«Я не самотны, я кнігу маю з друкарні пана Марціна Кухты» — пісаў, паміраючы ў Ялце, «у белым доме ля сіняй бухты», Максім Багдановіч: цешыўся, што ў гэтыя цяжкія хвілі мае пры сабе свой першы, але і, на жаль, апошні паэтычны зборнік «Вянок».

Процьма цікавых, трагічных, кранальных ці вясёлых гісторый звязана з першымі кнігамі. Расійскі паэт Някрасаў асобнікі свайго дэбютнага паэтычнага зборніка, выдадзенага на ўласныя грошы, выкупіў, каб… знішчыць. Амерыканскі пісьменнік Генры Мілер падпісаў першы свой раман «Молах» прозвішчам жонкі, бо ганарар мусіў выплаціць яе каханак. Іван Бунін першы ўласны паэтычны зборнік рассылаў усім, жадаючым і не жадаючым, бясплатна, з адзінай просьбай: каб пахвалілі — бо надта ж крытыкі задзяўблі.

Ёсць свае незвычайныя гісторыі і ў першых кніг беларускіх літаратараў — і класікаў, і сучаснікаў. Давайце з нагоды Сусветнага дня пісьменніка ўспомнім некаторыя з іх.

Канстанцыя Буйло. «Курганная кветка»

З дэбютным зборнікам гэтай дваццацігадовай паэткі звязаныя імёны двух самых вядомых беларускіх паэтаў, слыннага мастака і легендарнай мецэнаткі…

«Хто сустрэўся быў са мною,

Дакрануўся раз ці два,

Дык той ведае ўжо, хто я:

Я — пякучка-крапіва».

Гэты верш абвяшчаў з’яўленне беларускага байкапісца з пякучым псеўданімам.

Хоць падлеткам, падчас навучання ў Койданаўскай вучэльні, той быў перакананы, што сапраўдная паэзія — гэта вершы пра «сусветную тугу». І сам сачыняў пад Лермантава. Каб з рэдакцыі часопіса «Жизнь для всех» не даслалі кепскі водгук, хто ведае, ці надоўга тая туга ў творчасці зацягнулася б? Пасля ліста з рэдакцыі юны аўтар не браўся за пяро цэлых восем гадоў.

Звалі яго Кандрат Атраховіч. Але, як успамінае ўнучка, Алена Атраховіч, «Яго літаратурны псеўданім — Крапіва — настолькі адбіўся ў свядомасці чытачоў, настолькі шчыльна «прыклеіўся» да яго асобы, што знаёмыя і сябры нашай сям’і ўсіх нас, яго родных, называлі ды і дагэтуль называюць «крапівамі»… Псеўданім дзеда быў запісаны ў яго пашпарце. Выглядала гэта так: «Атраховіч Кандрат Кандратавіч (Кандрат Крапіва)».

Давайце ж пачнем з гісторыі твора, у якім упершыню прагучаў псеўданім.

«Крапіва»

«Гісторыкі — не садоўнікі і не батанікі. Расліннае царства (скажам так — па-старадаўняму) звычайна цікавіць іх толькі як фон, на якім адбываюцца гістарычныя падзеі. Але і ў іх ёсць дрэва, якому яны аддаюць многа ўвагі, каля якога ім даводзіцца шмат хадзіць і завіхацца. Гэта дрэва радаводнае».

Такімі словамі гісторык Генадзь Кісялёў пачаў адну са сваіх кніг… Дакладней, чарговы архіўны дэтэктыў — бо валодаў талентам ператвараць навуковыя манаграфіі ў захапляльныя творы, дзякуючы якім многія далучаліся да беларушчыны.

«Кротус Генус»

«Калі расказваю пра перыпетыі пошукаў, пра шлях да знаходкі, адчуваю, як мае ветразі напаўняюцца спрыяльным спадарожным ветрам».

Напярэдадні Сусветнага дня паэзіі самы час пагаварыць пра яе загадкі.

Вядома ж, у вершы мусіць быць таямніца… Магія.

У XVІІ стагоддзі беларускія знахары лячылі зубны боль з дапамогай верша, лацінскага паліндрома «sator arepo tenet opera rotas». Як гучыць! Хоць гэта ўсяго толькі практыкаванне для шкаляроў — «магічны квадрат», па якім недарасці вучыліся слоўнай гульні. Бессэнсоўная фраза, якая перакладаецца як «Сейбіт Арэпа змушае колы круціцца». Урэшце, усе замовы — суцэльная паэзія… Таму і імкнуцца спрадвеку выказваць у вершах свае любоўныя перажыванні. Выліваць горыч здрады — «А яна, а яна была толькі дзяўчына», прызнавацца ў каханні — «Мне доўгае расстанне з вамі чарней ад вашых чорных кос»…

Давайце сёння ўспомнім пяць беларускіх вершаў, за якімі хаваюцца нечаканыя гісторыі кахання.

pixabay.com

«Не спрабуйце прымерыць да іх штодзённыя апранахі явы. Гэта мой свет, мая казка, мая прыдумка. І тое, што абыдзённа ў гэтым свеце, недапушчальна ў тым, створаным мной, і дзіўноты таго свету не вымярайце нормай звыклага нам».

