, у якiм яны пададзены ў другiм томе збору твораў Уладзiмiра Караткевiча ў 25 тамах.

Усе чатыры вершы пабачылi свет у зборнiку «Мая Iлiяда», якi выйшаў у 1969 годзе. Напiсаныя яны ў складаны для паэта час. У 1958-м ён перабраўся ў Маскву, вучыўся на Вышэйшых лiтаратурных курсах, пасля — на сцэнарных курсах, у Iнстытуце кiнематаграфii. У гэты час ён перажыў моцнае, але нешчаслiвае каханне да сваёй выкладчыцы з лiтаратурных курсаў, вядомай мастацтвазнаўцы Нiны Молевай. Караткевiч апiсаў гэтыя падзеi ў рамане «Нельга забыць», набор якога быў рассыпаны ў 1963-м. Зрэшты, пра няшчаснае каханне — усе чатыры вершы, нават самы аптымiстычны — «Песня закаханага».