Так калісьці тлумачыў мастак Алег Прусаў свае карціны…

Сто гадоў беларускаму класіку…

Яго працавітасці зайздросцілі, зайздросцілі і колькасці важных пасад і прэмій. Хадзілі неверагодныя чуткі пра ганарары ад ягоных кніг — яны прадаваліся мільённымі накладамі па ўсім Савецкім Саюзе… Дзівіліся, як ён паспявае ахапіць «кан’юнктурныя» тэмы: Чарнобыль, гандаль дзецьмі, наркатрафік… Паглыбляецца ў праблемы архітэктуры і кардыёхірургіі… Раптам піша гістарычны раман пра вялікую княгіню Алену, жонку польскага караля Аляксандра… Успаміны пра Андрэя Макаёнка неспадзеўкі ператвараюцца ў шчырую «Аповесць пра сябра». Нечакана выдае дзённікі, на якія зноў жа хтосьці са згаданых там калег крыўдуе…

Але калі патрэбна была дапамога, тыя ж калегі беглі да Івана Пятровіча Шамякіна, першага сакратара праўлення Саюза пісьменннікаў, старшыні Вярхоўнага Савета БССР, акадэміка — бо ведалі, што паспачувае, дапаможа… «Я любіў людзей і верыў ім» — напіша ён у дзённіках.

Здавалася б, пра такога значнага чалавека ўсё павінна быць вядома… Але зазвычай такое ўражанне ілюзорнае, і мноства фактаў, нават занатаваных у даступных крыніцах, застаецца на маргіналіях… Вось, напрыклад, ці ведалі вы, што ў вёсцы Карма ў Шамякіных было яшчэ другое прозвішча — Чарназёмавы? Іван Пятровіч згадваў: «Ніколі не маглі сказаць: «Ідзі пазыч у Шамякіных», заўсёды гаварылі: «Пазыч у Чарназёмавых», «жыве за Чарназёмавымі». Ці як аднойчы Іван Шамякін, яшчэ да дэмабілізацыі, «дрэнны плывец, ратаваў у Варце польскую дзяўчыну… Нас з полькай, якая так абшчапіла мяне, што скавала, несла на гэты разбураны мост. Адкуль узяўся наш кацер! Наканавана было доўга жыць».

Колькі ні перачытвай мемуары, успаміны, гутаркі, усплывае нешта нечаканае. Давайце зладзім своеасаблівую экскурсію па біяграфіі Івана Шамякіна з дапамогай артэфактаў, якія ён згадвае…

…Адчыняюцца дзверы

Ў хаце,

Трэба сказаць

Гаспадыні,

Па што я

Прыйшла.

Па дарагія ўспаміны,

Быццам еду

З сёстрамі

З млына

на конях

Напудраваўшыся вальцам,

І кветка ў валасах.

«Асадніцкія дзеўкі»…

Гучаць — ліюцца замовай радкі верша са зборніка Марыі Вайцяшонак «Альбом для цёткі Марылі». Аб’ёмісты том, у якім проза, вершы, згадкі, мудрасць, настальгія, прыгажосць, шмат сэнсаў і падтэкстаў.

Вось сабралася згадаць, што ў Марыі Антонаўны 80-гадовы юбілей — і таксама падтэкст… Бо яна сама магла не ведаць пра гэтую дату.

«Асадніцкая дзеўка», дачка польскага асадніка, яна нарадзілася на далёкім Алтаі, у Змяінагорску, куды ў 1940-м саслалі сям’ю. Маці, беларуская сялянка, у час высылкі была цяжарная. Таму Марыя і не ведала ні свайго дакладнага дня нараджэння, ні нават года. Запісалі ўзрост пасля, прыблізна… І толькі нядаўна Марыя Вайцяшонак даведалася з дакументаў, што нарадзілася 1 снежня 1940 года.

Першае жытло яе — зямлянка, у якой змушаныя былі туліцца разам з козамі. Бацька там, у высылцы, хутка завёў іншую сям’ю. А «асадніцкім дзеўкам» давялося выжываць…

Далей па спасылцы

Самыя цікавыя размовы пра культуру вядуцца ў кулуарах, за кубкам гарбаты альбо кавы… Нават у трывожны час пандэміі, калі такія сустрэчы рэдкія ўжывую, можна знайсці магчымасць для такой гутаркі… Напрыклад, на прасторах новай рубрыкі «Звязды», у якой «на трох» пасмакуем цікавыя пытанні… Ну вось, напрыклад, як папулярызуецца сёння беларуская літаратура, хто найлепшы пасрэднік паміж ёй і чытачом і якую ролю адыгрываюць у гэтым тоўстыя часопісы? Пра гэта якраз у дні, калі літаратурны часопіс «Нёман» святкаваў сваё 75-годдзе, разважалі галоўны рэдактар згаданага часопіса, пісьменніца Юлія Алейчанка, дырэктар кнігарні «Акадэмічная кніга» Вольга Глухоўская і я, рэдактар аддзела культуры «Звязды», пісьменніца Людміла Рублеўская.

Цвёрдая вокладка супраць мяккай